[944]

Autographe Abschrift: Zürich StA, E II 337, 221r.-224r. Ungedruckt

Weiß nicht, wer Bucer Anlaß zu seinem verärgerten Schreiben [Nr. 939]gab, hat ihm allerdings bereits früher gesprächsweise vorgehalten, daß seine "Retraktationen" die Gegner im Irrtum bestärkten, wenn sie diese etwa mit der Berner Disputation, aber auch mit Luthers jüngsten Äußerungen im "Sendschreiben an die zu Frankfurt a. M."verglichen; Bucers Art der Besänftigung Luthers hat viele vor den Kopf gestoßen. Seine Meinung über Bucers [,,Bericht aufl der heyligen geschrift"] hat Bullinger bereits mehrfach erläutert; er billigt grundsätzlich alles, was mit dem [Ersten Helvetischen]Bekenntnis und dem Schreiben [der reformierten Städte der Eidgenossenschaft] an Luther übereinstimmt, hält aber Bucers jüngste Verlautbarungen über das Abendmahl für weniger klar als frühere. Über Anfeindungen beklagt sich dieser allerdings zu Unrecht. Ein weiteres Treffen mit ihm ist nicht nötig. Die am Bundestag zu Schmalkalden anstehenden Fragen zum Konzil [Nr. 934]hat Johannes Zwick in drei Punkten zusammengefaßt [Nr. 940], zu denen Bullinger wie folgt Stellung nimmt: [1.:] Ein vom Papst einberufenes Konzil ist abzulehnen, da dieser erstens die Gegner schon im voraus als Ketzer verurteilt hat, zweitens in Mantua an Machtmitteln überlegen ist und sich drittens zu Unrecht die Herrschaft über die Kirchen anmaßt, da er doch längst als Tyrann und Antichrist entlarvt wurde; diese Ablehnungsgründe sollten öffentlich dargelegt werden. Der Kaiser ist zwar berechtigt, eine Zusammenkunft einzuberufen, doch müßte diese in friedlicher Zeit und

Briefe_Vol_07_051	arpa

---

gut vorbereitet in Deutschland stattfinden und als einzige Autorität die Hl. Schrift anerkennen; andernfalls ist ihm sowenig wie dem Papst zu gehorchen. Wenn die Kurie bereit war, Ablaßverkäufer nach Deutschland zu senden, warum nicht auch Gelehrte zur Widerlegung der Ketzer, was erst noch dem Ablaßhandel zugute käme! [2.:]Daß neben den Theologen auch die Obrigkeiten befugt sind, in Religionsfragen mitzureden, daran ist unter Hinweis auf die frommen Könige in der Bibel und im Codex Justinianus festzuhalten. [3.:]Notfalls darf dem Papst gewaltsam Widerstand geleistet werden, da ja auch Josua, Judas Makkabäus und Paulus nicht auf den Schutz der Waffen verzichtet haben. Statt sich überhaupt auf ein Gespräch mit den Feinden der Wahrheit einzulassen, wäre es allerdings klüger, deren Bestrebungen zum vornherein unter dem Vorbehalt besserer Belehrung aus der Schrift zurückzuweisen. Bittet, den Brief Grynäus zu zeigen, und möchte seinerseits die Stellungnahme der Basler sehen. Grüße.

Gratiam et pacem a domino.

Commotum video Bucerum ² , frater charissime; quis autem commoverit, non video. Audio caussam; sed apud nos nemo est, quod ego sciam, qui illum "proditorem veritatis Christi et ecclesiarum transfugam"3 appellarit. De Retractationibus 4 quae habui, ipse coram exposui Bucero ⁵ . Audisti tu quoque respondentem mihi et Leoni 6 nostro. Equidem, quod tunc testabar, etiam nunc doleo, quod Retractationes illae prodierunt in lucem. Tametsi enim aequos benignosque interpretes a assequantur plurimos, multo tamen plures illis offenduntur. Apud nos certe indies magis atque magis experimur, quam exultent propter illas adversarii veritatis, quam vero tristentur pii. Sunt, qui pro contionibus publicis hoc potissimum argumento pontifitiae religionis sectatores consolantur, quod apud nos nulla sit constantia, utpote qui pro arbitrio nostro tractemus retractemusque omnia. Cogimur haec et alia his acerbiora vorare nolentes nec interim habemus, quod tuto opponamus. Teritur omnium manibus Bernensis disputatio 7 . Legitur et Buceri Retractatio, quae etiam mihi videtur non per omnia consonare illis, quae ibi disputata sunt a Bucero de fidei nostrae articulis "ascendit ad coelos, sedet ad dexteram patris"etc. 8 Quo et illud maxime videtur pertinere, quod egregie dicta in superioribus enarrationibus, praecipue in cap. loan. 16., nunc in nuperis expunxit Retractationibus ⁹ . Esto autem, quod Lutherus eam sententiam nunc non habeat, quam ibi oppugnavit Bucerus; an ideo nemo est, qui

Briefe_Vol_07_052	arpa

---

illam tueatur? Hi ergo cum vident ista esse b sublata, nil mirum, si securi de victoria confirmentur in errore. Praeterea, si scripta d[octoris] Lutheri postrema [---]c , dubium plane erit, quid tueatur. Nam in epistola ad Francfordienses, quam scripsit anno 1534 ¹⁰ , videtur satis crude et parum mystice scripsisse de eucharistia. Verba eius, si nescis, haec sunt 11 : "Diß gschrifft wirt mir ein zügnuß sin vor gott und der wällt, ob ¹² ettliche by üch uff dem whon stündint ¹³ , alls wärend üwer predger mitt uns eins und leertind glycher wys vom heyligen sacrament, das sy hieruß wüssind, das wir gar nüt eins d 14 sind. Und darff sich daruff niemands verlassen, das er von inen unser leer höre, welche sy ouch in vilen stucken verspottend. [...]Vil sind wol, die nun glich mitt uns leerend, aber ettliche andere, nun sy gesähen, das der karren zu ferr ¹⁵ und tieff in schlam gefürt ist ¹⁶ , und nitt meer luten wil 17 ir vorige geschrey mitt ytel brot und wyn imm sacrament, wüschend sy das mul ¹⁸ und träyend ¹⁹ ire wort anders, behaltend aber glich wol die vorige meinung imm sinn und bruch, sagend mitt dem mund, es sye Christus lyb und blut zugägen imm sacrament warhafftig. Wenn nun sömlichs ²⁰ der einfallt ²¹ man hört, so gedenckt er, sy lerind grad wie wir, und gond daruff hin zum sacrament und empfahend doch ytel brot unnd wyn. Dann ire leerer gäbend ouch nitt mee und meynend ouch nitt mee. Die heymliche glos aber und verstand ²² ist der, das der warhafftig lyb und blut Christi sye wol gägenwir-||221v. tig imm sacrament, aber doch nun ²³ geistlich unnd nitt lyplich. Wirt ouch alein imm hertzen mitt dem glouben empfangen und nitt liplich mitt dem mund, welcher empfacht ytel brot und wyn, wie vorhin. Sihe, ist das nitt ein teuffelisch gougelspiel 24 mitt den worten Christi getriben, und die einfallten hertzen so schantlich umb ir sacrament betrogen und beroupt?" etc. Haec Lutheri non ignorant adversarii nostri, nil ergo mirum, si vel solum retractationis nomen, deinde, quod pleraque expuncta vident, quae in superioribus enarrationibus contra corporalem manducationem pro spirituali scriptum vident, sese gloriantur vicisse. Has et ob alias complurimas causas dixi Bucero coram dolere me de aeditione Retractationum. Doleo autem indies magis, quo magis video, quorsum ista rapiuntur. Quodsi d[octorem] Lutherum offendit, placare potuisset ratione alia, quam et Lutherus recepisset, nisi voluisset parum

Briefe_Vol_07_053	arpa

---

christianus esse. Nunc mea quidem sententia eam ingressus est viam, qua unum fortassis placavit, plurimos autem offendit. Utinam vero, mi frater, tam essent omnes ad illustrandam veritatem et hanc ecclesiae quam apertissime simplicissimeque proponendam solliciti, quam sumus utrique anxii in demerendis extollendisque ecclesiae ministris!

De libro d. Buceri ad Monasterienses non est, quod eandem cantilenam toties occinam ²⁵ . Coram, quid in epistola illa e mea spectarim, deinde, quid in libro illo approbem, exposui; scriptis litteris non semel hoc egi; oravi, ne mea abutatur epistola. Quod autem tunc probavi, id nunc quoque probo, id videlicet, ut paucis omnia dicam, quod nostra confessione ²⁶ et responsione ad Lutherum ²⁷ expressimus. Quae autem his adversa sunt vel non per omnia cum his consentiunt, non agnosco. Sed et libere fateor ea, qu[ae]f postremo de eucharistia scripsit Bucerus, intricatiora et obscuriora esse illis, quae in hoc ipso negotio olim aedidit. Nec desunt viri boni et docti, qui sancte asseverant se nondum intelligere, quid de negotio eucharistiae in Retractationibus sentiat, interim vero ipsum neque damnant neque abiiciunt. Optant autem ipsi animum planiorem. Nam omnino credunt hoc negotium planius tradi posse.

Quaeritur de obtrectationibus, quas iam annis aliquot non paucas a nobis pertulerit ²⁸ . Ego vero illum iniuria nos afficere respondeo, nisi obtrectatores illos nominet. Mihi certe hac in re optime conscius sum, sed et interrogatus de fratribus aliis nihil possum respondere, quam quod vehementer oderint obtrectationes. Ipse ergo viderit, quibus aures prebeat susurris et obtrectatoribus. Si quando venere ad nos fratres Argentoratenses, amice, opinor, accepimus ilios, amice dimisimus. Si quid contra ipsos habuimus, monuimus libere. Proinde nescimus, quas vel quorum obtrectationes ille intelligat.

||222r. Quod petit, ut illi dicamus diem et auditum iudicemus ²⁹ , ego certe posteritati et sanctis omnibus relinquo iuditium, et iccirco nec illi diem dico nec ullam dicendam puto. Satis, opinor, convenimus, et ideo conscripsimus confessionem fidei unanimem, ne toties convenire cogamur. In hac ero posthac. Certa est pietatis doctrina. Constitutae sunt apud nos ecclesiae. Has ut ornemus et ad uberiorem fructum provehamus, curandum erit. Haec habui ad epistolam tuam postremam de scripto Buceri, cuius offitia atque benefitia in nos collata non convitiis, obtrectationibus odiisve, sed charitate, candore et offitiis mutuis rependere cogitamus.

berufen hatte, s. HBBW V, S. 461, Anm. 23.

Briefe_Vol_07_054	arpa

---

Nunc ad infinitas illas quaestiones, quas agitari audio in conventu Schmalkaldiensi ³⁰ . Videor autem mihi brevi compendio respondisse ad omnes, si respondero ad quasdam. Nam d[octor] Ioannes Zviccius omnes tuas in has tres redegit ³¹ : Prior, an consilium Mantuanum ³² ad indictionem papae 33 quaerendum sit an expectanda caesaris ³⁴ vocatio. Hic ego censeo consilium ad indictionem papae minime esse inquirendum. Caussae sunt:

1. Papa praeiuditio quodam attestatus est, quod conetur religionem nostram excindere. Sic enim verba bullae habent ³⁵ : "Nil magis ex animo desideravimus et ab omnipotenti deo continue praecati sumus, quam ut ecclesiam suam nobis commissam tot haeresum et errorum vepribus iampridem g in ea subortis spiritus sancti operante gratia nostroque studio aliquando repurgatam eiusque moribus in melius reformatis debito nitori" etc. Quid autem apud illum agas, qui ante consilium nondum audita causa nostram doctrinam damnavit haereseos? Quam enim doctrinam intellexit, si nostram non intellexit? lampridem habet emphasim. Habet et illud pondus, quod nostram religionem appellitat "errorum vepres". Si enim unicum hoc Pauli dictum ³⁶ "haereticum hominem devita" tantum potuit, ut Constantiense consilium e vivis sustulerit s[anctum]Hussium ³⁷ , evidentius certe contra nos erit illud dictum evangelicum ³⁸ : "Si quis in me non manserit"(puta in sancta Romana ecclesia, in qua praesidet Christi vicarius papa), "eiicitur foras, exarescit et in ignem coniicitur", et illud apostoli ³⁹ : "Terra, quae produxerit vepres et tribulos, reproba est et maledictioni confinis, cuius exitus huc tendit, ut exuratur." Ideo cum Marone exclamo ⁴⁰ : "Mantua h vae miserae nimium vicina Cremonae!" Miserrima enim est, quae destinata est lanienae sanctorum. Quare non magis delegit Cremonam sanctissimus? Haec enim magis quadraret (si quis spectet etymon) instituto eius. Cogit enim consilium, ut nos cremet. Sed ignosce ioco.

2. Locum delegit papa, in quo, si res poscat, etiam armis et potentia superior sit. Iam ||222v. vero verisimile est, quod veteri more volet celebrari consilium et quod non sinet se redigi in ordinem; imo hoc ipsum ex ipsius bullae contextu colligere licet. Id vero citra veritatis oppressionem fieri non posset. Debemus autem nos ab iis cavere nobis, quae offitiunt veritati, ne haec nostra periclitetur stultitia. Ergo et consilium illud cavendum esse quis est, qui non intelligat?

angekündigt hatte; s. CT IV 2,15-3,3.

Briefe_Vol_07_055	arpa

---

3. Papae non est indicare consilium; partim, quod multis iam annis evicimus papam non esse generalem episcopum neque huius curae omnes christiani orbis ecclesias esse subiectas. Itaque, cum ius sibi contra veritatem et ecclesiarum libertatem usurpat sibique in ecclesia dictaturam sumit, tyrannus esse convincitur. Quis vero liber et sanus tyranni obediat consiliis, quibus huc tendit totus, ut tyrannidem suam confirmet? - partim, quod tota scriptura, omnes sancti et tempora ipsa clamitent hunc illum esse antichristum. Et profecto hic ille lupus et praedo ⁴¹ est, qui a toto orbe accusatur. Et reus constituit se iudicem et praesidem iuditii. Impius ille sacrilegus et hostis Christi, qui contra verbum Christi rerum habenas moderatur, praesumit iudicare ecclesiam Christi. Proh pudor, proh scelus! Insani, amentes, imo inconstantissimi nebulones erimus, si scelus illud vel audire induxerimus in animum. Ego igitur suaderem antichristum istum prorsus esse contemnendum, ut per nostrum sentiret contemptum, quid de nebulone iudicaremus. Utile autem foret, si causae omnes publico scripto orbi exponerentur, cur ecclesia Christi contemneret vocationem et consilium papae, ne quis crederet aliquid a nobis fieri arrogantius. Certe nemo affectum dixerit, quod iussit verbum Christi.

Deinde, quod imperatoris vocationem attinet, agnosco quidem huius et principum sive magistratus sancti esse conventus indicere, sed tempore, loco et modo legittimo, animo item imprimis candido et nequaquam spiritu antichristi imbuto. Quodsi imperator aut principes, quae facerent, ex consilio papae facerent, nihil interesset, huius an illius obtemperaremus aedictis, neque minus antichristo caesarem audientes obediremus, quam cum papae paremus legibus. Videtur autem illud esse tempus legittimum, quod non est turbulentum bellicis tumultibus, quod etiam spatium cogitandi consultandique concedit illis, quorum interest de religione disputare. Quo illud quoque pertinere videtur, quod tempestive satis illa rerum capita summatim debent proponi, quibus de disserendum consultandumque erit. Locus legittimus is est, qui tutus est et accessu facilis et in quo potissimum videtur error dominari, ubi scilicet haeresis multorum occupavit animos. Publice autem illa revincenda est, ut resipiscant ||223r. seducti. De hac re habes elegantissima quaedam apud S. Ambrosium lib. epist. 5. cap. 32 42 . Quid nobis, obsecro, cum Mantua? Quodsi dicant adversarii: "Quid nobis cum Germania?" -"In hac docemus, in hac sunt ecclesiae, quas insimulatis haereseos." "Nos", inquiunt, "docemus in Italia; sumus ergo revincendi in Italia." -"Non modo in Italia, sed in tota propemodum Europa. Omnium enim ecclesiarum censuram vobis sumitis." Modus legittimus est, qui praescribit, ut omnia transigantur secundum scripturas canonicas, ut scriptura canonica iudex sit, ut nemo excludatur. Nam in consilio Niceno idiotae ⁴³ doctissimis episcopis

unter anderem der 1516 bei Adam Petri in Basel erschienenen Ausgabe.

Briefe_Vol_07_056	arpa

---

melius iudicarunt et disputarunt, ut ea, quae ad rem pertinent, dicantur etc. De his putarem admonendum esse caesarem, si vocaret in consilium papae. Quodsi sancta monentes non audiret, sed pergeret contra nos agere legibus et conditionibus iniquis, non magis huic quam pontifici parerem.

Poterat et hoc peti a principibus christianis, curent legationem optimorum, eloquentissimorum ac doctissimorum virorum ex toto pontifitii consilii coetu ordinari in Germaniam, quae per singulas proficiscens provincias praedicatores evangelii revincat erroris. Hoc enim si petatur, nihil iniqui aut novi petetur, siquidem ante annos 18 tam benefica fuit curia Romana in Germaniam, ut legationem miserit non ad metropoles tantum, sed ad civitatulas, imo villas quaslibet, quae largissimas venderet indulgentias ⁴⁴ . Ita enim voluit salutem nostram promovere. Iam itaque, cum iterum agitur salutis negotium, non, opinor, negare poterit legationem, quae palantes nos reducat in gremium sanctae matris ecclesiae. Si enim sanctissimus pater tunc i tam fuit benignus, ne nunc quidem suum nobis negabit offitium. Neque deerit fructus amplissimus. Conversis enim ad ecclesiam Romanam denuo licebit vendere indulgentias pro admissa illa haeresi. Qui quidem quaestus erit haud exiguus, modo legatio vividis argumentis resipiscentiam persuadere potuerit seductis. Es wirt huffen ⁴⁵ gält gäben.

Posterior quaestio est, quomodo caveri possit, ne scindantur a magistratibus ministri verbi, sed utrique communi defensione tueantur veritatem. Hic respondeo huic rei facile consultum esse, si bene cesserit negotium quaestionis primae, in qua monui neminem prorsus excludendum esse, qui ullo modo possit recte consulere de vera religione. Est autem hic diligenter demonstrandum, quod non tantum ministrorum verbi, sed magistratus quoque sit religionem tueri non solum gladio, sed ratione etiam ac argumentis. Id autem facile poterimus, si revocaverimus vetera scripturae exempla Iosue, Samuelis, Davidis et aliorum regum fidelium. In codice quoque lustiniani religiosorum regum ex-||223v. empla, quae huc faciunt, non pauca extant ⁴⁶ . Quid, quod ex deuteronomio manifestissime colligimus ⁴⁷ , quod reges populi dei veluti legum custodes fuerunt? Imprimis itaque hoc mihi largiri peterem. Nisi vero magistratum quoque religionis defensorem admitterent, ego nihil negotii cum k hisce haberem hominibus ut iis, qui contra verbum dei se solos statuunt veritatis et religionis magistros.

Samson und Tetzel, vgl. HBRG I 13-20.

Briefe_Vol_07_057	arpa

---

Postrema quaestio est: Si pontifex nullas aequas leges receperit et imperator cum regibus aliis et principibus nihil dederit nobis, sed praecipiat papae decretis inhaerere, papa autem veritatem damnet, falsam religionem confirmet et gladio principum reclamantes persequatur, num iure liceat bello resistere papae. Prorsus. Si enim losue, sanctissimus dei princeps, sua referre putavit gladio persequi perfidiam et Rubenitarum et sotiorum, qui putabantur contra legem dei aram extruxisse ⁴⁸ , quanto magis sancti magistratus est obstare, ne quis contra verbum dei et l aras erigat et ad impios cultus compellat? Nam isti ad aram suam neminem geniculari compellebant etc. Nota est historia. Notissimum est et illud, quod de fortissimo duce Iuda Machabeo referunt historiae ⁴⁹ . Et Paulus apostolus non impie usus est Romanorum armis contra illos, qui iuditium et disputationem simulantes foris, intus autem concipiebant parricidium ⁵⁰ . Haec habui ad quaestiones illas tuas.

Sed quid ista sine fructu disputamus? Nam certo comperies istos homines suum, non veritatis agere negotium. Imprudenter ergo egerimus, si tantillum negotii cum istis veteratoribus habuerimus. Semel agnovimus veritatem. Didicimus istos esse in religione perversa. Semel amovimus, quae scriptura iussit tollere. Scimus, quod in veritate sumus. Quid ergo negotii nobis cum hostibus veritatis? Cur in illorum consilia ingredimur? Aut cur eos recipimus in nostra? An non satius et consultius erat renunciare istis prorsus atque in haec verba respondere: "Habemus deum, habemus Christum, fidem, religionem et cultum dei eaque omnia secundum scripturas constituta, ex illis petita et confirmata. In illa religione nostra perseverabimus in finem usque ⁵¹ confirmante nos gratia Christi. Quodsi putatis nos quicquam contra pietatis et scripturae legem designare, venite, revincite nos, et melius instituti abiurabimus omnem haeresim. Nisi autem id planis sanctisque scripturis fiat, non est, quod quicquam expectetis a nobis. Consilia vestra horremus. Religionem vestram nolumus. Fastum et luxum ||224r. vestrum ex animo detestamur. Cupimus autem, ut Christus et spiritus Christi vivat in cordibus nostris."

Vale, mi Myconi, et rusticitatem meam et simplicitatem, opinor, christianam noli aspernari. Exhibe item haec d. Grynaeo, fratri longe charissimo. Cuperem autem et consilia vestra ⁵² videre.

Tiguri, 10. februarii anno 1537.

des jüdischen Kultes in Jerusalem. - Lit.: Kurt Galling, Art. Judentum I, in: RGG III 982f.

Briefe_Vol_07_058	arpa

---

Salutabis d. Grynaeum, Marcum ⁵³ , Carolstadium, Wolfgangum ⁵⁴ , Gastium et reliquos.

Tuus H. Bullingerus.

[Ohne Adresse.]