[1646]
Autographer Entwurf a : Zürich StA, E II 381, 1836v.-1848r. Gedruckt: In sacrosanctum Iesu Christi domini nostri evangelium secundum Matthaeum commentariorum libri 12 per Heinrychum Bullingerum, Zürich 1542 1 [weitere Ausgaben: Zürich 1546 2 ; Zürich 1554 3 ], aaa2r.-aaa7v. (Widmungsvorrede)
Den Bürgermeistern Johannes Haab und Diethelm Röist gewidmete Vorrede zum Matthäuskommentar
über die wenigen Maßregeln, die für die Kirche wirklich notwendig sind. Es gehört
zu den von Paulus [in 2 Tim 3, 1-7] beschriebenen Zeichen der Endzeit, dass den Gläubigen
durch komplizierte und verwirrende Forderungen des Kirchenrechts und der Tradition der
Zugang zur Wahrheit verstellt wird; Bullinger will darlegen, dass Christus seine Kirche nicht
mit zahlreichen schwer verständlichen Vorschriften belastet hat, und will die wenigen Punkte,
auf die es einzig ankommt, erläutern. In Mt [11, 27-30]bezeugt Christus, dass sein Joch leicht
ist, und auch Jesaja [55, 1-4] ruft die Gläubigen nicht zu unnützen Anstrengungen, sondern
zur himmlischen Fülle in der Nachfolge Christi. Christus hat nicht kompliziert vom Heil
gesprochen, sondern seine Lehre mehrmals in wenigen Worten umrissen: Bei Nikodemus begnügte
er sich mit der Erläuterung der Wiedergeburt [Joh 3, 1-21], gar noch knapper unterwies
er die Samaritanerin, in Kapernaum verlangte er nichts als Glauben [Joh 6, 29], das
Gesetz fasste er in [der goldenen Regel, Mt 7, 12] zusammen - dem entspricht das Gebot der
Nächstenliebe bei Johannes [15, 12] und Paulus [Röm 13, 8] -, der Apostel Thomas erhielt
eine kurze Antwort auf die Frage nach dem Weg zum Himmel [Joh 14, 6], und ebenso knapp
weist Johannes auf den Sohn hin [1 Joh 5, 12]; in ihm hat uns der Vater alles gegeben, wie
Paulus in Eph [1, 3-14] lehrt, und Christus allein ist nach Mt [24, 23-26] heilsnotwendig;Briefe_Vol_12_124 arpa
auch das Almosengeben, Beten und Fasten ist -wie aus Mt 6 [1-18]hervorgeht -bei richtiger
Betrachtung keine Beschwernis. Außerdem hat der Herr den Seinen zwei schlichte Sakramente,
die Taufe und das Abendmahl, anvertraut, ohne damit spitzfindige Fragen zu verbinden, wie
sie heute gestellt werden; stattdessen sprach er über Glaube, brüderliche Liebe, Vergebung,
Geduld im Leiden und Hoffnung auf das ewige Leben. Nach seiner Auferstehung gab er den
Aposteln Anweisungen zur Gründung der Kirche und befahl ihnen, weiterzugeben, was er sie
bereits gelehrt hatte; mit der Verheißung des Hl. Geistes stellte er ihnen keine neuen Lehren,
sondern einen Beistand für ihre Verkündigung in Aussicht. Dies zeigt sich etwa daran, dass
Petrus vom Hauptmann Cornelius nichts anderes verlangte, als an Christus zu glauben [Apg
10, 42]; auch am Apostelkonzil [Apg 15, 7-11] trat er entschieden dafür ein, dass einzig die
Gnade Gottes und der Glaube an Christus zum Heil nötig sei, wenn auch [den Heidenchristen]
aus Rücksicht auf die Juden vorübergehende Auflagen gemacht wurden. Auch Paulus fordert
in seinen Briefen nichts, was darüber hinausginge. Aus all dem geht klar hervor, dass Christus
seiner Kirche keine Last auferlegt hat; nötig ist nichts weiter als Glaube, Nächstenliebe,
Gerechtigkeit, Geduld, Heiligung des Lebens, Wohltätigkeit, Gebet und rechter Gebrauch der
Sakramente; dass dies genügt, geht auch aus der Beschreibung der ersten Gemeinde durch
Lukas [Apg 2, 38-42] hervor. Dafür lassen sich auch außerbiblische Zeugnisse anführen, so
die Definition der wahren Kirche von Laktanz oder eine Stelle aus der Antwort Augustins an
Januarius. Die Apostel Johannes, Petrus und Paulus haben mehrfach bekundet, dass sie die
von ihnen überlieferte einfache Lehre für völlig ausreichend hielten. Einiges davon soll nachfolgend
näher erläutert werden. Der wichtigste Punkt ist die Predigt des Evangeliums, denn
darin ist die vollkommene Lehre enthalten. Dafür braucht die Kirche Verkündiger, aber auch
Schulen zu ihrer Ausbildung, wie es sie seit apostolischer Zeit gab; nötig sind auch Älteste und
die Obrigkeit mit ihren Gesetzen, um die Widerspenstigen und schamlosen Übeltäter zu disziplinieren,
hingegen kann über den Kirchengesang aufgrund der apostolischen Lehre nichts
gesagt werden; es genügt, wenn die Kirche Gott Gebete darbringt. Die vom Herrn eingesetzten
Sakramente dienen in ihrer schlichten Einfachheit zur Veranschaulichung und zur Übung des
Glaubens; durch unnütze Streitfragen werden sie uns unnötig vergällt. In diesen wenigen,
tiefgründigen und doch einfachen Punkten haben [die evangelischen Kirchen]alles, was eine
vollkommene Kirche ausmacht; von Leuten, die uns mit allen möglichen anderen Dingen
belasten wollen, sollen wir uns fern halten. Diese Überlegungen wurden dem Kommentar
vorangestellt, weil sie diesen, aber auch das Matthäusevangelium selbst, gleichsam zusammenfassen
und zeigen sollen, dass letzteres keiner Ergänzung durch kirchliche Dekrete bedarf
Bullinger hat den Kommentar auf vielfachen Wunsch hin verfasst, wobei er die Annotationen
und Paraphrasen des Erasmus, die Vorlesungen von Theodor Bibliander und den Kommentar
von Konrad Pellikan benutzte; hat sich nicht um eine Harmonisierung der Evangelien bemüht
- dafür mögen die Werke von Ammonius, Augustin, Jean Gerson, Andreas Osiander und
Martin Bucer konsultiert werden -, sondern hat Matthäus aus sich selbst heraus übersichtlich
zu erläutern versucht, wobei er bei schwierigen Stellen auf Hieronymus, Chrysostomus und
andere zurückgriff: erläutert seine Kommentierweise, bei der er sich neben der Hl. Schrift
besonders auch auf Zeugnisse Augustins stützte, entschuldigt den wenig elaborierten Stil und
stellt das Urteil mit Paulus [1 Thess 5, 21] den Lesern anheim. Widmet das Werk zwei treuen
Förderern des Evangeliums; mit der kürzlich erfolgten Bürgermeisterwahl des bereits in anderen
Ämtern bewährten [Johannes]Haab verbinden sich große Hoffnungen. Auch [Diethelm
Röist], der dieses Amt -wie schon seine Vorväter Heinrich und Markus Röist -bereits seit 18
Jahren neben dem verdienten, unlängst verstorbenen [Heinrich] Walder versah und die kirchliche
Erneuerung mittrug, wird einst dankbares Gedenken der Nachwelt und Ruhm vor Gott
ernten.
Dominum Iesum Christum non onerasse ecclesiam suam, et quae sint numerata
illa verae pietatis capita, quibus absolvitur Christi ecclesia, ad clarissimos
viros d. Ioannem Habium et d. Diethelmum Roeystium, urbisBriefe_Vol_12_125 arpa
Tigurinae consules dignissimos, Heinrychi Bullingeri in commentariorum
libros super evangelium secundum Matthaeum praefatio. b
Vas c d electionis 4 Paulus ad Timotheum e scribens discipulum f vaticinatur in postremis temporibus homines futuros sui amantes, avaros, fastuosos ac superbos, qui speciem quidem pietatis habeant, vim autem eius abnegent, atque ideo discant semper, ad cognitionem veritatis perveniant nunquam. 5 Atque hoc vaticinium legimus plerique, non omnes intelligimus iam g olim impletum esse et vel hodie impleri. Leges enim h de oeconomia ecclesiastica figuntur et refiguntur, tractantur et retractantur; disputatur de reformanda ecclesia et modo reformationis directo et indirecto, tolerabili et absolute iusto; et i ita disputatur, ut legum, praescriptionum, opinionum k et sententiarum nullus sit modus, nullus finis 1 nullave ratio certa m . Scripti sunt olim libri vastissimi Decretorum, Decretalium et Extra oleas 6 vagantium, Clementinarum n et Additionum o 7 p . Quis vero recenseat patrum sententias q et consiliorum statuta r ? Quibus omnibus populus s dei t ita irretitus fuit u et v perplexus w haesit x , ut didicerit quidem strenue et y semper, nunquam z vero pervenerit ad cognitionem iustam veritatis. Imo invenias et inter eos, qui sanctiones
Briefe_Vol_12_126 | arpa |
---|
illas superiores ut rancidas fastidiunt, in doctrina interim evangelii nihil habeant certi, et discant quidem etiam ipsi strenue, nunquam vero ad finem ac absolutionem doctrinae perveniant, ut animus ipsorum conquiescat et in numerato habeat ipsa verae religionis capita. aa Ergo ut appareat vel mediocri ingenio praeditis dominum ab Iesum non onerasse ecclesiam suam ac ullis constitutionibus vel gravibus vel numerosis ad vel ae obscuris vel af inexplicabilibus et quod numerata et ag paucula sint capita verae pietatis, quibus perficiuntur sancti ah ak , exponemus, quae ai dominus Iesus tradiderit nobis et quae sint illa numerata capita, quibus ecclesia absolvitur. Nemo al autem putet hoc argumentum patere latius, quam quod paucis absolvi queat. Negotium enim veritatis ac pietatis paucissimis contentum curiosam operosamque hominum loquacitatem haud requirit. am Ego an certe conabor synceriter negotium utile et necessarium ita tractare, ut non sine fructu aliquo audiatur. ao
Quod dominus Iesus non onerarit ecclesiam suam, ap sed leni iugo servitutis subdiderit, ipse apud Matthaeum testatur et dicit: "Omnia mihi tradita aq sunt a patre meo, et nemo novit filium nisi pater, neque patrem quisquam novit nisi filius, et cuicumque voluerit filius revelare. Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos. Tollite iugum meum super vos, et discite a me, quod mitis sim et humilis corde, et invenietis requiem
Briefe_Vol_12_127 | arpa |
---|
animabus vestris. lugum enim meum commodum est, et onus meum leve est" [Mt 11, 27-30]. Principio dicit se fontem esse omnis boni et illud ar copiaecornu inexhaustum, qui suos plenissime satiet as . Deinde addit se esse doctorem coelestem et fidelem at , qui solus coelestem philosophiam vere au tradere possit. Hinc av ||aaa 2v. hortatur, omnes ad se veniant, quotquot implicati, afflicti et onerati sunt. Omnibus enim pollicetur solatium, remedium et satietatem, denique veram in veritate institutionem et iustam animorum tranquillitatem aw . Hortatur item ax , ut excusso mundi iugo colla divino submittant. Hoc enim ay pronunciat et az commodum et leve esse. Non tam, quod amanti et volenti nihil sit difficile, quam quod simplicissimum ba sit doctrinae genus bb , et verbum, quemadmodum propheta dixit, abbreviatum. 8 Unde bc idem quoque vates de regno Christi prophetans sub persona dei clamat et ait bd : "Heus be sitientes bf , venite omnes ad aquas, etiam qui non habet pecuniam; venite, emite et comedite; venite, inquam, emite absque pecunia et absque ullo pretio vinum et lac. Quare expenditis pecuniam pro eo, quod non cibat, et laborem vestrum pro eo, quod non saturat? Audite, audite, inquam, me, et comedite bonum, et oblectet se anima vestra in pinguedine. Inclinate aurem vestram et venite ad me; audite, inquam, et vivet anima vestra, percutiamque vobiscum foedus sempiternum misericordias David fideles. Ecce dedi eum testem gentibus, ducem et magistrum populis"[Jes 55, 1-4]. His bg ultro provocat benignus et verax deus bh universum genus mortalium, neminem excludit; vocat bi autem non ad onera quaedam baiulanda, sed ad opes ac voluptates coelestes et ad participatum vitae aeternae bk . Increpat praeterea nostram stultitiam, qui variis et difficillimis bl doctrinarum generibus circumferimur et divexamur bm , ex quibus nihil bn utilitatis, rei vero
Briefe_Vol_12_128 | arpa |
---|
domesticae dispendium haud exiguum percipimus bo . "Venite bp autem ad me", inquit, "me audite, me, inquam, et vivet anima vestra."Obsequentibus enim foedus offert et ipsum Christum pollicetur, in quo uno nobis omnia sese daturum promittit bq . Videamus br ergo, quomodo hoc praestiterit deus et quae nobis in Christo vel ipso Christo teste dederit pater.
Cum unigenitus dei filius, qui est in sinu patris, 9 de coelis ad nos descenderet 10 ac verus deus et homo 11 Iesus Christus coelestem orbi sapientiam enarraret ecclesiamque suam in vera religione institueret, animos suorum varia et multiiuga traditione non implicavit neque prolixe aut obscure spinoseve de salute vera disputavit aut difficilibus quaestionibus pietatem involvit, sed non semel una in concione eaque brevi admodum, quicquid verae salutis est, tradidit. bs bt Id quod exemplis aliquot illustrabimus. Apud Ioannem in cap. 3 [1-21] Nicodemum bu sibi plene bv erudiendum sumens bw dominus bx tota illa by institutione sua bz aliud non agit, quam ca ut is intelligat homini cuilibet ad vitam aspiranti aeternam coelitus esse renascendum cb . Hoc est vires illas nostras a prima illa nativitate ingenitas cc nihil habere ad iustitiam cd et salutem parandam idoneum; coelitus autem ce per divinam liberamque cf gratiam conferri spiritum sanctum, qui transmutet ac cg illuminet corda hominum ch , ut iam videant pravitatem et corruptionem humanae naturae
Briefe_Vol_12_129 | arpa |
---|
cl , atque ck ideo de suis viribus desperantes ad divinam confugiant misericordiam, quippe quae filium in mortem tradidit, ut omnis, qui ei credit, non pereat, sed habeat vitam aeternam, 12 et ut e tenebris errorum peccatorumque ereptus ambulet porro in lumine veritatis et puritatis cl . His, obsecro, quid potuit in re tanta dici brevius? At quid interim planius et plenius? Nihil cm requiret, opinor, amplius, quisquis in philosophia hac coelesti ita fuerit edoctus cn . Neque co alio modo aut ratione alia apud fontem instituit peccatricem illam Samaritidem, nisi quod videtur paulo succinctiore usus brevitate cp 13 . In schola Capernaitica rogatus a quibusdam cq , quid nam cr facerent cs ct , ut operarentur opera dei, uno verbo respondet: "Hoc est opus dei, ut credatis in eum, quem misit ille"[Joh 6, 29]. Tametsi cu protinus subiungat paulo prolixiorem expositionem, quomodo ipse venerit in mundum panis vitae, quomodo carnem suam et sanguinem suum paraturus sit in cibum et potum animae vivificum, rursus quomodo edi ac potari velit, spiritualiter ||aaa 3r. videlicet per fidem. cv14 Caeterum tam constricta est etiam cw illa expositio, ut nemini queat onerosa videri cx . Quemadmodum et expositio legis apud Matthaeum cy paulo fusius quidem cz spargitur, at mox in unicam illam sententiam recolligitur: "Omnia igitur, quaecunque volueritis, ut faciant vobis
Briefe_Vol_12_130 | arpa |
---|
homines, sic et vos facite illis. In hoc da enim sunt db lex et prophetae"[Mt 7, 12]. Respondet dc huic id quoque, quod apud Ioannem hunc in modum ait dominus dd : "Hoc est praeceptum meum, ut diligatis vos invicem, sicut dilexi vos" [Joh 15, 12]. Et de quod in Paulo legitur: "Nemini quicquam debeatis, nisi hoc, ut invicem diligatis. Nam qui diligit alterum, legem explevit df " [Röm 13, 8]. Quis haec vel prolixa vel implicata vel obscura esse dicet? In dg postrema illa coena, cum iam suis maxima fidei mysteria reseraret et divinum pectus totum in suos effunderet, quaerenti divo Thomae dh : "Domine, nescimus di , quo vadis, et quomodo viam sciremus?" [Joh 14, 5] Unica sententia dk , quo abeat, id est dl , cur moriatur et quae sit via ad coelos tutissima certissimaque dm , exponens dn ait do : "Ego sum via, veritas et vita. Nemo venit ad patrem nisi per me"[Joh 14, 6]. Quibus verbis caussam mortis suae ac fructum explicavit dp et viam ad coelos commonstravit dq et apertissime dr quidem ds commonstravit; praeterea omnes alias vias extra dt hanc unam du institutas dv convulsit dw , disiecit et dx calcavit dy . Unde dz nimirum Ioannes apostolus animatus in canonica 15 sua dixit ea : "Deus dedit nobis aeternam vitam, et haec vita in filio eius est. Qui habet filium, habet vitam; qui non habet
Briefe_Vol_12_131 | arpa |
---|
filium, vitam non habet" [1 Joh 5, 12]. Quibus eb per omnia respondet, quod sanctus Paulus ad Ephesios ec mira evidentia ed proposuit ee deum omnia in Christo ef recapitulasse ac veluti redegisse in compendium, ut iam ab hoc uno ceu omnium bonorum acervo petatur, quod prius veluti per partes a multis petiebatur. 16 Imo ipse dominus Iesus apud Matthaeum eg damnat et fugiendos esse docet, quicunque eh animos fidelium scindunt et multis variisque ei rebus ceu ek ad salutem consequendam necessariis sive utilibus applicant el . Nam em "Si quis", ait, "vobis dixerit 'Ecce hic Christus, aut illic', nolite credere! Surgent enim pseudochristi et pseudoprophetae et dabunt signa magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur, si fieri possit, etiam electi. Ecce praedixi vobis. Si ergo dixerint vobis 'Ecce in deserto est', nolite exire, 'ecce in penetralibus', nolite credere" [Mt 24, 23-26]. Quid itaque faciet fidelis anima? A solius Christi domini ore et gratia pendebit, qui suos ab istiusmodi foedis hominum imposturis corda fidelium impio schismate discindentibus cavere iussit et se solum doctorem veritatis, denique expiationem pro peccatis ac thronum gratiae 17 in qualibet necessitate accedendum proposuit. Is enim est, qui magister orbi datus, qui etiam mortuus est, imo qui et suscitatus est, qui etiam est ad dexteram dei, 18 qui et intercedit pro nobis 19 habens perpetuum sacerdotium 20 et unico sacrificio perficiens in perpetuum eos, qui sanctificantur en . Intelligit eo quilibet, opinor, quod in
Briefe_Vol_12_132 | arpa |
---|
Christo omnia dederit nobis pater. Intelligunt omnes, qualis fuerit doctrina domini de salute, iustificatione et vita fidelium; brevis quidem, sed dilucida, aperta, plena et omni parte absoluta ep . Huc pertinet eq et er traditio eius de beneficentia praestanda es , de oratione sanctorum et et de ieiunio sive eu castigatione corporis, quae ev et ipsa brevis et perspicua, sicut videre licet apud Matthaeum in capite sexto [1-18], nihil habet difficultatis seu oneris; quae tamen intolerabilis inexplicabilisque videbitur, si ipsarn aestimes ex disputationibus sophysantium 21 . ew
Iam et sacramenta paucula commendavit suis ex dominus, baptismum ey et symbolum corporis et sanguinis sui ez . fa Baptismum enim Ioannis non aspernatus, sed eodem sanctificatus est. Deinde fb ablegans discipulos fc suos in orbem terrarum ad praedicationem evangelii omnibus gentibus annunciandam fd dixit: "Euntes doce-||aaa 3v. te omnes gentes bapisantes eos in nomen patris et filii et spiritus sancti" [Mt 28, 19]. In fe qua institutione nihil reperias, quod inexplicabile aut grave esse dicas ff fg . Ipse quidem, dum in terris
Briefe_Vol_12_133 | arpa |
---|
vixit et salutarem evangelii praedicationem annunciavit, baptisavit neminem, discipulos baptisare iussit. Sacramentis enim praestabilius est verbum dei, nobilior ipsa fides, sine qua impossibile est quenquam placere deo et sine qua sacramenta quidem adesse, prodesse autem non possunt th . 22 Porro coenam fi ipse dominus fk primus et instituit et celebravit fl nullo apparatu, nullo splendore nullisve fm sumptibus cuiquam fn onerosam ac difficilem, sed facilem per omnia frugalemque fo . Sobria fp enim coena ac symbolo panis et vini et mysterium ac beneficium redemptionis nostrae nobis attestatus est memoriamque mortis suae et concordiam amicitiamque populo suo mutuam commuendavit fq . Neque fr hic spinöse, subtiliter et magistraliter ea attulit de hoc sacro symbolo, quae hodie in scholis et tempus disputari solent: Utrum ibi sit verum et substantiale corpus Christi, quid etiam in quid convertatur, quae substantia maneat, quae desinet, et an desinens annihiletur, utrum totus in toto sacramento et totus in qualibet parte, quomodo esse possit totus et integer in tam parvo frusto panis, utrum ibi sit corpus gloriosum. fs 23 Disseruit autem ft de fide in deum solida fu de charitate , fraterna, de condonatione peccatorum fv , de patientia et constantia fw in adversis et de certa spe beatae vitae fx . Haec fy enim salutaria sunt, et haec a suis requirit fz .
Briefe_Vol_12_134 | arpa |
---|
Hanc ga gb vero doctrinam de pietate et hanc sacramentorum disciplinam cum tradidisset privatim suis et publice omnibus per Galileam et Iudeam dispersis dominus, posteaquam item in cruce peccata totius mundi innocenti morte expiasset et sepultus fuisset, tertia die resurgit ex mortuis, per quadraginta dies suis, ne quid de resurrectione dubitarent, apparuit et multiplicibus argumentis se vere resurrexisse ex mortuis demonstravit, 24 interea praecepta quoque apostolis de convocanda et constituenda ecclesia per totum terrarum orbem dedit; omnibusque ad hunc modum absolutis ascendit in coelum et consedit in gloria ad dexteram patris. Praecepta autem, quae tradiderat suis, huiusmodi erant gc : Exirent in totum orbem terrarum, praedicarent evangelium, hoc est poenitentiam et remissionem peccatorum in nomine Christi gd , baptisarent item ge credentes docerentque servare omnia, quae ipse eis praeceperat. 25 Quo gf nimirum significabat traditum eis esse perfectissimum docendi genus gg . Quod enim addit, expectent spiritus sancti adventum, 26 non eo pertinet, quo rapiunt multi, quasi is novam aliam et longe ampliorem gh tradere debuerit philosophiam. 27 Nam ipse gi dominus in evangelio palam gk dixit: "Non loquetur a semetipso, sed quaecunque audierit, loquetur" [Joh 16, 13]. Et iterum gl : "De meo accipiet et annunciabit vobis" [Joh 16, 14]. Rursus gm : "Paracletus autem ille, qui est spiritus sanctus, quem mittet pater nomine meo, ille vos docebit omnia et suggeret vobis omnia, quaecunque dixi vobis"gn [Joh 14, 26]. En go : "Docebit vos omnia", inquit, et ne id de nova quadam doctrina intelligerent aut cogitarent Christum forte non omnia docuisse, addit explicandi gratia: "et suggeret vobis omnia, quaecunque dixi vobis." Docuerat ergo omnia dominus, sed ea per infirmitatem exciderant apostolis, ut revocanda ipsis fuerint per spiritum in memoriam et figenda altius et singula explicanda plenius gp .
Briefe_Vol_12_135 | arpa |
---|
Caeterum gq , ne quis de his dubitet, recolligere ea quoque libet, quae apostoli post acceptum spiritum sanctum tradiderunt ecclesiis servanda gr . gs Et gt ut a divo Petro hanc demonstrationem auspicemur, evocabatur is aliquando ad Cornelium, legionis Italicae centurionem. Angelus enim domini ad hunc dixerat gu : "Mitte viros aaa 4r. || loppen et accerse Simonen Petrum; hic gv dicet tibi, quid te oporteat facere"[Apg 10, 5f]. At cum is venisset vocatus et iam diceret, quid facere oporteret, nihil aliud ipsi praescribit, quam ut in Iesum Christum credat. Nam nihil aliud ipsi praedicat quam Christum et hunc quidem crucifixum pro nobis, sepultum et tertia die e mortuis exuscitatum. 28 Imo ipse in eadem illa praedicatione sua attestatur se a domino non aliud, quod praedicaret, accepisse, dicens: "Praecepit nobis dominus, ut praedicaremus populo ac testificaremur, quod ipse sit ille, qui constitutus est a deo iudex vivorum ac mortuorum. Huic omnes prophetae testimonium ferunt, quod remissionem peccatorum accepturus sit per nomen eius, quisquis crediderit gw " [Apg 10, 42f]. Quis gx hinc, quaeso, non intelligat apostolos non alia tradidisse populis per orbem dispersis, quam quod traditum acceperant a domino? Quis non intelligat eam traditionem ad salutem consequendam et ad absolutam pietatem sufficere gy ? Angelus enim diserte dixit gz : "Petrus ha indicabit hb tibi, quid oporteat te facere."29 Et hc Lucas adiecit protinus, quid indicarit et praescripserit, nihil aliud, quam quod pauculis his verbis expositum est. Mox eundem quoque cum suis baptisavit hd 30 he . Nihil autem illi de confessione auriculari ingessit, nihil de absolutione privata hf , nihil hg de casibus
Briefe_Vol_12_136 | arpa |
---|
reservatis, nihil hh de satisfactione et indulgentiis, nihil hi de celebratione hk missarum aut hl votis exolvendis, nihil hm de sanctorum invocatione hn et cultu idolorum ho , mhil hp de adeunda Roma aut urbe Hierosolymorum praecepit, sed Christum simpliciter praedicavit et in hoc uno hq omnia ostendit. Idem hr ille Petrus, constantissimus et ardentissimus simplicitatis fidei et doctrinae assertor, in consilio Hierosolymitano, in quo haec tractabatur quaestio, an sola Christi fides iustificet, an et legalia sint coniugenda fidei ad perfectionem hominis christiani, exurgit et magna cum gravitate in haec verba pronunciat: "Viri fratres, vos scitis, quod ab antiquis diebus deus inter nos elegit, ut per os meum audirent gentes verbum evangelii crederentque. Et qui novit corda, deus, testimonium praebuit illis dans illis spiritum sanctum sicut et nobis nihilque discrevit inter nos et illos, cum fide hs purificaverit corda illorum. Nunc igitur quid tentatis deum, ut imponatur iugum super cervices discipulorum, quod neque patres nostri neque nos portare potuimus? Sed per gratiam domini Iesu Christi credimus nos salvos futuros, quemadmodum et illi" [Apg 15, 7-11]. Hactenus sancti Petri verba retulimus. "Una", hic ait, "et certa est via ad salutem, una iustificandi ratio absolutissima, per gratiam videlicet domini nostri Iesu Christi. ht Huic hu toto pectore 31 et fide vera innixus est Cornelius una cum suis familiaribus et necessariis et testimonium filiorum dei accepit. Interim nihil oneris ex lege adieci imposuique humeris illius, Christum praedicavi duntaxat, cui ille credidit hv ."Sufficit ergo ad salutem gratia dei et hw fides in Christum nec necesse
Briefe_Vol_12_137 | arpa |
---|
est, ut ad iustificationem perficiendam hx quicquam addatur ex lege hy . Porro paucula illa, quae mox adiecta leguntur, 32 pro ratione temporis et pro moribus eius saeculi hz hominum ia , non ut essent perpetua, sed pro charitate in civitatibus, in quibus Moses praelegebatur in synagogis, observarentur ib , adiecta feruntur ic .
Iam ex decimotertio id Actorum capite et eodem decimoquinto ie colliquescit ne Paulum quidem apostolum vel if alia vel plura aut non eadem docuisse ecclesias gentium ig . Sed et in epistolis suis diligentissime demonstrat ih fideles in Christo ii habere et reperire omnia, quae ad veram salutem perfectionemque pietatis necessaria sunt ik , neque ullis aliis post Christum il mediis ad beate' im vivendum opus esse. Imo in epistola ad Philippenses: "Quae mihi aliquando lucra erant", inquit, "ea arbitratus sum propter Christum damnum esse. Quinetiam arbitror omnia damnum esse ||aaa 4v. propter excellentem cognitionem Christi Iesu domini mei, propter quem omnia pro damnis duxi habeoque pro ruderibus, ut Christum lucrifaciam utque reperiar in illo non habens meam iustitiam ex lege, sed eam, quae per fidem est Christi"in [Phil 3, 7-9]. Iccirco ubique hortatur omnes io ad fidem in dominum ip Iesum, cum iq qua etiam innocentiam vitae, charitatem ir , preces item ad dominum ardentes is commendat. Baptizavit idem apostolus it , quemadmodum praeceperat iu dominus, licet iv fateatur interim pauculos admodum a se esse baptisatos. 33 Coenam domini non aliter celebravit neque aliter celebrare iussit Corinthis iw , quam ipse instituerat ix dominus. "Ego enim", inquit iy , "accepi a domino, quod et tradidi vobis" [1 Kor 11, 23] et reliqua iz . Nam notus est
Briefe_Vol_12_138 | arpa |
---|
locus in prima epistola ka ad Corinth. 11. cap. kb Haec inquam sunt, quae sanctus kc Paulus ex praecepto domini ecclesiis tradidit, absolutum nimirum exemplum kd doctrinae absolutae ke et ecclesiae kf iustae kg . Iam kh vero nihil certius est, quam quod omnes alii apostoli eandem sequuti sint rationem, quando omnes uno instituto unoque spiritu ecclesiam dei collegerunt ki .
Ex his autem onmibus kk kl patere arbitror km dominum Iesum non onerasse ecclesiam suam kn et ko quae nam kp sint numerata illa capita, quibus ecclesia plene absolvitur, nempe doctrina kq evangelii seu kr veritatis divinae, qua commendatur ks nobis fides in deum, charitas proximi, iustitia publica, in cruce patientia kt , sanctimonia vitae et ku sancte prodiga illa beneficentia, oratio item pura kv ac kw fidelis et religiosus kx sacramentorum usus. His inquam pauculis et minime onerosis ky absolvitur ecclesia, ut integra sit nullaque parte diminuta, ecclesia inquam illa kz , quam Paulus vere appellavit domum dei viventis, columnam et basim veritatis la . 34 Quod lb si quis adhuc haeret et arbitratur multo plura ad ipsius perfectionem requiri, audiat Lucam in Actis apostolicis primam, hoc est omnium perfectissimam Christi ecclesiam ab apostolis ipsis collectam describentem, interim his non plura commemorantem, ac inde colligat ecclesiam plenissimam vel hodie pauculis illis colligi et conservari
Briefe_Vol_12_139 | arpa |
---|
posse lc . In ld secundo enim Actorum capite, postquam indicasset, quomodo spiritus sanctus datus fuisset apostolis, 35 mox refert, quomodo Petrus Christum populo Israelitico praedicarit et quod hic corde compunctus interrogarit: "Quid faciemus, viri fratres?"le [Apg 2, 37], at lf Petrum in haec verba lg respondisse: "Resipiscite et baptizetur unusquisque vestrum in nomen Iesu Christi lh ad li remissionem peccatorum, et accipietis donum spiritus sancti lk "[Apg 2, 38]. Et ll post aliquot verba adiicit sanctus Lucas: "Aliisque verbis plurimis exhortatus est eos dicens: 'Servemini et custodite vos a generatione ista prava!' " [Apg 2, 40]. In qua responsione Petri et expositione historica Lucae primo habemus doctrinae evangelicae primaria capita, fidem et poenitentiam per nomen Christi, deinde vero exhortationem et admonitionem, postremo etiam sacramentum baptismi. His paulo post subiicit Lucas: "Erant autem perseverantes in doctrina apostolorum et communicatione et fractione panis et precationibus" [Apg 2, 42]. Quibus in verbis iterum recolligitur doctrina apostolica, sed et constantia sive perseverantia in doctrina apostolica, quae in primis necessaria est, communicatio item sive beneficentia, fractio quoque panis, id est coena domini et precatio fidelis lm . His ln inquam numeratis et pauculis capitibus absolvit apostolicus scriptor
Briefe_Vol_12_140 | arpa |
---|
ecclesiam illam primam et apostolicam, quam nemo unquam nisi egregie impius non plenam et iustam fuisse ecclesiam dixit. Certe Lucas in fine eiusdem capitis manifeste ecclesiam appellavit dicens lo : "Dominus autem addebat, qui salvi fierent, quotidie lp ecclesiae" [Apg 2, 47], simul confessus salutem esse in tali ecclesia et salvari, quicunque in participationem talis ecclesiae veniant lq . Pauculis lr itaque istis colligi, absolvi et aaa 5r. || conservari potest ecclesia iustaque est ecclesia, quae illis rebus instructa Christo petrae 36 innititur ls .
Caeterum lt non desunt nobis hic quoque humana testimonia. Lactantius enim De vera sapientia institutionum libro quinto, capite tricesimo: "Sola", inquit, "catholica ecclesia est, quae verum cultum retinet. Hic est fons veritatis, hoc est domicilium fidei, hoc templum dei; quo si quis non intraverit, vel e quo si quis exiverit, a spe vitae ac salutis aeternae alienus erit. Sed quia etiam haeretici suam catholicam ecclesiam esse putant, sciendum est illam esse veram, in qua est religio, confessio et poenitentia, quae peccata et vulnera, quibus est subiecta imbecillitas carnis, salubriter curat lu . " 37 Haec ad verbum lv Lactantius scripsit, qui de vero cultu disputans libro Institut[ionum] sexto, capite primo: "Nihil", inquit, "sancta et singularis illa maiestas aliud ab homine desiderat, quam solam innocentiam, quam si quis obtulerit deo, satis pie religioseque litavit."38 Id quod adiicere volui, ut rectius intelligeres, quod dixerat catholicam ecclesiam illam esse, quae verum dei cultum retinet lw lx . Iam et Aurelius Augustinus, orthodoxus ecclesiae doctor, ad inquisitiones Ianuarii 39 epist. 118 respondens diserte in haec verba scribit: "Principio tenere te volo, quod est huius disputationis caput, dominum
Briefe_Vol_12_141 | arpa |
---|
nostrum Iesum Christum, sicut ipse in evangelio loquitur, leni iugo suo nos subdidisse et sarcinae levi. Unde sacramentis numero paucissimis, observatione facillimis, significatione praestantissimis societatem novi populi colligavit, sicut est baptismus trinitatis nomine consecratus, communicatio corporis et sanguinis ipsius, et si quid aliud in scripturis canonicis commendatur, exceptis his, quae servitutem populi veteris pro congruentia cordis illorum et prophetici temporis onerabant, quae et in quinque libris Mosi leguntur"40 et quae sequuntur ly .
Verum lz relictis et neglectis hominum testimoniis ad divina redimus ac denuo maximorum apostolorum Petri, Ioannis et Pauli testimonia ampliora adiicimus, ut in ore duorum aut trium veritas illa invicta, quod videlicet pauculis istis numeratisque capitibus absolvatur ecclesia, asseratur ac comprobetur fortius ma . Petrus ergo, posteaquam paucula quaedam fidei, charitatis mb , patientiae et beneficentiae praecepta mc posuisset et pios ad ipsa md opere sancto exprimenda me fuisset hortatus, 41 mox addit mf : "Haec si feceritis, non labemini unquam. Siquidem ad hunc modum abunde subministrabitur vobis introitus in aeternum regnum domini nostri et servatoris Iesu Christi mg "[2 Petr 1, 10f]. Caeterum mh nisi hoc doctrinae genus, quod modo recensuimus, non sufficere credidisset ad vitam consequendam et ad populum dei perficiendum, neutiquam dixisset: "Ad hunc modum abunde" (observate
Briefe_Vol_12_142 | arpa |
---|
emphasim vocis "abunde") "subministrabitur vobis introitus in regnum dei mi ". Tunc mk certe nondum erant monachorum ordines, regulae aut ipsi monachi, nullae erant missae, nullae quaestiones aut traditiones, quales post multa saecula demum induxerunt in ecclesiam episcopi ac theologi male feriati. Et tamen sine his ait divus Petrus abundantem introitum per doctrinam apostolicam omnibus vitam aeternam ambientibus esse adapertum ml mm . Sanctus Ioanness in canonica sua: "Vos", inquit, "quod audistis ab initio, in vobis permaneat. Si in vobis permanserit, quod audistis ab initio, et vos in filio et patre permanebitis mn " [1 Joh 2, 24]. En hic plenam patris et filii cum fidelibus societatem et coniunctionem promittit illis, qui mo in eo doctrinae genere perseverant mp , quod tradiderunt mq apostoli ab initio. At ab initio aliud non tradiderunt, quam quod audivimus. Sufficit ergo ad perfectionem mr ea traditio. Divus Paulus ad breve illud et simplex ms doctrinae genus non tantum astringit concionatorem evangelicum, sed va-|| aaa 5v. ticinatur praeterea fore quosdam, qui, quemadmodum hodie fieri videmus mt , illam mu veritatem traditam et confessam audire nolent et sese convertant ad fabulas et nugas vanissimas mv . Sic enim scribit ad Timotheum: "Obtestor mw te coram deo et domino nostro Iesu Christo, qui iudicaturus est vivos et mortuos in aparitione sua et regno suo: Praedica sermonem, insta tempestive, intempestive, argue, increpa, exhortare cum omni lenitate et doctrina! Nam erit tempus, cum sanam doctrinam non sustinebunt, sed iuxta concupiscentias suas coacervabunt sibi doctores, ii, quibus pruriunt aures, et a veritate quidem aures avertent, ad fabulas vero convertentur mx,, [2 Tim 4, 1-4]. Haec my profecto tanto cum ardore et affectu mz divinum illud pectus non pronunciasset, nisi probe sibi conscium na fuisset doctrinam, quam una cum aliis apostolis nb tradiderat nc , iustam ac absolutam nd , et ecclesias per orbem innumeras prope iam ne constitutas veras ac perfectas nf esse ecclesias. Sufficiunt ergo ecclesiis paucula ista, quibus ad necessitatem suos ng instruere voluit dominus, non onerare adeo, ut nobis hodie non semper discendum sit, nunquam ad veritatis cognitionem pervenire liceat. Nam certa, numerata adeoque
Briefe_Vol_12_143 | arpa |
---|
et facillima per Christum sunt ista nh omnia, modo ni etiam nos non defuerimus officio et vocationi iiostrae nk .
Porro nl , ne quis conqueri possit haec nostra satis esse accisa, videtur operaepretium fore, si quaedam ex illis explicem copiosius, quo liquidum fiat omnibus in pauculis istis capitibus nos habere omnia, quae ad perfectionem ecclesiae pertinent nm .
Primum locum nn in illis recensitis capitibus obtinet no doctrina apostolorum, praedicatio np veritatis, verbum domini, scriptura sacra nq sive evangelium Iesu Christi. nr Hoc vero ns praescribit leges vitae absolutissimas, docet, increpat, deiicit erigitque rursus nt animos, exhortatur, consolatur, minatur, supplicia intentat et nu statuit, praemia decernit, divina et humana, ecclesiastica et politica, denique omnes partes vitae, omnes aetates et omnia officia informat et absolutissime instituit nv adeoque et absolvit nw . Testatur hoc doctissimus in lege Paulus ad Timotheum scribens et nx dicens: "Tu persistito in his, quae didicisti et quae tibi concredita sunt, sciens a quo didiceris et quod a puero sacras literas noveris, quae te possunt eruditum reddere ad salutem per fidem, quae est in Christo Iesu. Omnis scriptura divinitus inspirata et utilis ad doctrinam, ad redargutionem, ad correctionem, ad institutionem, quae est in iustitia, ut integer sit dei homo ad omne opus bonum apparatus" ny [2 Tim 3, 14-17].
Porro verbum domini quodammodo et quod nos attinet nz , iners est et viribus oa , fructu ac ob operatione sua caret, nisi sint, qui hoc oc exerceant, locis, temporibus ac od hominibus applicent, doceant, urgeant, asserant oe atque defendant of og . Et hic locum habent ministri ecclesiarum, in primis autem oh doctores veritatis, duces ecclesiarum oi , interpretes scripturarum, concionatores,
Briefe_Vol_12_144 | arpa |
---|
magistri vitae ac morum. Quando vero nemo repente nascitur artifex absolutus ok 42 , scholis opus habet ecclesia. Scholis inquam, in quibus linguae, artes liberales ac disciplinae ad sobrietatem tamen, praesertim autem catechismus sacer, religiose ol tradantur discipulis ministeriis om ecclesiae ac eruditioni on sive sapientiae oo destinatis. Scholas op enim oq et apostolorum temporibus fuisse et post apostolorum tempora or floruisse os author est Lucas in Actis decimotertio capite ot 43 et Paulus ou in prima epistola ov ad Corinthios decimoquarto capite ow , 44 Eusebius quoque ox in Historia ecclesiastica 45 et reliqui scriptores ecclesiastici oy . Ex huiusmodi oz autem scholis fidelissimi, exercitatissimi, piissimi, eloquentissimi et peritissimi pa rerum pb semper vocati sunt pc ad ministeria ecctesiastica pd . Porro cum in pe ecclesia, in qua doctrina floret pf , infelix quoque lolium succrescat pg 46 et ||aaa 6r. plures germinent ph contumaces et pi rebelles pk , qui ut egregie fidem simulant, ita nihil
Briefe_Vol_12_145 | arpa |
---|
agunt fide dignum ac ne flocci quidem faciunt, si centies pl doceantur et increpentur graviter pm nihilominus enim pn pergunt in suis po sceleribus, iccirco ecclesia non tantum ministris doctoribus opus habet, sed presbyteris quoque sive pp senioribus adeoque et magistratu, qui contumaces et impudenter peccantes legibus moderetur et coerceat disciplina. Et tales oportet in primis esse viros bonos, sanctos, pios pq , iustos, temperantes, fortes et religiosos, qui et velint et possint, quod debent. Atque huc pertinet pr electio et officium magistratus, pertinent huc leges sumptuariae contra crapulam, ebrietatem, luxum, lasciviam et obscoenitatem ps . Leges item contra scortatores pt , adulteros, de connubiis rite contrahendis, legitime colendis iusteque dirimendis, de educatione liberorum, de iustitia publica, de contractibus contra dolum malum pu , contra usurarios et corruptores, de iudiciis, viduis, orphanis et pupillis defendendis, de tranquillitate et pace publica, contra bella mercenana et munera corruptoria, de beneficentia et subventione pauperum ac pv legitimo usu facultatum ecclesiasticarum pw px . Haec autem obiter indicare ac in transcursu perstringere volui de doctrina apostolica vel veritatis et ministris eius, hoc est de discentibus, doctoribus, professoribus, praedicatoribus et senatu ecclesiae sancto. De cantoribus et cantu ecclesiastico nihil possum dicere ex institutione apostolica. Paulus suos spiritu et mente iubet canere. 47 Sufficit ergo iustae ecclesiae, si in vera fide puras alioqui preces domino offerat per Christum py .
Sacramenta vero sanctus pz Augustinus pie qa et erudite paucula qb admodum qc , baptismum et eucharistiam qd , observatione quidem facillima, sensu vero significationeque qe augustissima, a domino qf instituta dixit. 48 Nihil enim sumptus habent, nihil difficultatis qg (de apostolicis, non papisticis loquor) qh nihil qi qk , denique mundani splendoris. Nam omnis eorum vis ex institutione
Briefe_Vol_12_146 | arpa |
---|
et significatione existit. Sancti quidem in ecclesia sola ql fide, non sacramentis iustificantur et absolvuntur, sacramenta qm fidem exercent et quodammodo excitant qn . Sunt enim actiones visibiles institutae a domino, ut ipse sua mysteria et dona nobis repraesentet, suam item benevolentiam qo erga nos testetur, fidem exerceat, in unum colligat qp et nos qq nostri qr admoneat qs officii, quemadmodum qt videre est in baptismo. Hoc qu enim repraesentat nobis, quod ipse solus sit, qui abluat qv a sordibus; testatur illo, quod faveat nobis qw adeoque, quod deus noster esse velit. Quoties itaque qx confertur baptismus in ecclesia qy , fides sanctorum exercetur qz . Praeterea colligit et ra aggregat nos externe in populum suum et monet nos mortificationis, ut rb quotidie commoriamur cum domino et resurgamus cum eodem in novitate vitae rc . 49 Rursus in coena domini rd significatur, quod corpus et sanguis domini pro nobis in cruce expensa sint ad satiandum et vivificandum credentes re rf rh . Ergo cum offertur nobis panis rg , quem dominus corpus suum greek [!] et ri iuxta modum sacramentis proprium appellavit, manifestum indicium praebetur rk , quod se totum rl dominus rm nobis rn fide fruendum ro offerat. Itaque rp exercetur fides nostra actione mystica rq . Et sicut e multis granis
Briefe_Vol_12_147 | arpa |
---|
unus fit panis et e pluribus uvis liquor vini rr confluit, 50 ita rs monemur in symbolorum perceptione charitatis mutuae, et ut unum corpus cum Christo et inter nos ipsos fiamus gratiasque agamus liberatori Christo rt Haec videlicet . sacramentorum ratio ru est, nihil habens, quod non sit hactenus propositum in doctrina evangelii, nisi quod domino propter nostram infirmitatem placuit rv signis hisce sacramentalibus ceu rw visibilibus verbis 51 nobiscum pro captu ilostro rx agere et res || aaa 6v. maximas, quo commendatiores essent ry , quodammodo rz oculis subiicere sa , et altero quidem sb initiare sanctos, e sc quorum consortio ne infantes quidem fidelium exclusit, altero vero adultioribus mortem filii dei in memoria retinere sd . Atque se ita quoque manifestissimum sit planissimam, saluberrimam et fructibus suavissimis plenissimam esse sacramentorum rationem, quam nonnulli plusquam ingratam faciunt spinosis illis suis disputationibus, quaestionibus atque rixosis tergiversationibus sf .
Ex sg iis, quae hactenus adduximus, arbitror neminem non intelligere nos, qui Christi nomine et evangelio gloriamur, in pauculis istis capitibus omnia ea habere, quae ad perfectionem ecclesiae pertinent absolutam, atque iccirco pauculis istis dominum ecclesiam suam minime onerasse. Sunt enim ea quamvis natura sua divinissima et immensa, observatione tamen fideli facillima iucundissimaque. Proinde quos sumptus, quae onera hodie sustinet ecclesia, quibus denique legibus, decretis, disputationibusque implicita haeret, neque a domino accepit neque ab apostolis neque a viris apostolicis, sed
Briefe_Vol_12_148 | arpa |
---|
a male feriatis, a superstitiosis atque avaris hominibus, qui, ut semper didicerunt nec unquam ad cognitionem veritatis pervenerunt, ita plane pietatem quaestum existimarunt. 52 De quibus apostolus ad Timotheum dixit seiungere ab iis, qui huiusmodi sunt. 53
De istis autem ideo commentariis nostris praefari libuit, quod haec veluti eorum summa est atque compendium quoddam, quae in evangelico Matthaei libro et in nostris commentariis copiosius tractantur, praeterea, ne quis composito libro evangelico brevi ad vastissimos decretorum libros putaret non plene omnia ea tradi, quae ad absolutam pertinent pietatem.
Caeterum commentarios sh hosce meos in Matthaeum post tot veteres et neotericos expositores nulla ambitione aut contemptu aliorum aedidi, sed quia ita voluerunt fratres et pii et docti, quibus hoc meum obsequium plane negare non potui. Petii enarrandi genus ex consilio maxime authoris sacri, ex circumstantiarum discussione, ex aliorum locorum collatione, ex ingenio fidei et charitatis, ad quae ubique respicere iubent, qui sancte literas exponunt sacras. Sum item non mediocriter adiutus in hoc meo opere illorum interpretationibus, qui ante me scripserunt, inprimis beatae memoriae d. Eras[mi] Roterod[ami]Annotationibus 54 et Paraphrasi 55 , id quod in opere nunquam dissimulavi. Fuit is magno iudicio vir in sacris enarrandis, instructissimus linguis et veterum lectione, pietate item in deum non vulgari ac de literis bonis, de studio theologiae atque pietate vera, si quisquam alius, optime meritus. In enarrandis testimoniis testamenti veteris valde profuit mihi incredibilis fides et fidelissima diligentia nec non rara illa exquisitaque eruditio clarissimi viri d. Theodori Bibliandri, praeceptoris nostri colendissimi, qui in schola ecclesiae Tigurinae vetus testamentum profitetur. 56 Profuit et piissimi doctissimique d. Conradi Pellicani, praeceptoris nostri venerandi, labor publicus. Quae enim sparsim apud optimos atque varios scripturarum interpretes extant, ea ille redegit in compendium 57 ecclesiisque
Briefe_Vol_12_149 | arpa |
---|
communicavit. In concilianda historia evangelica nihil laboravi in hoc opere meo. Videntur enim conciliatione nimis arguta distrahi lectorum animi atque iis scrupuli quidam iniici. Videtur item evangelistarum quilibet suo ordine historiam ordinasse ordineque ipso docere voluisse ecclesiam. Unde factum, ut nunc naturali, nunc artificiali dispositione procedant. Quisquis autem conciliatione illa non inutili gaudet, habet et veteres et neotericos, a quibus illam discat. Extant enim Canones Amonii 58 , extant copiosi s[ancti] Augustini De consensu evang[elistarum] libri 59 . Extat item Ioannis Gersonis Monotessaron 60 et Andreae Osiandri concinna Harmonia evangelica 61 . erschien in sechs Teilen ebd. 1536-1546 (BZD C 256f). Die Exemplare der Zürcher Stiftsbibliothek verzeichnet Germann, aaO, S. 295, Nr. 601-606.
Briefe_Vol_12_150 | arpa |
---|
Aedidit aaa 7r. || et Martinus Bucerus eruditas et pias Enarrationes evangelistarum ante annos undecim, 62 in quibus maxime dissidentes locos mira felicitate componit. Ego in his commentariis meis hoc maxime curavi, ut non tam alios Matthaeo quam ipsum sibi componerem, hoc est perpetuo quodam enarrandi genere non tam sensum explicarem historici, quam ipsam quoque historiam connecterem et singula, quantum fieri potuit, ad certum scopum referrem. Ideo vero totum opus distinxi in libros 12. Libris argumenta, in quibus compagem futurique operis cohaesionem aut cohaesionis adumbrationem, membra atque partes, et quomodo haec cum capite coniungantur, indicans praefixi. Curavi praeterea, ut genuinum et simplicem s[ancti] Matth[aei] sensum et mentem quam simplicissime aperirem. In ambiguis et difficilioribus locis affero perfrequenter s[ancti] Hierony[mi]63 et disertissimi d[ivi] Ioannis Chrysost[omi]64 aliorumque sanctorum expositiones, quorum fidem et diligentiam in sacris enarrandis merito miramur et exosculamur omnes, tametsi non pari felicitate utantur ubique. Adhaec indicavi ubique fere evangelicae historiae usum, adaptans illam fere nostro saeculo et moribus nostris. Nisi enim nobis applicemus historias, praesertim sacras, modica cum utilitate legemus. Alicubi tracto locos communes, tum maxime, cum horum tractatio authorem nostrum nonnihil videtur illustrare. Refuto non raro opiniones pravas, corruptas interpretationes et errores noxios, vera interim iustaque dogmata defendens atque confirmans. Qua in re post scripturarum testimonia libenter utor s[ancti] Augustini scriptis, quod is inter scriptores ecclesiasticos maxime habeatur catholicus atque orthodoxus. Ea de caussa prolixior hic fui in commentando, quam cum Pauli enarrarem epistolas. 65 Quod filum orationis attinet, extemporaria usus sum dictione et illaborata. Nam ecclesiasticis et aliis multis innexus negotiis omnia fere vor 1542 verzeichnet Gottfried Seebaß, Bibliographia Osiandrica. Bibliographie der gedruckten Schriften Andreas Osianders d. A. (1496-1552), Nieuwkoop 1971, Nr. 24. 2. 1f, 24. 3 und 24. 4. Moderne Ausgabe in: Osiander GA VI 229-396. Eine deutsche Übersetzung erschien 1541 bei Cyriacus Jacob in Frankfurt (VD 16 B 4660). Zu Osianders Werk vgl. Wünsch, aaO, S. 84-179.
Briefe_Vol_12_151 | arpa |
---|
effundere soleo, nihil conscribere aut componere. De fide tamen mea et dogmatum veritate satis securus sum coram domino. Dictionem parum politam boni consulent grati mei lectores, qui pietatem simplicem pluris faciunt quam linguam picturatam. Si quis vero meliora et politiora dederit ecclesiae, non invidebo, imo libenter discam ex ipso. Qui mea omnia sic propono, ut maxime cupiam illam apostoli Christi regulam valere: "Omnia probate; quod bonum est, tenete"[1 Thess 5, 21]. Proinde, si alicubi scopum attigi, gloriam date deo et veritatem gratis accipite animis. Sin videor non attigisse, cogitate me hominem esse labilem et veritatem canonicam ubique et in omnibus sectandam esse, non ullum in orbe hominem. Neque vero haec alio scripsi consilio, quam ut prodessem omnibus, obessem nemini pio. Mallem ergo totus interiret liber, quam ut ullus eo bonus offenderetur ac caderet.
Quicquid si autem id est laboris nostri, hoc universum vobis, domini colendissimi, dedico atque inscribo, quorum fides, probitas, humanitas ampliora nostris profecto merebatur. Volui ego promptum et gratum erga vos animum meum hac inscriptione testari, nec putavi ullam rem aliam vobis gratiorem fore, non tam, quod a me ministro Christi vobis inscribitur, quam quod liber totus de Christo Iesu servatore nostro et salutari evangelio eius conscriptus est. Favistis enim hactenus omnibus Christi ministris, quos et fovistis, amastis Christum dominum, iuvistis studia sacra et promovistis quam fidelissime sacrosanctum Christi evangelium, id quod mox ab initio praedicationis eius reformationisque ecclesiasticae obsequentissimis animis recepistis. Equidem favor ille publicus, qui tibi, Habi 66 colendissime, ex studio illo tuo pietatis et probitatis enatus est, spes item ingens omnium bonorum de te concepta fore, ut quam integerrime sanctissimeque summa tibi concredita gubernacula gubernes, nuper ad summam illam consulatus dignitatem ||aaa 7v. evexere. 67 Et sane dedisti hactenus non vulgaria tuae pietatis et probitatis specimina, qui non sine modica laude tribunitia functus es potestate. Rheguscis 68 quoque ita praefuisti proconsulari dignitate eminens, ut discedens ab illis bonis omnibus maximum tui reliqueris desiderium. Inde vero in spem erecti sumus fore, ut per fidem illam tuam in Christum sanam, per religiosam prudentiam piamque sedulitatem religionis synceritatem, studia bona et sancta, legum item incolumitatem et reipublicae salutem summa fide et diligentia sis curaturus. Id quod tibi et nobis concedat Iesus Christus.
Briefe_Vol_12_152 | arpa |
---|
Tibi vero, Roeysti 69 , domine colendissime et compater 70 fidelissime, omnes boni gratulantur, domino agunt gratias, te admirantur atque suspiciunt, quod per te hactenus reipublicae divina praestitit gratia, quae ab eadem sibi per collegam illum tuum d. Habium exhibenda exoptant atque expectant. Gessisti iam consulatum annis 18 71 delectus ad hoc muneris summo civium consensu et summa spe ac expectatione rerum maximarum. Addebaris collega amplissimo viro d. Heinrycho Waldero, 72 qui non modicam et ipse laudem ex suis virtutibus, in primis autem ex studio pietatis, ex favore evangelii, ex fide item et diligentia administrati muneris indeptus praeterito aprili feliciter in coelos ad regem Christum, cui servivit, migravit, 73 ut praemium fidei suae accipiens cum Christo vivat et regnet aeternum. Gessere consulatum ante te illustres illi tui maiores d. Heinrychus Roeystius 74 , avus tuus, et d. Marcus Roeystius 75 , pater tuus, viri religionis, iustitiae, aequitatis pacisque observantissimi, quorum administratio non male urbi cessit. Et hactenus quidem feliciter cessit et tua, quae interim plenissima fuit turbarum atque periculorum. Sub te enim et beatae memoriae d. Waldero restituta est religio, expulsa superstitio totaque fere reipublicae facies mutata est. Nec scio, an ab urbe condita reperias tempora turbulentiora. Sustinuisti ergo labores et onera gravissima, quae non semel in gravissimos coniecere morbos. Verum ex his omnibus liberavit dominus ubique et semper tibi dexter affulgens. Norunt cives omnes nihil me hic cuiquam ex favore tribuere, sed et vere et modeste haec dicere. Nam meretur tua fides et labor tuus laudem magnam; maiorem merebitur apud deum et homines, si sic perrexeris in finem usque conservare rempublicam Christi, veritatis doctrinam,
Briefe_Vol_12_153 | arpa |
---|
leges bonas et studia sancta, si viduarum, pupillorum et pauperum negotia fideliter curaveris. Salutaberis haud dubie ab omni posteritate nostra pater patriae 76 , coronaberis praeterea a Christo rege, cui servis, corona gloriae 77 , quam omnibus promisit, qui in humilitate, fide et dilectione ipsi in finem usque serviunt rerumque feliciter gestarum gloria non efferuntur, sed incenduntur potius ad maiora per dei gratiam designanda. Dominus Iesus servet vos in gloriam nominis eius et ecclesiae suae incolumitatem. Amen.
Tiguri, mense augusto, anno 1542.