[1105]
Ausfertigung von unbekannter Banda: Zürich StA, E II 347, 90-127 (ohne Siegel) Ungedruckt
Hat lange nicht auf Bullingers Brief [Nr. 1053] und seine Kritik am Schreiben [Capitos und
Bucers] an Luther geantwortet, da er selbst das persönliche Gespräch dem Briefverkehr vorzieht.
Hält daran fest, daß Euander Unrecht tat, als er ihr Schreiben den Zürchern zugänglich
machte. Bestreitet, [die Schweizer] bei Luther in ein ungünstiges Licht gerückt zu haben. Daß
manche von ihnen Zwingli und Oekolampad zuviel Autorität beimessen, ist offenkundig. Der
Hinweis auf ihre Ängstlichkeit war nötig, um ihre Vorbehalte zu erklären. Nicht so sehr Luther,
vielmehr manche Schweizer sind überempfindlich; immerhin hat sie Bucer bereits früher den
Wittenbergern empfohlen. Eine Versöhnung ist nur möglich, wenn auch sie bereit sind, Fehler
einzugestehen; er jedenfalls hält ihre Zurückhaltung für unangebracht. Beklagt die Verweigerung
einer Zusammenkunft, an der [die Straßburger] den Vorwurf entkräften könnten, die
Abendmahlslehre zu verdunkeln; angemessen redet über dieses Geheimnis, wer sich an die
Einsetzungsworte hält, laut denen Christus mit Brot und Wein sich selbst dargibt. Massivere
Redeweisen, die einer bloß symbolischen Deutung vorbeugen, sind unbedenklich, wenn sie
richtig erläutert werden; zwar ist die Gegenwart Christi nur im Glauben faßbar, die herkömmlichen
Begriffe, mit denen von ihr geredet wird, sind jedoch nicht unklar -vorausgesetzt, daß
man sich in der Sache wirklich einig ist. Die Verweigerung des Gesprächs darüber bleibt
unverständlich. Bucer mißbilligt den Wunsch, gegenüber Luther übermäßig gelobt zu werden.
Bestreitet den Vorwurf Luthers Auffassung ihnen gegenüber umgedeutet zu haben. Hat nie
eine vollständige Übereinstimmung der Konkordie mit der Lehre Zwinglis behauptet, steht
letztere doch z. T. in klarem Widerspruch zum [Ersten Helvetischen] Bekenntnis. Hält daran
fest, daß Bullinger und Jud das lange Schreiben an Luther durchsetzten, um den Ihren die
Zustimmung zu erleichtern, bestreitet aber, sie durch diese Aussage in Mißkredit zu bringen.
Mit seiner Feststellung, die Konkordie hänge vom Bekenntnis zur wahrhaften Gegenwart
Christi im Abendmahl ab, hat er keine neue Bedingung eingeführt, sowenig wie mit dem
Antrag auf Unterzeichnung der Wittenberger Artikel. Keinesfalls ist den Schweizern zugestanden
worden, einfach bei der Lehrweise Zwinglis zu bleiben; dies würde die Konkordie verunmöglichen.
Es trifft auch gar nicht zu, daß sich ihre Lehre seit Zwingli nicht geändert hätte.
Ihre uneingeschränkte Zustimmung [zur Wittenberger Konkordie] hätte niemandem Anstoß
bereitet. Die Lehre Zwinglis kann trotz ihrer Abstützung auf Augustin nicht befriedigen; wie
Zwingli haben auch [die Straßburger] zu einseitig die papistischen Irrtümer bekämpft, während
größere Gefahr durch die Geringschätzung des Amtes droht. Angesichts ihrer Meinungsverschiedenheiten
ist die Verweigerung einer Zusammenkunft unbegreiflich. Wenn Bullinger
schon die Abendmahlslehre der "Loci" Melanchthons billigt, weshalb dann nicht auch dessen
[Augsburger] Bekenntnis? Bucer beharrt darauf daß Bullinger einst auch seinen [,,Bericht
auß der heyligen geschrift"] gutgeheißen hat. Vertieft seine Kritik an der Publikation der
Briefe Oekolampads und Zwinglis und beruft sich dabei erneut auf Äußerungen Bullingers;
manches in diesen Briefen ist mit dem [Ersten Helvetischen]Bekenntnis unvereinbar. Auch der
am Vortag eingetroffene Brief von Leo [Jud] stellt manches wieder in Frage, was geklärt
schien; hinsichtlich seines eigenen Auftretens in Bern und seiner Katechismusrevision ist sichBriefe_Vol_08-062 arpa
Bucer keiner Schuld bewußt. Faßt seine Stellungnahme zusammen und bietet nochmals an, vor
einem Theologenkonvent Rechenschaft abzulegen. Überläßt [den Zürchern] das Urteil über
ihre Abendmahlsliturgie. Schildert in Beantwortung des Briefs vom 15. Oktober [Nr. 1055],
wie Euander sich in den Besitz des Schreibens an Luther brachte, nimmt Bullingers wohlwollende
Bemerkung über die württembergischen Kirchen gern zur Kenntnis und vermutet,
daß die scharfen Worte der Zürcher auf falscher Unterrichtung über die Vorgänge in Bern
beruhen. Das Widerstreben gegen eine wahrhafte Konkordie könnte ihnen zum Schaden gereichen.
Gratiam et constans studium concordiae in domino.
Accepimus b pridem epistolam 1 abs te, qua excusas Euandrum de epistola nostra ad Lutherum 2 surrepta et vobis communicata, tum indicas, quae tibi in ea epistola praecipue displicent. Videbamur c te inoffenso moram nobis d aliquam sumere posse respondendi, postquam tu tam sero exposueris, quid vos in nostra e epistola male habeat. Praetulimus f itaque huic responsioni negocia ecclesiae, quae maiore spe fructus videbamur g suscipere. Nam satis didicimus h tot scriptis ultro citroque datis, quam non sit nobis hac tempestate concessum nostras nobis invicem sententias per literas exponere. Quare, dum dominus et vobis hoc animi immiserit, ut sanctorum omnium exemplo suo loco habeatis in domino convenire et colloqui de tantis controversiis, statueramus i literis parcius agere k , eaque caussa in hac etiam mora nos l detinuit. Nunc respondendum duximus, quod nuncient plaerique satanam admodum multa istic moliri, ut animos vestros aut saltem aliquorum inter vos a nobis alienent. Proinde oro te in domino, sicut recte monuisti, ut tuam scriptionem candido animo susciperemus m 3 , ita tu invicem in legendis nostris n literis candorem ubique et amicum pectus adhibere studeas.
De Euandri facto, quaeso, iustum iudicium facias. Ille fide data se non descripturum exemplum eius epistolae, quam ad Lutherum dedimus, impetravit a quodam bono iuvene 4 , cui nostra omnia tuto committere possumus o ut , legendi eius copiam sibi faceret. Descripsit tamen et vobis misit exemplum. Itaque invitis nobis nostram epistolam per mendacium et fraudem in manus suas pertraxit et inde ad vos tanquam rem sui iuris misit p . Istuc quaeso, an tu, doctor evangelii Christi et verae humanitatis, probaveris. Ego tamen illi in domino condonavi, quanquam efficere apud eum Campoduni 5 studebam, ut agnosceret furari alienas literas rem esse indignam
| Briefe_Vol_08-063 | arpa |
|---|
christiano. Nam et inter christianos ius secreti valere debet, cum propter nostram imbecillitatem saepe etiam, quae optime dicta et facta sunt, si resciantur a quovis, incommodent. Ille vero huc, ut culpam agnosceret, aegre adduci potuit forsan vestra authoritate, qui hoc factum defenditis, animatus. Rationes, quibus hoc, permitte verum loqui, furtum defendere instituisti, miramur q , si relegeris et ad iudicii trutinam revocaris; nam si quisquam illis adversus tuam sententiam uteretur, haud dubito, quin indignas iudicares, quibus deberet niti vir gravis et theologus. "Si candide", inquis 6 , "egisti negocium, gratiam debes Euandro, qui id amicis manifestum fecerit; sin, te, non illum accusare convenit." Ergo, mi Bullingere, postquam sic habet, licebit fidem fallere et amicorum literas illis invitis furtim describere et communicare, quibus visum sit, eaque f re his s gratificari vel commodare? Deinde iudicas tu omne benefactum ubique ||91 et a quovis praedicandum aut malefactum detegendum? Nolumus t pluribus de re nota tibi abunde te sustinere. Alterum Greek tuum videtur perinde firmum esse 7 : "Debet nobis multum Euander; ergo officii illius est et nocitura et profutura indicare." Hoc autem, mi frater, adhibita perfidia et aliis iniuria laesis? Christianus si est, summam fidem et amicitiam nobis quoque debet. Et indubie, si etiam filium u apud vos haberemus v , non iudicaretis eum tamen decere deferre ad nos w , quorumcunque iudicaret cognitionem nobis profuturam vel obfuturam, maxime, si illa non, ut ad me deferrentur, diceretis aut scriberetis. Erras quoque in eo, quod ereptum exemplum illud per alium putas aut antea ultro citroque volutatum atque lectum a pluribus 8 ; paucissimis enim communicatum est et quibus communicari nos voluimus. Quam autem incommodarit 9 , quod ad vos exemplum hoc missum est, non nobis x , quod parum forsan refert, sed vobis potius atque adeo ipsis ecclesiis, non opus est nos y dicere, cum tu ipse de eo plus satis testeris. Amaras suspiciones et tam sinistra iudicia inter fratres excitari merito inter maxima incommoda christianis numeratur. Quid Bernae incommodarint usi hoc telo quidam, satis experti sumus 10 . Sed ego, postquam factum hoc est, ut benefactum a domino suscepi, malefactum ab Euandro ipsi testatus sum et culpam omnem remisi. Nec Bernae aliud de hac re diximus, quam alienum esse a candore fratrum uti contra nos literis furto surreptis, quod Theodosius capitale habuit, ut Hieronymus meminit 11 . Hoc ego abs te per Christum contendo, sic de hoc
| Briefe_Vol_08-064 | arpa |
|---|
facto statuas, ut statueres, si ita adversum te admissum esset, ut est admissum adversum nos, imo ut decet statuere de re mendacio et fraude contra leges charitatis confecta. Ego ne a liberis meis patior ad me deferri, quae humanitas iubet secreta tenere, multo minus laturus, si quid furtim et per mendacia elicitum ad me deferant. Haec satis sint de caussa Euandri, quem quo verius in domino complector - complector autem verissime -, hoc magis opto illum nihil tale posthac admittere, etiam si ei videatur maxima ex eo utilitas ad me ipsum perventura.
In z epistola nostra ad Lutherum primum quod improbas est, quod visus sim vobis caussam maximam et bene meritorum fratrum egisse apud Lutherum contemptim et frigide, cui oportuerit vos praeter modum commendare et supra modum insinuare 12 . Ego, mi frater, sic vos apud Lutherum et vestras ecclesias commendavi semper, ut coram Christo, iudice nostro, vobis tester me nullam unquam neglectus aut frigoris conscientiam habuisse, sed saepe studii et caloris aequo ||92 maioris, nec in hac epistola commendandos vos primum susceperam, sed magis defendendos, ne amplissimis commendacionibus nostris videremini ex scripto vestro maligne respondere. Quanquam, si vobis satis non sint haec: plurimos esse in gente vestra, qui summo studio Christi omnia recte doceant et confirment 13 , magnam esse apud vos vere bonorum et cordatorum copiam 14 primoresque ecclesiastas, qui in primo Basiliensi conventu 15 conve[ne]rant aa , confici concordiam omnibus votis optare 16 , miror, quid modestia vestra amplius requirere possit. Negandumne erat mihi esse etiam apud vos malos et infirmos 17 ? Cumque tam trepide recipitis veritatem Christi in verbis scripturae et patrum, tum etiam ipsius Oecolampadii atque Zvinglii, tamque multis agitis 18 cum viro acuto et qui paucis de re quavis doceri potest, quod satis sciebam varie accipiendum, non erat mihi aliqua huius contationis, trepidationis et cautionis caussa afferenda? Et in quos conveniebat hanc caussam reiicere quam in malos et infirmos, in quos nimirum ipsi eam reiiciebatis, cum Basileae hanc ipsam longam scriptionem excuteremus 19 ? Quam ab multa semper in Luthero et illius symmystis atque ecclesiis reprehendenda apud vos agnovimus contenti adseruisse illos ac teneri vero studio Christi et de sacramentis id non sentire, quod vos falso credidistis; praeter aut supra hunc modum nunquam instituimus illos ad commendare et insinuare vobis. Perpendendum vobis erat,
| Briefe_Vol_08-065 | arpa |
|---|
optimi viri, id esse petendum ab aliis, quod perinde deferre aliis studeatis ae . Christum testamur: Si non supra, quam par sit, vos apud Lutherum et alios commendavimus, certe infra, quam par sit, non substitimus.
Sed excutiamus ea, quibus videmur vobis iustam commendationem vel obmisisse vel imminuisse. Primum est, quod ad Lutherum scripsimus autoritatem Zvinglii et Oecolampadii ideo nos in expositione articulorum Wittenbergensium 20 adduxisse, ut vestris hominibus "removeremus impedimentum recipiendae veritatis, quod verebamur non ab re futurum ab nimia admiratione Zvinglii et Oecolampadii". Sic af nostra ag verba habent ah 21 ai . His tu ista subiicis 22 : "Quasi vero celebres ecclesiae nostrae sanctorum etiam sanguine plantatae et confirmatae hactenus in mendaciorum tenebris versatae sint atque isti in errorum nebulis migrarint, qui in recepta apud nos doctrina hactenus obdormierunt."Quaeso te, mi Bullingere, videturne haec tibi illatio tuo candori congruere? Nos ergo ex hoc dicto nostro martyrum sanguinem et sanctorum reliquorum fidem damnaverimus et celebres ecclesias mendaciorum et impiae doctrinae insimulaverimus? Veritas nobis est non nuda et inania symbola in sacra caena, sed ak ipsum ||93 etiam Christum exhiberi. Veritas nobis est hanc, quam modo professus sum, veritatem verbis sanctorum patrum et nostris Wittenbergensibus articulis commode exprimi. Veritatem denique esse non dubitamus Lutherum nihil eorum sentire, quae in scriptis Oecolampadii et Zvinglii tributa illi sunt, illa intelligo, quae detrahunt vere humanae naturae in Christo, gloriae eius coelesti et muneri salvationis. Iam non paucos apud vos deprehendimus, qui in sacra caena nihil quam symbola absentis Christi agnoscerent et Luthero tribuerent opinionem de praesentia domini in coena, quae Christo nec naturam humanam nec gloriam coelestem nec munus salvatoris relinquat, eamque sententiam hi nulla ratione aut scriptura inducti tenebant nec aliud, cur sic sentirent, adferebant, quam sic docuisse Zvinglium et Oecolampadium. Ex quibus non paucos, cum ostendimus diversum sensisse Zvinglium et Oecolampadium, in partes adduximus veritatis. Testati igit[ur]al iure apud Lutherum sumus consensum Zvinglii et Oecolampadii am in expositi[one]an nostra commemorasse, ut removeremus populis Helveticis impedimentum recipiendae veritatis, quam scilicet in caussa concordiae offerebamus, eo quod non ab re vereremur ao obstituram nobis in hac caussa nimiam admirationem Zvinglii et Oecolampadii. Quae
| Briefe_Vol_08-066 | arpa |
|---|
utique nimia est, si qui horum authoritate plus quam d[ivinis] scripturis ap et ratione nitantur, quorum non paucos ess[e]aq praesertim in caussa eucharistiae si negaveris, fatebor me male scripsisse. Nos quidem non ignoramus, quam facile apud plaerosque nostra verba de eucharistia approbaverimus, cum ostendimus omnia legi in scriptis Zvinglii et Oecolampadii, quibus ea verba antea admodum absurda et non ferenda iudicabantur. Et quo aeque impediunt concordiam hodie ii, qui illi adversantur, quam quod iactant secus docuisse Zvingliurn, secus Oecolampadium, alia de Luthero scripsisse, hunc ar non temere et Argentoratensium et Lutheranorum confessionem 23 admittere noluisse? Hanc itaque veriti nimiam Zvinglii et Oecolampadii apud plaerosque admirationem, ne veritati admittendae in concordia tam de caussa ipsa quam de verbis, quibus hoc mysterium praedicari conveniat, quam denique de sententia et animo Lutheri obstaret, utriusque autoritate pro veritate libenter apud vos usi sumus. Quid nunc mali, quod idem ad Lutherum etiam perscripsimus? Et qua hinc consequentia tu illud deduces nos celebres vestras ecclesias vel sentire vel dicere versari in tenebris mendaciorum et errorum nebulis migrasse, qui in recepta apud vos doctrina ||94 obdormierunt? Quanquam id non negaverimus eos in errore obdormivisse, quicunque obdormierunt in ea opinione, quae in sacra caena vacua symbola absentis Christi statuit. At credentibus vere in Christum nec hic nec alii errores imputati sunt ad condemnationem. Sed nec illud consequitur, si qua ecclesia sanguine sanctorum plantata et confirmata sit, eam nulla in re labi posse; alioqui Roma nihil sanctius esset. Illud quoque as de sanctorum sanguine ut nos quidem a vobis libenter audimus at . ita referre ad gloriam Christi existimamus, ut non ubique iactetur magnifice. Novit dominus, quanti nobis sint hi duo viri, de quibus agimus, quanti vestrae ecclesiae et vos; tamen colere oportet nos ante omnia veritatem et sic suspicere hosce veritatis administros, vestras ecclesias et vos ipsos, ut alios interim suo quoque loco et numero habeamus.
Alterum au caput accusationis huius est, quod scribis nos vestris iudicium adimere, pervicaciam autem et praeposteram constantiae affectationem tribuere 24 . Nos vero non ad hunc modum scripsimus, ut candor tuus istuc tam late inferre debuerit. Volentes caussam repetere, cur tam longos logos miseritis et tam multis exceperitis impanationem Christi, localem praesentiam etc., quae Lutherus, quia nunquam ita sensit, tribui sibi, quamvis oblique, haud immerito fert aegerrime, scripsimus vos in eo consyderasse populum vestrum, qui non tam subtili quam pertinaci iudicio sit, tum etiam vos ipsos,
| Briefe_Vol_08-067 | arpa |
|---|
dum congruere plus satis cum papistis horretis, saepe nodum in scirpo quaerere et trepidare simpliciter admittere formulas alioqui modis omnibus sanas 25 . Subiecimus autem ilico huius horroris et trepidationis honestam caussam, "ne scilicet" videamini "salutem rursum affigere ministris, verbis aut symbolis" etc. Sic habent nostra 26 . Est iam hoc vestris simpliciter adimere iudicium, pervicaciam tribuere? In nostra epistola legis 27 : "qui non tam subtili quam pertinaci iudicio est". Iudicium tribuimus, non adimimus av , sed non tam subtile quam pertinax. Pervicaciam nullo verbo tribuimus, et iudicium pertinax candor non interpretabitur pervicaciam. Eadem vero testari vos de populo vestro quam saepe audierim aw ? Quam multis vero ax testabamur tam verbosam expositionem, tam multas totiesque repetitas exceptiones non posse commode accipi a Luthero et illius ecclesiis, eo quod ay nimis manifesto argumento essent vos nec nobis ipsis nec Luthero bene fidere, 95 || tum az etiam suspicionem de vobis iniecturas, tanquam vobis per illas effugia strueretis a veritate, quam confessi estis, dum liberet, resiliendi. Etenim si nobis de sententia Lutheri testantibus fidem habuissetis, multo paucioribus et simplicioribus verbis testari poteratis vos cum Luthero consentire et sententiam, si non verba, articulorum Wittenbergensium probare. Quid ergo faciendum nobis putabatis? Scribere nos aperte Luthero volebatis: "Metuunt hi, ne a te et nobis circumveniantur et quibusdam verborum praestigiis illaqueentur, ut aliquando iactemus cum ipsorum et ecclesiarum suarum exitio ipsos a doctrina sua ad nostram defecisse, ac ideo tantis exceptionibus et cautis interpretationibus suum ad te scriptum communiendum esse iudicarunt"? Haec si ad Lutherum perscripsissemus, rem ipsam quidem, quantum ad multos attinet, perscripsissemus; quid autem concordiae id profuisset? Cum itaque vos ipsi, tam legati quam ecclesiastae, qui Basileae tum, quando scriptum illud expendebatur, subinde haec iactaveritis: "Habemus asperum populum; est prudenter tractandus, ne existimet nos ad papisticas abominationes relabi; nequit percipere illa subtilia et acuta", visum nobis est nos et veritati et humanitati commodissime inservituros in hoc negocio, si hanc, quam ipsi afferebatis, caussam Luthero redderemus tam multiplicium et longarum interpretationum atque cautionum, populo ba haec vestro dedisse, qui sit non tam subtili quam pertinaci iudicio - iudicio tamen, non errore aut pervicacia. Sic nec illud de inopia iudicii et praepostera constantiae affectatione ad omnes pertinet, ut tu id commemoras. Sic enim habent nostra 28 : "Ea est inopia iudicii apud multos, et in gente hac
| Briefe_Vol_08-068 | arpa |
|---|
praecipue praepostera constantiae affectatio." "Apud multos", non "apud omnes" scribimus. Sed quid opus verbis? Afferenda erat aliqua caussa tam cautae, suspensae et refugitantis scriptionis, quae suspensio, cautio et refugitantia nobis ipsis probari non potuit, sicut etiam multis apud vos displicuit, ut nostis 29 . Iam humaniorem et concordiae magis accommodam, quae quidem vera esset, comminisci nos quidem nullam potuimus, quam multorum apud vos iudicium non tam subtile quam pertinax et constantiae non ||96 semper consultam affectationem. Porro cum hic conscientia nostra nos reprehenderet, quod caussam hanc omnem in populum vestrum reiiceremus, ipsa nos compulit veritas adiicere, sed quam licebat humaniter, caussam, quam in vobis deprehendimus, nimium scilicet vos abhorrere ab eo, ut videamini congruere cum papistis, et metuere vobis a formulis alioqui sanis, ne existimemini salutem rursus affigere rebus externis. Hinc itaque fieri, ut vos ipsi ministri saepe nodum in scirpo quaeratis. Omnino enim supervacaneam vestram anxietatem in interpretando et communiendo vestra in hac caussa iudicavimus et hodie iudicamus. Nam coram domino Lutherum sic novimus sicque nobis ipsi conscii sumus, ut agentibus vobis nobiscum tanta cautione opus non sit. Ut eam vero propter populum vestrum adhiberetis, sicut caussam esse semper agnovimus, ita non satis caussae hinc esse videre nobis visi sumus. Nam et Basilienses et doctissimus et sanctissimus ille Vadianus, ut Milhusianos taceam bb , non putabant vel necessarium vel utile esse cum Luthero bc agentibus scripto tam longo tantisque exceptionibus cauto magis quam ad rem accommodato. Haec, obsecro, mi Bullingere, iusto apud te iudicio expendas et cum iis, quae inter nos acta sunt, conferas; tum ipse videbis, quam poteras queri illud mitius, ubi scripsisti 30 vos mira cum extenuatione aestimationis vestri nominis imprudentes a nobis appellitari, ut bd qui saepe nodum quaeratis in scirpo et qui longos logos condatis. Quae, obsecro, frater, in nostris verbis tam mira extenuatio aestimationis vestri nominis? Ubi vero appellitamus vos imprudentes, qui nimium in vobis prudentiae et cautionis fuisse testamur?
Quae hoc loco subiicis, magis moti stomachi quam iudicii verba agnosco; ideo paucis ea percurram, nisi quod semel dicendum est etiam de eo, quae sit simplex, plana et dilucida ratio loquendi in ecclesia de mysteriis Christi 31 . Vocas Lutherum virum irritabilem 32 ; hunc autem, testor Iesum Christum, in hac concordiae caussa, qualiscunque in contentione fuerit et alias sit, deprehendimus multo minus irritabilem quam plaerosque apud vos. Deinde requiro hic quoque candorem, quod vestri commendationem nullam aliam apud Lutherum
| Briefe_Vol_08-069 | arpa |
|---|
a nobis factam agnoscere videmini, quam quae est in hac epistola, in qua tamen, ut diximus, magis hoc agendum erat, ut sustineremus, quas antea commendationes vestri et vestrarum ecclesiarum tam coram quam per literas feceramus.
||97 Illud quoque mirum nobis videtur vos prudentes alioqui et exercitatos multo usu viros non rectius consyderare, quod sit munus eius et quid deceat eum, qui dissidentes inter se conciliare studet. Vos sane non tulissetis nec hodie fertis, si omnia Lutheri excusare atque laudare instituissemus aut institueremus nihil in eo vitii vel peccati agnoscentes. Concedite igitur, optimi fratres, ut et in vobis aliqua desyderemus idque de vobis apud eum agnoscamus, cum quo convenire solide nunquam poteritis, nisi utrinque aliquantulum peccatorum agnoscatis et vobis invicem condonetis. Et si boni consulere potuistis ipsos Basilienses cum Milhusanis et Sangallensibus iudicare et longiores aequo et cautiores logos vestros, quae tanta, obsecro, contumelia, quae existimationis vestrae tanta iniuria, quod hic apud Lutherum idem agnovimus et scripsimus vos saepe nodum in scirpo quaerere? "Saepe"scripsimus, non "semper", quanquam, si fateri debeamus, quod sentimus, istuc hodie quoque nimis et saepe et anxie facitis. Illud tecum optamus, mi frater, ut non nimium fidamus subtili iudicio nostro neque ita a iusta simplicitate constantiaque deficientes paulatim tandem abripiamur be in inextricabiles et rerum et verborum perplexitates 33 . Agnoscis tu tua verba, nos figuram. Videri vultis cautionem illam vestram in scripto ad Lutherum in hoc adhibitam, ut ad posteros planum et perspicuum veritatis testimonium daretis et nullam subministraretis vel erroris vel novae concertationis ansam 34 . Optimi viri, non hic agebatur de testificatione aut commendatione huius rei ad posteros, sed de consensu vestro et Lutheri privatim et intercedentibus nobis, quibus tuto fidere poteratis ac etiam debebatis, siquidem eo loco nos habuissetis, quo oportebat. Quam diligenter tamen cautum erat, ne quid adhuc de concordia nostra ederetur, dum plenissime de consensu utrinque constitisset ac de ipsa etiam formula testificandi inter utrosque convenisset. Et cum ex vero nil nisi verum sequi potest 35 , non erat metuendum, ne ex veris paucis et simpliciter datis aliquid falsi deduci potuisset. Sed sit de scripto vestro, ut libuerit. Per nos licebit, ut habeatis illud, quam pulchrum et absolutum ipsi volueritis, utcunque obstetrix de infante melius iudicat quam mater. Concessimus semper vobis iudicare de bf scriptis et factis nostris ita, ut vobis videretur; idem permittite nobis, saltem de iis 98 || vestris scriptis, quae nobis commiseritis aliis commendanda. In caussa Christi et ad tantum ministrum Christi dissimulare plaeraque licere potuit, omnia non potuit. Quam autem optandum nobis, ut iudicia vestra de scriptis nostris ista cautione et synceritate faciatis in epistolis vestris, quas ad varia loca
| Briefe_Vol_08-070 | arpa |
|---|
mittitis, qua cautione et synceritate nos istud iudicium de vestro scripto fecimus.
Venio ergo ad crimen illud, quod vestri homines nobis admodum cupide et apud multos impingunt, obscuratae et subtilitatibus involutae veritatis in mysterio eucharistiae 36 . In quo utinam tandem memores essetis, quid et vos deceat et nos mereamur, quid etiam ecclesiis Christi conducat: Cumque omnino visum est nos huius sane impii vel erroris vel conatus accusare tam duriter et tam passim, velimus, vos tandem diem nobis coram aliquo coetu fratrum diceretis et nostram quoque defensionem audiretis nec perpetuo in absentes et inauditos sumeretis vobis personam et accusatorum et iudicum 37 , id quod toties nos rogavimus et per Christum obtestati sumus; sed vos nullo adhuc nos ad illam petitionem responso dignati estis. Sed ad rem: Quid tandem libebit vocare loqui de mysteriis Christi dilucide et perspicue, simpliciter et plane? Quid obscure, tenebricose, perplexe et oblique aut, si mavis, tortuose? Nos quidem id in tractandis divinis mysteriis rectum, simplex, syncerum, apertum et clarum arbitramur, si illa efferamus suis verbis suoque germano intellectu expositis nihilque admittamus vel a sanctorum usu remotum vel intempestiva aliqua compositione, translatione aut etiam interpretatione inversum, contortum et obscuratum. Constituamus iam, quaenam illa res sit, de cuius elocutione inter nos certatur. Nobis est arcana et coelestis quaedam domini nostri Iesu Christi, dei et hominis, ad sanctos eius praesentatio quaedam et communicatio, quae fiat adhibito ministerio sacro in verbis et symbolis, peculiariter vero verbis et symbolis eucharistiae. Haec, inquam, res est, de cuius commoda explicatione disputamus; frustra illud, si non de re hac ipsa inter nos conveniat. Nos non dubitamus credi a christianis oportere istam domini nostri praesentationem et communicationem in sacra caena vere et re ipsa fieri. Vobis si secus videtur, iam de re, non de verbis vel oratione inter nos certamen est, ut bg saepe diximus. Si idem sentitis et iudicatis dominum ipsum nobis in sacra coena sisti ||99 et nos eius participes fieri, ut in tot conventibus ac etiam editis libris sentire et iudicare vos testati estis bh , videamus, qua oratione et quibus verbis haec sententia possit aperte et clare dici ac scribi. Res est arcana et coelestis, quae ut a nemine hominum lumine naturae nec intelligi potest nec nominari. Quare propria huic rei verba et rite congruentem orationem a domino, non ab homine petere convenit. Dominum itaque si audimus, suo ore de hac re sic loquitur praebens panem et vinum: "Accipite, manducate, bibite; hoc est corpus meum, hoc est sanguis meus" [Mt 26, 26-28 par]. Haec si simpliciter, ut par est, accipimus, quid aliud dicemus dominum hic offerre quam perceptionem, dicit enim "accipite", manducationem, dicit enim "manducate", et bibitionem, dicit enim "bibite", et perceptionem, manducationem,
| Briefe_Vol_08-071 | arpa |
|---|
bibitionem corporis et sanguis sui bi unici et veri. Addidit enim: "quod traditur" [1 Kor 11, 24], "qui effunditur pro vobis" [Mt 26, 28 par]. Qumque corpus et sanguis domini, et cum primo haec tradebat et hodie, vivum corpus vivus sanguis erant et sunt eoque non cum anima tantum, sed etiam cum verbo coniuncta - est enim verbum caro factum [Joh 1, 14] -, quid aliud fateamur quam in sacra coena offerri Christum ipsum, deum et hominem, ut sancti eum vere percipiant, manducent et bibant - sunt enim opera Christi vera et realia -, et accipiant, manducent et bibant cum pane et vino. Porrigens enim panem et vinum dixit: "Accipite, manducate" etc. Hinc Paulus panem, quem frangimus, communicationem corporis et calicem, quem bibimus, communicationem sanguinis vocavit 38 , non panis et vini. Quod enim patebat sensibus, praedicator fidei tacuit, quod percipiendum fide erat, elocutus est. Alioqui utriusque rei, terrenae et coelestis, hoc est cum panis et vini tum corporis et sanguinis domini hic Greek est; ideo etiam datur et accipitur. Nec enim admittimus illud de coetu et panegyri, sicut neque Oecolampadius aut ullus patrum admisit. Ex his iam verbis domini, quae et suo ipsius et apostoli ore nobis locutus est, nos aliud discere non possumus quam eum arcanam illam sui praesentationem et communicationem, quam in coena sacra offert et tribuit, vocare corporis et sanguinis sui atque adeo sui ipsius totius acceptionem, manducationem, bibitionem et, ut apostolus haec interpretatus est, communicationem, quam cum pane et vino, symbolis huius communicationis, in sacra coena percipimus. Et communicationem, quam sancti patres ad unum omnes, ne uno ||100 quidem excepto, interpretantur eam Greek qua ille vivit in nobis, nos in illo [Joh 6, 56], quaque sumus membra eius, de carne et ossibus eius [Eph 5, 30] etc., qua denique vivimus vitam eius 39 . Si porro rem, de qua agimus, nemo commode nominare et eloqui potuit quam dominus, propria verba et propria elocutio huius mysterii ea verba et ea elocutio sunt, quae modo commemoravimus. Haec etiam sanctis omnibus sic usitata sunt. Ergo ad hunc modum de isto mysterio loqui est loqui de eo simpliciter, pure et perspicue. Est in verbis "manducate" et "bibite"vel translatio vel metonymia vel potius tropus uterque 40 ; sed etiam translata atque transnominata propria sunt, si peculiariter significantia sunt. Impium autem fuerit dicere posse de his rebus nos loqui significantius domino, sive simplicibus sive translatis aut denominatis utamur. Iam usitatum in ecclesia aliud vocare non licet, quam quo apostoli et purior ecclesia, quae martyrum et patrum tempore fuit, usi sunt. Constat itaque proprie et perspicue dici dari et percipi dominum Iesum cum sacris symbolis. Non minori enim efficacia haec dicuntur et geruntur hodie in coena sanctorum, quam dicta et gesta sunt in coena prima. Nec enim minus
| Briefe_Vol_08-072 | arpa |
|---|
dominus noster nunc sanctis suis adest, quam tum aderat, nec minus eius verba sunt, quae sancti ex ore ministri ut domini verba audiunt, quam quae suo ipsius ore proloquebatur.
Nunc videamus de adiectis vocibus, si iis forsan puritatem et simplicitatem iam dictam corrumpamus et contorqueamus. Dicimus dominum Iesum in sacra coena dari, percipi, eoque etiam haben et praesentem suis esse vere; nefas enim est hic fictum aliquid cogitare. Sunt, qui addant realiter, substantialiter, corporaliter, carnaliter, quae cum hoc sensu dicunt et intelligi volunt dominum hic percipi re ipsa, non imaginatione tantum vel sola symbolorum inanium repraesentatione, ipsum in suamet substantia, in suo corpore, in sua carne, non pro ipso, pro ipsius substantia, corpore, carne inania horum symbola, nec hasce adiectiones damnare aut reiicere possumus. Et qui his vocibus utuntur, eos uti et sanctos patres agnoscimus pie et religiose loqui, modo pium et religiosum sensum suum, quo istis verbis utuntur, aliis item satis explicent. ||101 Non contaminatur igitur aut violatur puritas et simplicitas, quae est in verbis domini, nec per ea, quae nos explicandi caussa adiicimus, nec per ea, quae adiiciunt, quos cum sanctis patribus defendimus. At cum rudes homines sint et per papistas aliosque divinarum rerum non commodos tractatores in falsas circa haec verba domini opiniones inducti, pura domini et simplicia verba non pure et simpliciter intelligunt et per exhiberi, percipi ac manducari Christum cum pane et vino concipiunt opinionem Christo indignam, tanquam habeatur istic localiter, fiat cibus ventris, impanetur et alia huius generis. His itaque falsis opinionibus diligenter occurrimus commodis explicationibus horum omnium. Diserte testamur bk panem et vinum in se et sua natura id omnino permanere, quod sunt; dominum Iesum in coelo permanere et in mundum hunc non retrahi, expertem manere omnis commixtionis cum pane aut inclusionis in pane omnisque actionis nostri corporis ac totius mundi; ministrum per se nihil, sed omnia per dominum, imo dominum per ministrum bl agere; omnino tamen hic dominum esse, loqui, agere seseque nobis verissime exhibere et communicare, sed modo non huius saeculi, sed coelesti, sed divino. Quare haec Christi communicatio non ratione nec sensu, sed sola fide intelligitur et sentitur. Res est novi testamenti, negocium Christi in coelo regnantis ut veri dei ita bm veri quoque hominis, sed qui in ea modo conditione agat, quae extra et supra mundum supraque omnes coelos est nec ullis praedicamentorum carceribus includi possit, quam "oculus non vidit, auris non audivit nec in cor hominis ascendit" [1 Kor 2, 9]. unde nec hominum verbis explicari possit bn . Haec, fateor, homini naturali obscura, involuta bo , perplexa videntur; nequit enim intelligere, quae spiritus dei sunt 41 , nec illud suspicere valet, ubinam Christus habitet, "qui ascendit supra omnes coelos"[Eph 4, 10]. Locis, temporibus
| Briefe_Vol_08-073 | arpa |
|---|
et aliis corporeis conditionibus includit omnia et resurrectionis statum cognoscere prorsus non potest. Fides autem verbo domini constanter inhaeret et imbecillitatem naturalis hominis supergreditur, qui certe nec illud intelligere valet hominem supra omnes coelos bp exaltatum agere hic in animis nostris. Instaurat autem ille, quaecunque sunt in coelo et in terra, ut mediator et homo, non tantum ut deus, sicque est nobiscum usque ad consummationem saeculi. "Ego", inquit, "vobiscum ||102 sum" [Mt 28, 20], non tantum meus spiritus aut mea divinitas, utcunque, sicut patres quidam scribere solent 42 , non adsit nobis secundum humanam naturam, id est conditionem vitae praesentis, sed secundum divinitatem, hoc est conditionem futurae vitae et divinam. Non dicunt illi deum adesse, hominem non adesse, sed Christum deum et hominem adesse, verum secundum naturam divinam, non humanam, id est pro conditione divinae, non humanae. Haec si videntur vobis obscura, perplexa, involuta et quicquid libet vocare, pietatis vestrae erat in domino convenire, diem nobis dicere, nos prolixe de singulis audire, scripturam excutere, dominum orare, ut suum sensum impartiret. Nos, ut testati sumus, cum verbis utimur domini, non dubitamus nos uti propriis et puris, cumque his ipsis melior ecclesia semper usa est, ut nimirum ipsa pietas poscebat, etiam usitatis. Cum denique diligenter removemus falsum intellectum horum verborum, quem vel caro ipsa vel antichristus suggerat, nihil videmur nobis omittere, quin etiam aliis haec verba domini rite intelligantur. Iam rhetores eam orationem iudicant dilucidam et perspicuam, quae constet verbis propriis, significantibus, usitatis et captui eorum, quibus illa communices, commode attemperatis 43 . Sed si vestra sententia est, de quo certe dubitare et me ipsum subinde facitis, in sacra coena non ipsum dominum nostrum percipi, sed pro eo panem et vinum, absentis re - praesentis tantum memoria et contemplatione -symbola, et panis modo ac vini, non etiam corporis et sanguinis domini hic dari cum symbolis et percipi Greek hoc est communicationem, participationem communemque fruitionem, certe verba nostra ab hac sententia aliena sunt, sique illi accommodentur, fatemur nec propria nec usitata fore, eoque etiam ipsi cognoscimus ea obscura et inepta fore. Sed de re tum, non de modis loquendis inter nos disputandum erit bq .
Haec exponere hoc loco in animum induximus, ut, si nihil aliud, occasionem tamen daremus vobis paulo diligentius perpendendi, quam late haec res pateat et quam digna sit graviore excussione. Quam dum a vobis hactenus impetrare nequivimus, quantumvis obnixe hanc a vobis contenderimus, certe digni non sumus, qui per vos tanto passim crimine infamemur nos aenigmata texere in offensionem simplicium 44 , abripi in inextricabiles et rerum et
| Briefe_Vol_08-074 | arpa |
|---|
verborum perplexitates et in has conari ecclesias omnes inducere. Omnino enim vestrarum partium erat, postquam ita de nobis sentitis, exemplo ommium sanctorum et iure charitatis certissimo nos die dicta de his omnibus audire et iusto iudicio ||103 vel condemnare vel absolvere auditos. Qua in re quantum dominum offendatis quantoque offendiculo praesentibus et posteris ecclesiis incommodetis, veremur, ut aliquando vobis dominus gravi aliqua castigatione ostendat. Non ignoratis merito, quam non ferat dominus nos nobis sub suo nomine studere et confidere. An autem id non sit studere et confidere sibi, pro novata ratione disserendi de sanctissimo eucharistiae mysterio tantopere dimicare et rationem huius commendandi, quam scripturae et patres tradiderunt et melior ecclesia semper religiose usurpavit, pertinaciter adeo oppugnare nec exorari posse, ut cum fratribus rem tantam digna tractatione excutias? Dominus donet spiritum suum, qui etiam hac in re vos doceat, quod sit officium quidque vere aedificet.
Sed br revertamur ad epistolam tuam, cuius reliqua quam licet brevissime percurremus. Videris tibi satis caussae attulisse, cur iudices a nobis vos et caussam vestram Luthero commendatam frigidius, et subiicis formulam commendandi, qua uti debuerimus 45 . In qua inest summa commendatio ministrorum et ecclesiarum Helveticarum, denique et fidei omnium syncerissimae, item de ingenti accessione et studio evangelii apud vos etc.; agnoscis tua verba. Antea, mi frater, testati sumus nos, longe antequam ad Lutherum daremus hanc epistolam, commendationem vestri, si non vero maiorem, tamen certe parem apud Lutherum et verbis et scriptis fecisse diligentissime. Id si non sustinetis credere, bene habet, quod Christus hic nobis et conscientia testimonium perhibet. At fidem omnium syncerissimam, ingentem accessionem et ingens studium cur praedicari de vobis postuletis, item cur scirpus ille noster tantopere vos pupugerit et longi logi sic perturbarint, admodum miramur, cum nostrum omnium sit non nisi in cruce domini Iesu Christi gloriari 46 cumque vos Luthero et aliis has tantas laudes deferri nunquam aequo animo passuri sitis. Moderata christianos magis decent et stabiliora sunt, nec nos sana conscientia vobis fidem omnium syncerissimam tribuere possumus, quorum certe fidei etiam suum fermentum 47 adhaerere, si conveniret et audire christiana mente sustineretis, doceri facile possetis. 104 || Tum si vobis fidem omnium syncerissimam tribuamus, videtis facile, quantum aliis ecclesiis detrahamus; nam putamus ideo fidem vobis omnium syncerissimam vendicare, quod doctrinam profiteamini omnium purissimam et solidissimam. Verum hac in re haud ita multae ecclesiae vestrae sententiae accedunt.
Sed transeamus ad ea, quae sequuntur. Pugnamus nobiscum, quod testati sumus Basileae in conventu nos sententiam Lutheri certam exponere et tamen in epistola petimus a Luthero huius veniam, quod hanc expositionem
| Briefe_Vol_08-075 | arpa |
|---|
vestrorum hominum imbecillitati accommodaverimus, id quod nemo vestrum a nobis petierit, sed magis, ut ipsissimum Lutheri sensum explicaremus 48 . Nos autem (ut tu quidem nostra verba accipis et amplias) ad Lutherum scribimus oratos nos a vobis esse, ut nos vestrae imbecillitati accommodaremus et donaremus quaedam 49 . Si, ut charitas dictat, magis laborasses in meliorem partem quam deteriorem nostram epistolam accipere, hanc obiectionem non faceres. Tu praecipuus es, qui nos orabas, ut expositionem articulorum ad captum vestrarum ecclesiarum attemperaremus. Non bs excidit, arbitror, quae suggesseris, vel cum nostra interpretatio iam describeretur in domo primi scribae 50 ? Porro quod non poterant vestri veritatem Christi in articulis Wittenbergensibus simpliciter agnoscere, quod etiam dubitabatur de Lutheri sententia, quasi bt illa naturae humanae in Christo, gloriae eius coelesti et muneri servatoris detraheret, ut tam verbosa expositione et explicatione harum rerum opus illis esset, haec imbecillitatis nos esse iudicamus, cumque hanc tam fusam interpretationem verbis et scripto dedimus, imbecillitati vestrae et vestrorum nos accommodavimus. Idque apud Lutherum ideo excusandum putavimus, quod facile sciremus eum offensum iri et quod de ipso adhuc tam impia suspicemini, praesertim post tot nostras intercessiones tot annis agitatas, et quod nec vobis ipsis fideretis. Sententiam Lutheri ipsissimam vobis exposuimus et nihil Luthero de nostro accommodavimus, quo gratiosiorem eum vobis redderemus, id quod iam videre licet ex responso Lutheri ad vos 51 . Nam testatur se nihil deprehendisse insynceritatis in nobis, quod ad hanc caussam attinet, eoque eam totam fidei nostrae permittit 52 . Legit autem illam nostram interpretationem, quam ipsi illi misistis, quo scilicet manifestius videret vos fidem nobis hac in re non habere. ||105 Nullius itaque nos simulationis hoc loco insimulamus, ut tu male colligens scribere audes 53 . De re ipsa vobis nihil donavimus, sed inservivimus interpretationibus et exceptionibus, quarum nullus usus erat, si vos et vestri et ad veritatem ipsam percipiendam in suis verbis firmi satis fuissetis tantumque fidei et Luthero et nobis accommodassetis, quantum requirebat candor et charitas.
Obiicis alteram pugnantiam in eo, quod scribimus oratos nos a vobis expositionem bu articulorum bv attemperare captui Helveticarum ecclesiarum, ut hae audirent qualemcunque Zvinglii et Oecolampadii consensum; nam diu antea testatos nos esse non qualemcunque, sed plenum consensum esse cum nostra sententia in scriptis Zvinglii et Oecolampadii 54 . Hic iterum desyderamus in te candorem, qui nostra verba non, ut habent, refers; verum
| Briefe_Vol_08-076 | arpa |
|---|
nobis utiliora negotia sunt, quam ut bw ad singula, quae profecto admodum calumniosa apparent, respondeamus. Diserte semper testati sumus Oecolampadium nobis plane consensisse, Zvinglium non satisfecisse; sed dum huius novissima scripta, in quibus Augustinum recipit 55 , consyderamus, etiam eum re ipsa nobis consentientem agnoscere. Cum his verum illud est vos ignorantia elenchi 56 lapsus esse in omni pugna cum Luthero; nam ille, quam vos impugnatis Christi in coena praesentiam non statuit nec eum usum sacramenti, quem vos confutastis. Et si vos in sententia Augustini consistitis veramque praesentiam domini in coena agnoscitis, iam nec contra vos pugnant, quae Lutherus scripsit contra eos, qui nihil bx quam panem et vinum re ipsa exhiberi sentiunt. Quod autem excidit verbum hoc "qualemcunque consensum", caussa est, quod Lutherus, cum by prima scripta Zvinglii, maxime, quae in contentione aedita sunt 57 , consyderat, aperte videt bz praesentiam domini in coena simpliciter negari ca . Et tu, Bullingere, satis nosti in scriptis Zvinglii multa inesse, quibuscum si confessionem Basiliensem 58 comparas, appareat manifesto in verbis contradictio. Quot enim in locis hanc simpliciter effert: "Christus in coena praesens non est, et sacramenta nihil quam societatis christianae tesserae sunt."59 Iam in confessione Basiliensi diserte utriusque contrarium ponitur. ||106 Quanquam, cum epistolam nostram intuemur, non usi sumus hac voce "qualemcunque", ut significemus non verum aut plenum consensum esse, sed vestros satis habituros, si vel aliquem esse consensum Zvinglii et Oecolampadii cum nostris articulis audirent. Etenim illis testari omnimodum consensum etiam in verbis esse impudens fuisset; nam nec hodie vos docti cb articulos illos cum sententia Zvinglii et Oecolampadii congruere agnoscitis. Non est itaque tibi, Bullingere, caussa a nobis praestita, ut tam amaris hic utereris illationibus videri vos precibus a nobis emulsisse testimonium non de pleno, sed qualicunque cc consensu, videri vobis conscii esse hic nullum esse consensum, velle tamen videri esse aliquem, quo nihil possit de vobis cogitari illiberalius et turpius, cum nihil id esset aliud quam conari ecclesiis vestris illudere. 60 . Ad hunc modum nos nullas tuas literas interpretari velimus. Caeterum, quod
| Briefe_Vol_08-077 | arpa |
|---|
scriptis et verbis de consensu tam Zvinglii et Oecolampadii quam vestro affirmavimus, id hodie quoque affirmamus. Ut nos quidem confessionem vestram tot scriptis aeditam intelligimus, est consensus in re ipsa cum iis omnibus, quae in ea confessione synceriter manent; nam veram domini in caena et praesentiam et exhibitionem ea confessio exprimit. In verbis autem singulis consensum esse qui potuissemus adhuc affirmare, cum ne hodie quidem dimicare de illis desinatis?
Eiusdem generis, hoc est, ut videri vis, iniuriae, facis illud, quod scripsimus vos negasse consensum in articulos et concordiam impetrari ab ecclesiis vestris potuisse, nisi tam verbosa totius dispensationis ecclesiae quorundam animos demulsissetis 61 . His verbis, ut scribis, certe audacibus coniecimus vos in nescio quae discrimina capitis, nisi fides et integritas vestra vestris perspectior paulo esset, quam ut de Leone 62 et de te talia credant, vos scilicet illos circumducere et verborum nebulis involvere non quosdam, sed simpliciter vestros 63 . Quod nos scripsimus, id verum esse satis nosti. Quoties enim testati estis articulos Wittenbergenses nudos aut etiam adiecta nostra interpretatione a vestris nullo modo recipi posse, si non tam fuse vestram sententiam in scripto illo, de quo loquimur, exponeretis. Nunquid ergo verbosa hac expositione quorundam animos, ut in articulos et concordiam solidam consensum darent, demulsistis? Certe de eo agebatur, ut in articulos et concordiam vestri consentirent. Cum itaque articulos, quos Wittenberga attuleramus cd . vestri recipere non potuissent, dedimus ipsi priores interpretationem verbosam admodum. ||107 Ea effectum est, ut Basilienses, Sangallenses et Mylhusani consentirent; reliquos dicebatis adhuc ampliorem interpretationem requirere. His dedistis vestram, et quae articulos Wittenbergenses nequaquam everteret - inicio enim scripti vestri ad Lutherum illos secundum nostram interpretationem recipitis 64 -, sed quae eos articulos pro vestrorum captu melius ac verhosius ce explicaret. Hac itaque expositione cum reliquorum animi ad consensum in articulos et concordiam adducti sunt exemptis ex illorum animis suspicionibus de Luthero et eius ratione loquendi iniquis, putamus eos non potuisse adeo inepte dici vestra interpretatione demulctos esse. Et si etiam non tam proprium hoc loco verbum "demulsisse" usurpassemus, tamen charitatis erat non facere ex hoc "demulcere quorundam animos, circumducere cf et verborum nebulis involvere" non quosdam, sed vestros, id est totas ecclesias vestras cg , et ita quidem circumducere et involvere, ut capitale vobis apud vestros sit, si ita, ut nos de vobis scripsimus, loquuti essetis.
| Briefe_Vol_08-078 | arpa |
|---|
Tertiam pugnantiam obiicis in eo, quod ad Lutherum scripsimus nos semper diserte testatos apud vos esse concordiam in eo fore, si solide credatis et pleno ore doceatis in eucharistia ipsum domini corpus et sanguinem vere et substantialiter distribui et accipi 65 ; ch nam negas hoc nos semper testatos esse et subiicis nos inicio scripsisse peccari utrinque ignorantia elenchi, Lutherum non statuere, quae vos oppugnatis, nec vos affirmare, quae oppugnat ille, et non semper, maxime in inicio non dixisse in eo concordiam constaturam 66 . Si hoc intelligis de voce "substantialiter" et de inicio conciliandi vos cum Luthero, quod fecimus ante conventum Wittenbergensem, fatemur nos nihil inicio egisse vobiscum de voce "substantialiter". Quomodo autem potuimus ab inicio testificari pugnari inter vos ignorantia elenchi et Lutherum id non statuere, quod vos oppugnatis, nec vos in ea sententia esse, contra quam dimicat ille, nisi vobis tribuissemus confessionem verae praesentiae Christi in coena? Insanum enim fuisset dicere Lutherum non pro vera praesentia domini in coena certasse. Verum cum ille nunquam certaverit pro ea praesentia, quae detrahat veritati humanae naturae in Christo, gloriae Christi coelesti et muneri servatoris, et vos diserte affirmaretis talem modo praesentiam, quae Christi naturam, gloriam et munus imminuat, non simpliciter praesentiam eius in coena ||108 oppugnare, sed et vos veram eius in coena praesentiam agnoscere, hinc fuit, quod diximus et scripsimus nec Lutherum id affirmare, quod vos negatis, crassam illam et Christo detrahentem praesentiam, nec vos affirmare, quod negat ille, panem tantum et vinum in sacra coena ministrari, verum etiam vos agnoscere praeter panem et vinum hic etiam corpus et sanguinem ministrari et sumi. Quam sententiam vestram cum editis libris et aliquoties coram, denique et Basiliensi confessione sic expresseritis, ut videremini in hac solide consistere, affirmavimus nos Lutherum a vestra - sed hac ipsa, quam modo exposuimus - sententia nihil diversum asserere nec quicquam statuere eorum, quae vos volebatis videri sola impugnasse. Sic itaque cum de confessione vestra, maxime Basiliensi, iudicaremus, scripsimus merito Wittenberga reversi perfectam esse concordiam, si sustineretis vestrae ipsorum confessioni, Basiliensem intelligentes, vos accommodare in omnibus et, quae idem cum ipsa pollent, non reiicere 67 . Idemque hodie affirmamus, et sic res habet. At tum demum huic confessioni vos in omnibus accommodabitis, si diligenter et diserte in concionibus de sacramentis et in administrationibus sacramentorum illa bona fide doceatis in eucharistia duas res exhiberi: symbola, panem et vinum, et rem sacramenti, verum corpus et verum sanguinem Christi, ita in baptismate symbolum, ablutionem vel tinctionem, et rem sacramenti, regenerationem. Cumque articuli Wittenbergenses cum hac vestra confessione idem pollent, eos damnari aut reiici a vobis minime oportet; etenim "substantialiter" in illis nihil amplius quam "vere"poliet et verum corpus exhiberi exprimit. Ad
| Briefe_Vol_08-079 | arpa |
|---|
hunc modum et caetera cum vestra confessione consentire ipsi agnovistis, cum nostram interpretationem percepissetis ci . Quid iam dices dissonum prioribus scriptis posteriora nostra postulata in se habere? Aut quomodo non verum est nos semper diserte vobis testatos esse concordiam in eo fore, si agnoscatis et doceatis praeter symbola ipsius etiam domini communicationem in sacra coena administrari et percipi? Nos vero rem omnem hanc ad testimonia reiicimus cum nostrorum scriptorum 109 || tum vestrorum legatorum. Sed in eo nos pugnare nobis contendis, quod ck inicio nullam fecimus mentionem subscriptionis, quam deinde Basileae a vobis petierimus veluti superiorum obliti 68 . Acute admodum antilogias quaeritis, si isthuc videatur a prioribus nostris scriptis adeo dissidere, quod in posteriori actione cl subscriptionem petivimus, de qua in priore actione nullam feceramus mentionem, ut cm propterea iudicetis nos superiorum esse oblitos. Nobis extra omnem dubitationem erat et hodie est perfectam esse concordiam, si vos in omnibus confessioni vestrae Basiliensi accommodetis nec reiiciatis, quae cum illa idem pollent. Iam agnoscere potuistis articulos Wittenbergenses cum hac confessione consentire an minus; si agnoscere, quid adeo pugnans cum prioribus, ut peteremus subscribi a vobis, quae nobiscum vera et sancta esse confitebamini? Si vero id non potuistis agnoscere, iam nos nullam subscriptionem petebamus. Quoties enim ista ingeminabamus: "Misistis per nos vestram ad Lutherum confessionem vestris verbis conscriptam; hanc, ut ipse eam intelligit, non improbat. Quo autem utrinque melius et clarius cognoscatur, quae sit utrorumque sententia et quantum inter vos conveniat, petunt Wittenbergenses, ut et vos de paucis illis articulis, quos afferebamus vobis, vestram sententiam proferatis. Si audita et percepta nostra interpretatione potestis illos veros et orthodoxos iudicare, id clare testamini; sin, quae in illis desyderatis, edite et nostras invicem rationes percipite. Dabit dominus, ut collatis inter se scripturis et rationibus, quas utrinque sequimur, tandem cn consentiamus. Nemo ullam a vobis subscriptionem petit nisi eorum, quae ipsi quoque vera esse sentitis." Vos autem tum coram legatis collationem admittere nullo pacto volebatis. Quae autem seorsim inter nos contulimus ecclesiastae, eum finem semper habuerunt, ut inter nos quidem nulla appareret dissensio, utcunque scripta vestra semper maluissemus formis scripturarum et patrum magis consona et in ultimo praesertim scripto exceptiones et cautiones parcius adhibitas maioremque de Lutheri synceritate fiduciam declaratam. Inter haec vos nunquam obiecistis iniquum et cum prioribus nostris actionibus ||110 pugnans videri, quod petebamus vos, quae ore confitebamini, etiam subscriptione contestari. Hoc modo negabatis: articulis Wittenbergensibus simpliciter et sine adiecta interpretatione subscribere
| Briefe_Vol_08-080 | arpa |
|---|
co . Ergo, mi Bullingere, non tum primum erupimus et diserte pronunciavimus, ut tu scribis, in eo fore concordiam, si fateamini cum pane et vino distribui et edi verum corpus et sanguinem domini verosque agnosceretis articulos Wittenbergenses. Id quod satis testatur vel scriptum illud, quo articulos Wittenbergenses interpretati sumus, quod vos ecclesiastae tam non improbabatis, ut manifeste spem faceretis fore, ut vestri quoque articulos cum interpretatione nostra explicatos reciperent. Iam enim vox illa "substantialiter" ceperat esse non tam periculosa.
Quo altius epistolam tuam, mi Bullingere, respondendo ingredimur, hoc minus videtur ex tuo ingenio simplici et candido illo profecta esse; eoque cp te in domino oramus, cum subinde respondemus liberius, et uti nos non nihil significamus locis, qui captiosi, ne dicamus an calumniosi, apparent, velis hoc illis imputare, qui istius tibi acrioris, quam tuum candorem deceat, observationis et excussionis nostrae epistolae et dictionum autores fuerunt. Res maximi momenti inter nos controvertitur et ad omnes ecclesias dei pertinet; quare quidvis potius perpeti debemus quam nos doli et fallaciarum aut etiam dissensionis a nobis ipsis et inconstantiae immerito insimulari, cum -gratia Christo - res secus habeat. Ista hoc loco interfari visum est, quod nunc respondere ordo tuae epistolae poscit ad eum locum, qui nos merito premit maxime et vobis videtur indignissimus. Is est, cum scribis nos cq affirmasse satis fore ad concordiam stabiliendam, si Lutheri feratis loquendi formas salva nihilominus et illaesa sententia vestra cr , salvis etiam et illaesis vestris loquendi formis 69 . Haec tua verba sunt, quae nonnulli apud vos eo interpretantur, ut illis loqui de eucharistia liceat et eiusmodi verbis uti, ut diserte dicant in sacra coena nihil quam panem et vinum administrari, Christum in coelis adesse nec plus Christi hic exhiberi quam Pauli et Petri exhibeatur cs exhibitis illorum imaginibus. Et nobis in os ct dictum est a quibusdam confessionem Basiliensem propter Lutherum et alios datam esse nec oportere, ut verbis et modis loquendi, quae in illa insunt, quisquam in vestris ecclesiis utatur. Haec omnia si nos vobis permisimus, caussam profecto hanc concordiae perfide et impie egimus. Testabuntur boni viri legati, qui Basileae ||111 fuerunt, testabuntur et scripta nostra ista nos hac de re apud vos affirmasse: Si credatis et doceatis cum sacris symbolis etiam domini nostri Iesu Christi veram communicationem administrari et percipi in divina coena, tum licere vobis, ut hanc veritatem eiusmodi verbis et loquendi formis vestris hominibus commendetis, quae illis sunt maxime accommodatae, nec requiri, ut formis loquendi, quas alii usurpant, utamini. Quae, Bullingere, esset haec tantae caussae proditio, quaslibet vestras loquendi formas et quamlibet vestrorum sententiam vobis concedere et tum testari fore inter vos
| Briefe_Vol_08-081 | arpa |
|---|
et Lutherum concordiam? Quam multis in locis scriptorum Zvinglii maxime affirmatur simpliciter Christum coena abesse 70 . Si iam caeteri ita loqui volunt, ut plaerique faciunt, quae, obsecro, erit consensio cum ecclesiis illis, quae hac in caussa contra hoc ipsum unice dimicarunt cu et nobiscum merito impium habent veram domini in caena praesentiam et exhibitionem nolle agnoscere? Et ad quid tot suscepimus peregrinationes, tot ad vos dedissemus scripta, si id unum agebatur, ut ferretis formas loquendi, quibus utitur Lutherus? Hoc enim et Zvinglius et Oecolampadius Marpurgi ultro illis offerebant 71 . Ad quid opus fuisset in confessione Basiliensi et in scripto ad Lutherum tam multis a vobis contendere, ut sententiam vestram eiusmodi verbis exprimeretis, in quibus ecclesiae agnoscere possent vos etiam sentire Christi communicationem in sacra coena praeberi et recipi, non nuda symbola, panem et vinum? Te itaque, optime Bullingere, et symmystas tuos venerandos alioqui nobis in domino viros per dominum nostrum Iesum Christum et tranquillitatem tot ecclesiarum oramus et obsecramus, hac tam atroci nos iniuria afficere nolitis, ut de nobis affirmetis permisisse nos vobis simpliciter in vestra sententia manere et vestris verbis uti et tamen consensionem fore inter vos et Lutheri ecclesiam. Hoc affirmamus et semper affirmavimus, si manseritis in sententia illa vestra, quam nos vestram sententiam cum alias, tum quando Basiliensem dedistis confessionem, esse intelleximus, nimirum cum symbolis, pane et vino, 112 || ipsum etiam corpus domini verum, ipsum sanguinem domini verum in sacra coena vere dari et percipi, et hanc veritatem bona fide et solide in ecclesiis vestris doceatis illis loquendi modis, qui ad id maxime idonei sunt, ut vestri eam veritatem citra omnem offensionem recipiant, tantum ut formas loquendi, quibus ecclesiae Lutheri utuntur, non damnetis, cum in illis nihil Christo et hoc mysterio indignum insit, ut creditum fuit, quando contentio adhuc vigebat. Ad hunc modum vobis testificatos nos esse de ratione concordiae norunt vestri legati et satis expressum est in nostra illa interpretatione, quam Basileae dedimus. Quapropter ita nostra, ut habent, referte, cum illa referenda esse ducitis. Idem studebimus praestare vobis et hactenus bona fide praestitimus, ubi vestra dicta aut scripta proferenda nobis fuerunt aut posthac erunt.
Sequitur iam cv . quod mitigare voluimus apud Lutherum illud, quod affirmatis vos antea quoque sic docuisse 72 , quod nimirum illum admodum offendere solet; nam in primis illis scriptis negatur simpliciter dominus in coena adesse et sacramenta confirmare conscientiam. In confessione autem Basiliensi et scripto ad Lutherum utrumque simpliciter affirmatur, et nosti, mi Bullingere, verissimum esse perpaucos apud vos de sacramentis ad eum modum antea locutus fuisse et docuisse, quo de illis confessio Basiliensis
| Briefe_Vol_08-082 | arpa |
|---|
praedicat. Id enim Basileae agnoscebatis. Cum itaque sic res habeat et nec hodie desint apud Helveticas ecclesias, qui sic, ut Basiliensis confessio habet, loqui nec aliis permittant, quid est in hac excusatione nostra tam illiberale, tam commentitium cw ? Quod vero illa ad hunc modum scripto vestro inserta fuerunt 73 : "Das habend wir aber mit sampt unsernn fordernn in der leer Christi verneynt, verneynend es auch noch uff den heutigen tag, das der leyb Christi leyplich oder fleyschlich" etc., nunquid a vobis nos impetravimus, cum vos simplicius et plenius rationem docendi vestram priorem laudare instituissetis? Ut enim vos edere corpus Christi corporaliter ||113 et carnaliter in his verbis accipitis, nec Lutherus id unquam affirmavit. Quid scriba vester 74 testatus sit 75 , novimus, nec ullo pacto pugnat cum iis, quae nos scripsimus. Videmus pridem, optimi viri, abunde omnem caussam, quae a concordia vos revocat, hanc esse, quod tantopere vos piget videri aliis ecclesiis quicquam concessisse et a vestra doctrina cx vel tantum ratione loquendi deflexisse. Sed erat semel constituendum, an plus debeat apud nos valere autoritas Christi et consensio in Christo tot ecclesiarum an vestra cy existimatio. Honesta satis ratio erat: Quando nobis negotium fuit cum papistis sacramentis plus aequo tribuentibus, sic locuti sumus, ut omnia Christo quam plenissime adscriberemus, eoque videri possumus, ita ut apostolus ipse aliquot in locis 76 , sacramentis minus, quam par sit, relinquere; nunc, cum videmus cz in ecclesia oriri, qui omne ministerium ecclesiae plane evacuent, item nos apud tot ecclesias haberi, tanquam his hereticis consentiremus, libenter nunc paulo augustius de exhibitione donorum dei in sacramentis loquimur. sic tamen, ut et hodie Christo adscribamus omnia et papisticam superstitionem damnemus. Alioqui, si per omnia vultis consistere in iis, quae inicio a vestris scripta sunt, persistetis in ca docendi ratione. quae et alias ecclesias damnat et damnatur ab illis, nihilque est expectandum concordiae. Olim nec nostram admittebatis confessionem Augustae exhibitam 77 . Zvinglius quoque improbat Dialogum Oecolampadii 78 ; confessio principum 79 multo minus ferri poterat. Diserte reiiciebantur plaeraque, quae in confessione Basiliensi diserte dedistis. Ita aliae quoque ecclesiae pleraque, quae in vobis ferre non poterant, ubi de sententia vestra saniore plenioribus confessionibus doctae sunt, nunc admittunt et concedunt formas loquendi, quas antea nimis suspectas habebant. Sed quid opus verbis? Si
| Briefe_Vol_08-083 | arpa |
|---|
utrique sumus per omnia, qui eramus, nos ipsos invicem damnamus, et non est inter nos consensio; si vero amplectimur nos in domino et est consensio, oportet nos nec esse eosdem, ||114 qui eramus, nec loqui eadem per omnia. Hoc utinam utrinque agnosceremus ingenue deferentes hanc gloriam domino - nam nostra contentione nimis graviter regnum Christi laesimus -aut, si agnoscere plane pigeat, dissimularemus. Nunc cum utrique volumus prorsus esse, qui eramus, et docere, quae docebamus, et neutri alteris quicquam cessisse videri, quando coeuntibus nobis pastoribus synceriter ecclesiae inter se iterum consentient et tolletur gravissimum hoc offendiculum? Isti instauratores christianismi et doctrinae Christi repurgatores tam docti, tam spiritales non possunt inter se consentire de vera commendatione et usu cum verbi tum sacramentorum, hoc est totius sacri ministerii, quo solo ecclesia restitui potest. Quod dominus ut usurpandum omnibus christianis ita etiam, quantum cuique ad salutem conducere potest, intelligendum instituit, isti nobis da coelitus delapsi sophi 80 intelligere non possunt. De eo tot iam annis inter se db tam atrociter dimicant nec se invicem nec alios intercedentes audire sustinent, conventum omnem et collationem in domino fugitant. Haec quam multo amarius hostes Christi in omnibus regnis Europae exagitent, quam innumeri etiam filiorum dei ad haec gravissime impingant, quam utilia denique sint dc antichristianis papis depellendi principes a studio veritatis et conatu reformationis ecclesiarum, quis tam facundus et disertus sit, qui istuc pro dignitate exponere et declarare queat? Sed vestra charitas, quicquid nos de animis nostris et studio ad concordiam instaurandam 81 , et dd hoc tam immane offendiculum, quod de ab ecclesiis semel depellendum optemus df , urget id solum nos, ut externa coeant foedera dg .
Urit praeterea et illud vos, quod scripsimus vos trepidare a formulis simpliciter admittendis, quae verae tamen sint et sanae. Dubitatis, ut dictionem "simpliciter"accipiamus 82 . Nos vero intelligimus ||115 simplicem admissionem formularum, quae non adhibet tot exceptiones et cautiones. At vos illas adhibetis, ne simplicioribus subministretis erroris ansam 83 . Meminisse autem oportebat vos agere non adeo cum simplicibus et rudibus, qui ex sanis loquendi formis erroris ansam arripiant, quando agitis cum Luthero et aliis primoribus ecclesiastis. Ad plebes enim vestras concessum semper vobis est omnem errorem quam diligentissime excludere, cumque tres modo falsae dh
| Briefe_Vol_08-084 | arpa |
|---|
opiniones apud rudiores ex formulis scripturae et patrum, quando de eucharistia loquuntur, metuendae sunt, ne qui scilicet imaginentur aliquid, quod indignum sit humana natura in Christo aut gloria eius coelesti aut denique munere servatoris, poteratis has imaginationes abunde excludere, etiamsi de eucharistia docentes diceretis simpliciter hic dari et accipi corpus domini: panem, quem nos frangimus, esse communicationem non panis tantum, sed etiam corporis domini, nec pro eo, quod scriptura habet "hic est sanguis meus" "hoc significat di sanguinem meum" tanquam a domino sic dictum in sacra concione efferre, quod praecipuus quidam 84 apud vos ausus est facere haud ita pridem. Et quando agitur cum Luthero vel doctis, possetis de formis, quas hi sanas usurpant, id testificari, quod tu infra testificaris de verbis Philippi 85 , ea esse vera et plana in se, nisi maliciosa quis interpretatione illa pervertat.
Postremo offendit hoc quoque, quod scripsimus Zvinglium nobis non satisfecisse, et videtur hoc absurde a nobis scriptum, cum ille admiserit Augustinum, cum quo malis haben parum politus quam cum quibusdam illustris et subtilis 86 . Miramur sane cupiditatem reprehendendi, quae fecit hic videri, si satisfaciat Augustinus, oportere etiam satisfacere Zvinglium, qui Augustinum admittat. Admittitis et vos Augustinum, nec tamen aut nobis aut dk aliis ecclesiis satisfacitis, quia non omnibus formis Augustini utimini et adfertis exceptiones et interpretationes, quae vobis admodum perspicuae et clarae videntur, sed ab aliis aut non intelliguntur aut iterum reiiciunt, quod admissa Augustini autoritate recepisse videmini. Nova profecto vobis rhetorica et dialectica opus fuerit, ut ecclesiis et doctis hominibus probetis tractationem illam, quae est in confessione ad regem Franciae 87 , quam tu posthumam edidisti et cygneae ||116 vocis titulo ornasti 88 , cum sententia et doctrina Augustini consentire. Nobis commodissimum argumentum semper visum fuit ad probandum vestris hominibus nec Zvinglium a veritate circa mysterium eucharistiae et religiosa eius explicatione abhorruisse, quod dl Augustini tractationem in scripto ad principes admisit 89 . Quae vero adiecit et eo scripto et in aliis, quae tot docti totque ecclesiae aliter intelligere nequeunt, quam quae a confessione Augustini dissentiant, ea interpretari semper instituimus scripta esse contra impuram et impiam illam imaginationem de praesentia Christi in coena, quae Christum non relinquat vel hominem
| Briefe_Vol_08-085 | arpa |
|---|
esse vel in coelis regnare vel sua solius virtute electos servare. Sed quia nec Lutherus nec ecclesiae, quae illum audiunt, talem praesentiam unquam statuerunt nec formis loquendi usi sunt, quae impiam istam imaginationem ex se statuant, merito sane in Zvinglio et in vobis desyderamus sicut et in nobis ipsis, quod hosce servos dei et insignes ecclesias tantae impietatis insimulavimus et quod nostra quamlibet et certa et clara interpretatione effecerimus, ut tam multi apud nos et alibi hodie quoque ex nostra nimirum doctrina occasione si non caussa sumpta sentiant in coena aliud non fieri quam sumptis pane et vino in memoriam Christi in coelo hinc absentis contestationem christianae societatis eorum, qui eucharistiae pariter communicant. Quanquam nos semper operam dederimus praesentiam et perceptionem Christi in coena exprimere, quia tamen et ipsi, cum Lutheri mentem nondum plane intelligeremus, nimiis usi sumus exceptionibus et vim sacri ministerii - veriti congruere cum papistis - parcius aequo explicuimus formasque loquendi de hoc mysterio sanas non tantum declinavimus, sed etiam impugnavimus, ipsi dm quoque nobis in his non satisfecimus et tamen Augustiniani esse volebamus. Id nunc corrigendum nobis duximus, cum papistarum superstitio iacet et e diverso sacrum ministerium evacuantium impia se tantopere extulit audacia. Quanquam et illud merito urget, ut de sacramentis et omni sacro ministerio augustius et plenius loquamur. quo a nobis et nostris ecclesiis depellamus calumniam contempti et inaniti ministerii, qua ||117 hostes opus domini in nobis saepe maximo cum damno pietatis apud quamplurimos remorati sunt et inefficax reddiderunt. In quo et infirmiorum offensionem recte horremus, quae multo gravior est et patet latius quam quisquam nostrum unquam expenderit iuste. Hae caussae sunt, optime Bullingere, ut nobis plaeraeque et nostrae et aliorum tractationes de sacramentis non satisfaciant, utcunque sequi Augustinum semper voluerimus.
Ista sunt, charissime frater, quae respondere nunc visum est ad tuas reprehensiones in epistola ad Lutherum. Scribis has te simplici animo fecisse; nam amicorum et fratrum esse nihil dissimulare et libere ac sine fuco iudicare, quae in fratre desyderes et mutata velles 90 . Iam per dominum tibi iuramus nos quoque, quoad ipsi nobis conscii sumus, simplici et syncero animo ad obiecta tua respondisse. Quemadmodum ergo nos tuam boni consulimus admonitionem et gratias agimus, quod ea, quae in nobis desyderas, tam clare exposueris, utcunque doleat vos ad eum modum de nobis et de nostris factis ac scriptis sentire atque affici, ita oramus vos per Christum, nostram responsionem item boni et aequi facite. Illa autem tua haud perinde grata sunt: "Nec ideo est, quod actum iam putes de iusta concordia aut de novo existimes conveniendum esse, expurgandum, expostulandum et concertandum; perseverabo enim in illis. quae sunt veritatis confessae"91 etc.
| Briefe_Vol_08-086 | arpa |
|---|
Tam in multis et gravibus quaestionibus dissentitis a nobis, quod vel in hac tua epistola abunde declaras. Nos vero vobis sumus charissimi fratres ac etiam colendi, et tantopere abhorretis a nostro congressu? Tam nullum incessit desyderium, ut aliquando idem inter nos per omnia et sentiamus et loquamur? Permittisque tibi scribere te ista tua ad dn nos epistola nihil de concordia egisse? Est adeo indignum nobis, ut expurgemus inter nos et expostulemus non tantum scriptis, quando do scriptis adeo nihil proficimus, sed etiam coram, cum tam multa adhuc doctrinae Christi inter nos controvertantur? Certare quidem et contentiosum funern trahere 92 nostrum non est; convenire autem et in domino colloqui et istas nebulas, quae inter nos obortae sunt, verbo domini et precibus dispellere si nostrum non est, nec nos hac quidem in caussa agit spiritus, qui filios dei agit 93 et egit, quotquot a condito orbe extiterunt. ||118 Scribis te perseveraturum in illis, quae sunt veritatis confessae; extare, in quae Basileae consensum est 94 . In his et nos perseveramus; tamen adeo non pauca nec levia utrique in utrisque desyderamus. Nos a vobis passim traducimur, ut qui a dilucida et certa explicatione mysteriorum dei in nescio quae tenebricosa et incerta hominum gratia deflexerimus et inducere in eadem alios laboremus, quod sequestri munus inter vos et Lutherum non satis candide et fideliter obierimus. Nos vero de vobis, sed apud vos et cordatissimos tantum ecclesiarum ministros querimur primum, quod nostra et Lutheri scripta inique interpretamini. deinde, quod de nobis suspicamini, quod, ut nullam eius ex nobis caussam habetis, ita est a charitate alienum, postremo, quod ab inicio tentatae conciliationis in hanc usque diem exorari a nobis non potuistis, ut digno nobis et tantis controversiis colloquio sensum Christi nobiscum inquirere in hisce rebus sustineretis. Si iam hae non videntur vobis dignae caussae, ut nihil prius dicamus, atque quam primum in domino convolare et summa religione iustaque mora dominum in nobis ipsis invicem consulere et exaudire, Paulus profecto temeritatis maximae excusari non poterit, qui pro rebus multo minoris et momenti et periculi fratres cum ipse convenit tum, qui convenirent, misit ingentibus etiam tum terrarum tum marium spatiis emensis 95 . Sed quoniam sic stat sententia vestra et sic aditum ad vos negatis - nam nunquam vehementer institimus, ut vos nos sequeremini -, non quaeremus vobis sine spe fructus esse molesti. Vos videritis, quem repellatis, dum nos in hac caussa repellitis. Scimus enim, quod caussam Christi agimus. Caussa haec, fateor, privata non est, sed in ea si non quaeramus etiam privatim consentire, non quaerimus consentire in domino. Aliis confessiones praescribere non est nostri muneris, sed praeire aliis, ut veras confessiones et intelligant et faciant, nostri muneris proprium est. In quam autem consensionem inducemus nobis a domino creditas ecclesias, si ipsi inter nos tam graviter
| Briefe_Vol_08-087 | arpa |
|---|
adhuc dissentimus nec iusta cura etiam est, ut consentiamus, postquam ea tam fortiter respuimus, quibus dominus semper solitus est suos conciliare et in eandem ac suam sententiam adducere? Oramus dp nos dominum, orate et vos, ut donet ||119 utrosque spiritu, quo consensionem ecclesiarum et ardenter expetamus et suis mediis quaeramus.
Subiicis hoc loco probari vobis, quae Philippus de sacramentis scripsit in suis Locis; esse enim simplicia et plana, cum nostra sint intricata et obscura, et nisi nos nostra nimia sedulitate impediamus, te confidere nos brevi pulchre in domino coalituros 96 . Bene habet, charissime Bullingere, si iam Philippi tractatio vobis tolerabilior quam nostra, imo simplex et plana habetur. Hac igitur utimini, et cum ille non dubitet se dq eadem scripsisse in Locis cum iis, quae antea scripserat in confessione principum et eius confessionis apologia 97 , et vos haec cum illis, quae legitis in Locis eadem, itaque pie et recte scripta agnoscite, et salva res est sartaque concordia. Cumque nos nullis aliis verbis loquendum de eucharistia unquam a vobis expetiverimus nec hodie expetamus, nihil vobis posthac nostris obturbabimus, quae adeo videntur intricata et obscura.
Annectis praeterea querelam de eo, quod testimonium tuum de nostro Ad Monasterienses libro 98 subinde pro nobis adducimus, et scribis te nolle, ut omnibus aliis tuis neglectis, quae scripsisti et edidisti, tuam de coena sententiam ex nostris proponam 99 . Addis te illud testimonium pridem exposuisse, denique, quae nos ab eo tempore editi Ad Monasterienses libri evulgaverimus, videri iis, quae in illo libro insunt, esse involutiora 100 . Nos, optime Bullingere, id nunquam egimus adducendo tuum testimonium, ut tuam de coena sententiam ex nostro scripto proponeremus, sed ut ostenderemus nostram tractationem de coena in illo libro tibi semel comprobatam, idque tam plene et adeo locuplete testimonio, quodque ultro dederis a nobis non provocatus. Iam ut apud Bernates iuvante domino fecimus 101 , ita et apud vos demonstrare possumus ne tantillum quidem ultra ea nos a vobis exegisse vel sensu vel verbis, quam quae in illo libro insunt, et affirmamus nec te nec quenquam alium id unquam verum demonstraturum, quae ab eo libro edito de sacra eucharistia scripsimus, diversa aut alia esse ab iis, quae in eo libro edidimus, utcunque vobis illa dr involutiora videantur. Quod autem scribis 102 illud te ||120 tuum testimonium ad Myconium literis 103 et ad nos verbis exposuisse, non repugnamus; interpretare illud et expone etiamnum, quocunque modo libeat, tantum ne interpretatio Greek Greek adversetur ds , et quibus
| Briefe_Vol_08-088 | arpa |
|---|
semel verbis ultro librum nostrum, supra quam volebamus, comprobasti, uti sine fraude et inversione aliqua permittas. Sique etiam totum retractes, si id impellente veritatis studio facias, non refragabimur; nam vehementer optandum nobis omnibus existimamus, ut minus aliquanto pigeat retractare et explicare dicta et scripta nostra, qui satis iuvenes pessimisque administrandi ecclesias exemplis instituti ad opus illud tam ingens, et quod nisi Paulino spiritu vel tolerabiliter administrari queat dt . restituendi ecclesias Christi ex tanta ruina accessimus, quantamcunque nobis doctrinam arrogemus. Nolumus hic plura addere, sed non dubitamus olim nos nobisipsis coram tribunali Christi vehementer displicituros, quod nunc nobis adeo per omnia placemus et primo statim impetu nos in omnibus rem ipsam Christi et vidisse et comprehendisse putamus, ut ab eiusmodi etiam retractationibus et explicationibus nostrorum dictorum et scriptorum abhorreamus, cuiusmodi absolutissimum Christi organum, Paulum du 104 , non piguit, ut sapientissimos patres taceamus. Insimulas nos fallaciae in usu illius tui testimonii, quasi a specie ad genus argumentantes dicamus Bullingerum eum librum totum comprobasse, cuius probant tantum aliqua, sicuti apud nos quoque probasti quaedam Lutheri in libro de visitatione, ex quo tamen nolis inferri te hoc ipsum sentire omnino de coena, quod constet Lutherum scriptis suis testatum esse 105 . Agnoscere potes, bone Bullingere, non esse simile illud testimonium tuum proditum apud nos de illo loco Lutheri ei, quod ad nos perscripsisti de libro Monasteriensi; nam de hoc sine omni exceptione scripsisti 106 Bucerum te sibi iam penitus devinxisse, quanquam et antea devinctus ei fueris, tuam in eo libro mentem expressisse et tuo spiritui testimonium perhibuisse. Si hoc tam locuples testimonium et de toto libro sine ulla exceptione datum nunc interpretatione vis contrahere ad partem aliquam libri, nos non obstabimus; tu modo patere, ut 107 , si quando ostendendum nobis sit nostra, quae nunc tam intricata, involuta, tenebricosa, nostris antehac recte scriptis dissentanea et papistarum commentis consentanea iudicantur, vobis aliquando non visa esse tam intricata, involuta etc.; ||121 nam cum ea omnia insint in libro Ad Monasterienses, te tamen sine notatione eorum ulla librum comprobasse absque ulla exceptione. Quanquam illo tuo testimonio haud cupide unquam usi sumus; Christi enim, non tuo testimonio dv in hac caussa nitimur. Bernae autem obiiciebatur nobis fraudulentus abusus testimonii tui, quo tamen usi illic non eramus, et negabatur aperte te aliquid eiusmodi ad nos scripsisse. Ibi, ne fides nostra in caussa Christi deiiceretur, repellendum erat mendacium et confirmandum, quod tuum chirographum dw testatur. Caeterum, mi Bullingere, cum tibi omnino liceat testari de nostris scriptis, quod
| Briefe_Vol_08-089 | arpa |
|---|
hodie de illis iudicas, quicquid antea testatus sis, nos quidem illo tuo testimonio nusquam tibi esse molesti volumus. Tantum nemo accuset nos iactasse aliquando testimonium tuum, quod tu non dederis.
Ultima querela tua est de aeditione libri epistolarum 108 . Diximus Bernae et alias, sed nunquam nisi a vestris provocati, nobis editionem libri illius displicere nec tibi quoque probatam esse propter epistolas quasdam, quas et tu aeditas nolis, et meminimus nominatim illius ad Somium 109 et alterius ad Zviccium 110 . Cumque rogaremur caussam, cur nobis ea editio displiceret, illas caussas adduximus, quod epistolae plaeraeque nunc iterum evulgatae sunt, in quibus cum et mysterium sacramentorum tractatur frigidius et Lutherus nominatim intolerandae impietatis accusatur, fieri non queat, quin concordiae restituendae vehementer editio ista officiat, sicut plus nimio offecisse eam abunde experti sumus. Non est ergo falsum, quod diximus tibi quoque dolere farraginem illam non editam consultius et maiore delectu. Non diximus editionem tibi displicere ob quamlibet caussam nec ob quaslibet epistolas; neque enim nos de omnium, quae in eo libro insunt, editione dolemus. Placet editus dialogus Oecolampadii 111 et plaeraque alia. Si vero tibi placet esse editas eas epistolas, quae primo contentionis fervore scriptae sunt et summae impietatis Lutherum falso accusant, dolemus profecto vicem tuam; sic enim animatus nec concordiam nec veritatem amares et malles optime de ecclesia dei meritum virum, quem in domino si non plurimum colimus, domino sumus ingratissimi, maximae impietatis traduci ad posteros et praesentes, quam aliquid, quod vestris hominibus ||122 quovis modo excidisset, aboleri. Deinde, si non agnoscis mysterium sacramentorum in quibusdam dilutius tractatum esse, qua fide pleniorem tractationem in confessione Basiliensi subscripsisti? Quae non paucis locis in farragine aut plane contradicit aut dedistis nobis in ea confessione verba. In farragine quot locis scribitur in coena panem et vinum absentis symbola sumi, cum Basiliensis confessio praesentem et exhibitum una Christum agnoscat; in farragine impietatis damnatur dicere sacramenta confirmare fidem, in confessione Basiliensi id ut pium et necessarium affirmatur? Aut est ergo inter farraginem et confessionem contradictio rei vel in farragine tractatio dilutior et imminuta. Hoc ingenue agnoscere et Christo domino potius quam nobis ipsis deferre, id vero nos boni viri et de suis praeceptoribus recte sentientis esse iudicamus. Valde itaque perturbant nos illa tua 112 : "Quis enim illum credat porro virum esse bonum, qui de suis praeceptoribus et libro bono et utili tam dx inique sentiat? Nollem profecto librum optimum oppressum, nollem
| Briefe_Vol_08-090 | arpa |
|---|
hanc notam bene meritis inustam esse viris neque in illo libro quicquam veritatis in dogmate eucharistiae desydero." Haec tu scribis dy . Siccine, Bullingere, stat sententia tua? Agitur hic caussa dei. Si itaque in hoc libro nihil inest de eucharistia scriptum, in quo iure aliquid desyderes, omnes illi mali viri sunt et inique de hoc libro sentiunt, qui aliquid in eo desyderant. Nam propterea, quod homines praeceptores nobis sunt, non est illis deferendum in dogmatis Christi, magis siquidem colenda veritas est 113 . Nos vero, nisi desyderemus multa in plaerisque epistolis, nec confessionem Basiliensem admittere nec concordiam sperare possumus. Ut enim antea diximus, plaeraque diserte in illis epistolis negantur, quae confessio affirmat, et Lutherum summae impietatis damnant, quem vos ut orthodoxum postea amplexi estis. Quam vero vos probaturi essetis, si Lutherus primae contentionis scripta iterum curaret edenda et testaretur se in illis nihil desyderare? Scripturusne esses, quod de vestro facto nescio qua conscientia scribis, te non videre, quomodo id concordiam impediret, nisi adversae parti libeat omnia in deteriorem partem ||123 interpretari 114 ? Si itaque verum est nunquam doluisse tibi farraginem vel illas potius epistolas, quae in primo disputationis calore scriptae sunt et acerbius pugnant, editas, certe nunquam etiam concordiam vero corde expetivisti. Ut enim tu tantum non impium iudicas, si quid desyderes modo in praeceptoribus tuis, ita ut doctorem christianum quomodo digna charitate complectaris, in quem vere competunt, quae in plerisque epistolis farraginis continentur? Sed quid detinemus nos invicem contentione inani? Dolemus supra modum tot piis principibus et rebus publicis, maxime autem tot eximiis ecclesiis per nostram imprudentiam tam foede impositum esse, dum vobis fidem accommodavimus data nobis confessione Basiliensi et scripto ad Lutherum. Nimium enim dare nunc testamini; vos penitus et sententia et verbis velle esse ii, qui ab initio contentionis eratis dz , hoc est et ea de sacro ministerio nec sentire nec loqui sustinere eb , quod canonici scriptores sentiunt et loquuntur, et Lutherum interim, quique cum eo faciunt, summae damnare impietatis, ut qui Christo nec corpus humanum nec gloriam coelestem nec munus servatoris inviolatum relinquant. Hoc tu satis de te profiteris, cum tantopere tibi probantur, quaecunque de sacramentis in farragine scripta sunt; nam in multis locis haec tanta crimina Luthero, et qui ab illo stant, impinguntur.
Idem Leo nimis quam acerbe etiam clamitat in sua ad me epistola 115 , quam heri accepi, hoc est 14. ec februarii. Qui autem non piget vos in re tanta,
| Briefe_Vol_08-091 | arpa |
|---|
ut nihil dicamus gravius, telam Penelopes retexere 116 et tot ecclesiis verba dare? Buceri Retractationes 117 extabant et dicta erant omnia, cum ultimo Basileae convenimus 118 , quae nunc sunt verbo dei et fidei tam pugnantia, ecclesiis tam perniciosa, et tamen prae vobis ferebatis studium concordiae. Articulos nostros, in quibus ad apiculum 119 usque insunt, in quae Leo noster ita saevit, adie[cta]ed vestra ee interpretatione recepistis, et tamen concordes et consentientes Basileae nos invicem dimittebamus excepto eo, quod, ut ipsi
||124 nimias vestras exceptiones in scripto ad Lutherum probare non potuimus, ita verebamur, ne concordiae apud alios obstarent. Fecimus pro salute vestra et ecclesiarum concordia, quod ad vos attinet, id quod potuimus. Si iam ita libet, ut vos ef ipsos tantum audiatis et alios inauditos iudicetis, nos eg domino caussam omnem committemus ch . Si stetissent quidam conventis Basileae et non tam atrociter nos occasione epistolae ad Lutherum impietatis passim traduxissent, non fuissemus adacti diem Bernae orare, sique, cum Bernae essemus, non accusassent nos ei quidam tam multis, non fuisset opus nobis responsione, quae tam late pateret vosque adeo ureret. Nunc damnatis nos propter veram defensionem; non video autem improbari a vobis falsam criminationem, quam non nisi impie negligere potuimus. Accommodavimus catechismum 120 illic confessioni Basiliensi nec verbum est a nobis positum, quod Megander non admiserit nobis praesentibus. Quid ad nos, si quid postea turbae exortum est sine nostra conscientia? Dolet nobis et urimur, si quisquam offenditur aut laeditur; nobis tamen fraudi esse non debent, quae non nostra culpa evenerunt. Ut scripsi Leoni 121 , ita nullum huius tanti mali et tam atrocis exacerbationis animorum vestrorum remedium novi quam instanter orare dominum, ut utrosque formet ad sua placita. Ille novit, quam vere vos amemus et in domino veneremur; sed veritatem Christi et ecclesias amandas et suspiciendas esse prae omnibus hominibus ipsi nostis.
Summa omnium est haec: Sententiam scripturae ||125 sequi et verbis scripturae uti in omnibus studemus. Confessionem Basiliensem scripturae consentaneam intelligimus, ita et nostras Retractationes, articulos quoque Wittenbergenses; calumnias esse nos veritatem Christi obscurare et in commendandis vobis non bona fide egisse; indignum etiam vobis esse et Christo
| Briefe_Vol_08-092 | arpa |
|---|
ingratum, quod iustam greek harum rerum in sancto aliquo fratrum concilio admittere hactenus noluistis et hodie detrectatis. Haec coram vestra ipsorum ecclesia sustinere optamus et coram quolibet coetu sanctorum et doctorum ad regnum Christi hominum, ad quorum iudicium provocamus ek . Vobis interim et semper studebimus esse et fieri in Christo omnia 122 .
Haec voluimus respondere ad epistolam, quam dedisti ad nos 6. octobris. Illud de ritu administrandae coenae apud vos 123 ut cetera committimus Christo domino 124 . Ipsi, si libet, facile iudicabitis, quam sint verba vestrae actionis 125 cum scriptura, patribus et confessione Basiliensi consona, satis siquidem cavetis, ne praesentiam et exhibitionem domini videamini agnoscere.
Ad epistolium adiectum 15. octobris 126 haec accipe: Euander in aedibus doctoris Kräl 127 Isnae furtim epistolam nostram ad Lutherum ex parte legerat, deinde petiit a Conrado Böckel 128 , qui illi in ludo Isnensi successit, copiam legendae epistolae totius; nam huic exemplum epistolae traditum fuerat. Cumque ille negaret dicens non esse scriptum, quod ipsi conveniret, posset quaedam in deteriorem partem intelligere vel ad alios deferre, unde offendiculi aliquid nasceretur, Euander instare et alioqui se bonam partem
| Briefe_Vol_08-093 | arpa |
|---|
legisse affirmare, candide omnia accepturum nec quicquam ad alios esse delaturum iurare el . Tandem vicit amicum precibus, qui tamen ita epistolam legendam permisit, ut Euander fidem daret se illam non cm descripturum. Euander fidem dedit, sed huius oblitus totam noctem impendit describendae epistolae, cum variis etiam technis id effecisset, ut epistola ea nocte ipsi crederetur. Sic habet factum, et Euander non negat. Ego 126 || omnem iniuriam remisi, sed ut negern iniuriam esse, quod Euander fecit, non licet nec certe te id decere potest, quin monendus est tibi, ne quid tale posthac in cuiusquam gratiam en audeat. Tu enim melius quam ego vides, quantum incommodi huius epistolae proditio attulerit. Nos certe arbitramur, si exemplum huius epistolae Bernam non pervenisset, nobis non facile causam dandam fuisse eo veniendi et caussam domini atque nos vindicandi. Sic forsan nec ea insecuta fuissent, quae putatis tam inauspicata, quanquam nos non dubitemus ecclesiam et rempublicam Bernensem multo habere melius, quam Leo noster scribit. Qui alteram modo partem audit, incertum iudicat 129 . De tua erga nos benevolentia et fide extra hanc contentionem nobis, mi Bullingere, pollicemur omnia et in hac ipsa quoque contentione non dubitamus, si liceret in iusto coetu fratrum nos audire et, quae utrinque offendunt, prolixe et penitus excutere, te eo in nos animo futurum, ut tuo nos et nostra omnia iudicio permittere auderemus. Leonis quoque synceritatem ac charitatem satis perspectam habemus, tametsi eo , ut is in caussam suam vehementior est, ita permittit sibi in nos esse ep asperiori et, si verba consyderes, iniurio admodum. De ecclesiis Wirttenbergensibus satisfactum esse vobis 130 gaudeo; velimus autem te memorem esse, quam dira apud vos sint falso de illis et dicta et credita. Nihil eq magis optarimus quam vos Luthero commendare laudibus cumulatissimis, sed si ita res apud vos habet, ut Leonis literae testantur et tuae quoque iis locis, quibus alba linea 131 laudatum esse contendis, quicquid unquam aut uspiam a vestris hominibus scriptum et dictum est de sacro ministerio et sacramentis, ipse facile vides, quo in loco consistere possit universus noster labor pro concordia, quantum ad vos attinet. Si enim sententia nostra cum verbo dei pugnat et verba nostra er veritatem dei obscurant, ut Leo tam multis quiritatur, nos certe ne ferre quidem, nedum probare et consensionem nobiscum agnoscere debetis. Sed speramus dominum 127 || adhuc daturum meliora et verba vestra es esse quam animos acerbiora. Nam acta nostra Bernensia veremur non ex vero ad vos delata esse.
| Briefe_Vol_08-094 | arpa |
|---|
Valete in domino et sedulo orate, ne sinat dominus vos nunc, cum reliquae ecclesiae sanctae et necessariae concordiae se tam pulchre accommodant, turbas resuscitare. Id enim vobis ipsis praecipue perniciosum fuerit; aliis enim veritatem confirmatiorem id reddet ita, ut et Bernae nobis dominus dedit. Caussa domini est; contra hunc nihil proficietis. Hic ab omni malo vos custodiat et beatos in omnibus reddat etc.
Argent[orati], 25. februarii 1538.
Tuus ex animo
M. Bucerus.
