[110]

Gleichzeitige Abschrift von Oswald Myconius [?] mit autographem Zusatz: Zürich StA, E II 338,1362r.—1364r. Ohne Siegelspur. —Ungedruckt

In detaillierter Auseinandersetzung mit Bucers Brief an Leo Jud vom 23. Juni 1532 werden dessen Einigungsvorschläge und die Verteidigung Luthers zurückgewiesen. Falls die Unterschiede zwischen Luther und den Schweizern so gering seien, warum sind dann Konkordienanstrengungen überhaupt nötig? Luthers Verhalten gegenüber den Schweizern ist eines Christen unwürdig. Die größere Wahrheitsliebe ist bei Luthers Widersachern. Straßburgs Unterschrift unter die Confessio Augustana können die Schweizer, deren Lehre sich nicht gewandelt hat, weder billigen noch nachvollziehen. Verschiedene in diesem Bekenntnis gemachte Aussagen sind untragbar. Nicht nur Jud und Bullinger, auch die anderen Theologen Pellikan, Bibliander, Karlstadt und Schmid sind dieser Meinung. Wie aus einem Brief von in Zofingen versammelten Berner, Solothurner und Bieler Prädikanten [Nr. 109]hervorgeht, billigen diese Zürichs ablehnende Haltung. Bucer möge sich an seine Zustimmung zu den zehn Thesen der Berner Disputation erinnern.

Gratiam et vitae innocentiam a domino.

Adeo ad tuam illam Leoni scriptam obstupui epistolam 1 , Bucere doctissime, ut non potuerim non ista haec nostra qualiacunque tandem tuis opponere. Quae cum amico profecta sint animo, non dubito, quin ea boni sis consulturus. Tota autem epistola tua in hoc versatur potissimum, ut nobis persuadeas Luthero vel subscribamus vel cedamus in eucharistiae negotio; sic quidem a vos dogmatis subscripsisse Saxonicis ² . Priusquam vero ordiaris ³ , impetrare niteris, ut te tua fide frui liceat, quandoquidem Leonem sua abundare permittas. Cui equidem non multum repugnaverim, modo fides suam servet regulam. Scimus enim «fidem ex auditu esse, auditum autem per verbum dei» [Röm 10,17]. Scimus item ab apostolo scriptum esse: «Si quis loquitur, loquatur ut eloquia dei» [1 Petr 4,11]; «quodsi alii fuerit revelatum assidenti, prior taceat» [1 Kor 14,30]; «spiritus autem prophetis subiiciuntur. Non enim confusionis author est deus, sed pacis» [1 Kor 14,32f], et alibi: «Quotquot igitur perfecti sumus, hoc sentiamus. Quodsi quis aliud senserit, hoc quoque», nempe id, quod perfecti sentiunt, «revelabit deus, ita tamen, ut in eo, quod assequti sumus, idem sentiamus et in eadem regula procedamus» [Phil 3,15f]. Et proinde, si fides vel tua, mi Bucere, vel alterius cuiuspiam ex verbo veritatis est, suscipimus, sin secus, cum modestia declinamus. Ita et in Lutheri negotio. Si Lutherus spiritum habet propheticum, prophetis subiicitur, porro, si prophetis subiicitur, veritatem plane fatebitur, hanc vero si confessus fuerit, sublata erit omnis discordia. Caeterum,

widerspreche in der Lehre dem Vierstädtebekenntnis nicht, hatten Bucer und die Straßburger Prediger dessen Anerkennung empfohlen; s. das Gutachten vom März 1532, BucerDS IV 416-427 und Köhler, ZL II 302-305.

Briefe_Vol_02_0154	arpa

---

si non subiicitur, sed turbas movet, spiritum dei, qui pacis, non turbarum author est, non habet. Quis ergo illi subscribat? Equidem Paulus non vult concordiae gratia suscipi imbecillius, sed infirmiores dicit ita a deo duci, ut id amplectantur, quod sit perfectius ⁴ . Iam vero tu ipse, quodnam illud in eucharistia perfectius sit, edisseras licebit. Edissere itaque nobis, doctissime Bucere, quodnam illud doctrinae genus sit, quod a deo in eucharistia assequuti sumus, in quo nos consentimus eademque regula procedimus, Lutherine an nostrum. Certe Lutheri dogma infirmius est, id quod vel tui convincunt libri ⁵ , perfectius itaque nostrum. Si enim idem est utrorumque placitum, quid tu pro concordia laboras, quae alias per veritatis coiit assensum? Si vero diversum est et nostrum perfectius, illud infirmius, cur ad eam nos vocas concordiam, ad quam Paulus non vocavit?

Sed dicis: «Scio ex verbis et scriptis, quod nihil vel verbis vel sacramentis tribuat quam admonitionem et exercitationem animi ad fidem». Atque utinam sic haberet res, ipseque Lutherus id, quod nolenti obtrudis, libere confiteretur. Tu quidem impense velles Lutherum sic loqui, sic sentire, sic sua ipsius verba intelligere. Et fortassis faceret, si a contentioso appellares ad tranquillum. Sed talis esse non vult. Nam si unquam voluisset, tu non tot laboris in concordia sarcienda frustra insumpsisses, id quod ipse fateris, te infecta re subinde frustratum dialogo scripto, colloquiis item Marpurgi, Augustae et Koburgi habitis 6 . Quid igitur aliud sentientem facimus, quam ipse sentiat aut sentire velit? Quid eum, oro, sathanae obtrudimus, qui sese prius daemoni tradidit, si ita, ut tu de eo praedicas, sentire coeperit? Quid, quod tu ipse in hac ipsa tua epistola: «Si circa eucharistiam», inquis, «credat et doceat ex promissione dei statui corporalem quandam Christi praesentiam supra eam, qua se nostris mentibus inserit, cum tamen nec praesentiam hanc nec eius fidem cuiquam saluti esse diserte fateatur, sed omnia in ea fide collocet, qua creditur Christum pro nobis mortuum, quantus, queso, error?». Hunc tu illi errorem censes condonandum. Et sane condonaremus, si unquam candidae synceritatis in hoc homine invenissemus quicquam, si is non abuteretur indulgentia nostra, imo, si hoc per veritatis simplicitatem condonare liceret. Quid enim opus est aliam praesentiam fingere quam eam, quae scripturis est tradita? Quas ille nobis promissiones dei de corporali citabit praesentia? Sed quid necessum erat corporalem statui praesentiam, denique aliam cum sophistis fidem excogitare, quam quae salutaris sit? Quod si omnia illa sua figmenta, de quibus interim disceptatur, nihil ad salutem facere fatetur, certe pro re nihili contendit, sed et perfido et impiissimo iuditio nos damnavit, imo et ecclesiae dei hactenus illusit. Si enim caro commesta nihil prodest, quid ille perpetuo contentionis funem trahit? Quur hoc docentes insequitur, in exilium pellit et caedendos suadet? An vero haec est viri theologi synceritas, veritatis lucem tenebris involvere, imposturas in ||1362v. re aperta tegere et tricas in simplicitate christiana nectere, idque totum contentionis et arrogantiae studio facere? An illud nobis excidit, quod poeta dixit: «greek greek greek greek greek greek, greek greek greek

grundlegenden Schrift die zwinglianischen Ansichten dominieren, s. Bucer DS II 295-383; Köhler, ZL I 770-791; unten Anm. 6.

Briefe_Vol_02_0155	arpa

---

greek greek greek greek greek greek greek> ⁷ , vel illud sacratissimum Pauli: «Num ea, quae cogito, secundum carnem cogito, ut sit apud me, quod est etiam etiam, et quod est non non? Imo testor deum, quod sermo noster erga vos non fuit etiam et non. Nam dei filius, qui inter vos praedicatus est a nobis, non fuit etiam et non, sed constans de eo veritas fuit» [2 Kor 1,17-19]. «Non enim sumus ut plerique greek verbum dei, sed velut ex synceritate, sed velut ex deo in conspectu dei per Christum loquimur» [2 Kor 2,17]? Quod ergo tu mones consyderandam esse omnem Christi ecclesiam, ipse iudica, Bucere charissime, num id sit ecclesiae rationem habere, tenebrioni alicui consentire, ad illius imposturas connivere, pati, ut is verborum involucro simplicioribus imponat, cordatiores vero circumducat et deferat itaque totae ecclesiae dei, sanctae Christi sponsae, in conspectu dei illudat idque totum agat, ne designatum errorem fateri videatur.

Cessit equidem Sauli David 8 , sed in rebus ad regnum mundanum et ad suum ipsius corpus spectantibus. Nos in ecclesia sumus, quae regnum Christi et veritatis est, quae fidei verae et simplicitati purae nititur, iis ducitur, iisdem et conservatur. Ea si cordi sunt Luthero, aliam sane fidem praeter salutarem nesciet, sed et ipsam christianam simplicitatem tricis non involvet. Putas tu quidem rixanti nauclero, si illius morositas citra navis insigne periculum ferri possit, cedendum esse, ne tota per contentionem pereat navis. Sed illud interim, mi Bucere, in controversiam venit, num Lutheri morositas et intoleranda illa superbia, illa item dentata in optimos quosque dicacitas et plus quam rapida vesania, illa in sacrosanctam veritatem et simplicitatem libido, qua pro libito quaeque figit et refigit, involuit et pervertit, num, inquam, ista citra veritatis dispendium ferri possint, rursus, an hoc proborum sit, in eadem navi navigari et ad naucleri ebrietatem, temeritatem et improbitatem connivere, unde postea omnibus probis capitale existat periculum. Et tu quidem: «An non malis hunc ferre», inquis, «quam si quis ceremoniarum Mosis tantam necessitatem faciat, ut sine illarum observatione Christum satis esse non ducat?» Quid vero, mi Bucere, si neque hunc neque illum feram, quod hic prorsus Christum evacuet, ille vero agnitae veritati repugnet, nec repugnet solum, sed et singulari impudentia ausit petere, ut totus orbis in sua iuret verba neque alia usurpet, quam quae ipse usurpare solet? «Verum errorem ilium tulit», inquis, «Paulus, nec tulit solum, verum se quoque ceremoniarum observatorem facto comprobavit.» Atqui tu hic videris, Bucere, quid tulerit Paulus, quur tulerit, et quamdiu tulerit. Ego sane longe alia invenio in Actis ca. 15 [1—21] et in Galatis maxime cap. ² [11—21], ubi et Petro nonnihil iudaizanti palam resistit in fatiem et post paucula haec subicit verba: «Quodsi, quae destruxi, ea rursum aedifico, transgressorem meipsum constituo» [Gal 2,18], et iterum: «Ecce ego Paulus dico vobis, quod si circumcidamini, Christus nihil vobis proderit» etc. [Gal 5,2]. Ecce, quid dici poterat planius? Quid vividius, quam quod ad Hebraeos scripsit? Quid ergo dicemus? Idne, quod haeretici, si vera narrat Tertullianus, apostolos aliud aliis tradidisse ⁹ ? Verum haec sententia ut falsissima iam olim e Christi theatro explosa est. Nam etiam si Paulus omnia factus sit omnibus, eadem tamen semper apud eum mansit Christi doctrina. Quod enim

Briefe_Vol_02_0156	arpa

---

unicum purificationis atinet exemplum, scimus aliam esse rationem facti, aliam iuris.

Sed tu, qui nullum non moves lapidem 10 , iterato ingeris: «Qui vero ||1363r. unum non sunt, Christi non sunt. At qui Christi esse dubitantur, nunquam evangelium digno fructu praedicaverint». Hic autem perpetuo omittis, charissime Bucere, quorum culpa fiat, quo minus unum simus. Sane non nostra. A nostra enim parte stat constans veritas et christiana simplicitas, quae a nobis tuto et sana consciencia deseri non possunt. Lutheri itaque culpa fit, quo minus congruamus. Is enim greek greek greek 11 correptus neque veritati cedit neque novas subinde rixandi telas in medium ponere cessat. In illum itaque, non in nos congruit, quod dicis, nullo digno fructu a dissidentibus evangelium praedicari posse. Ideoque tu videris, quo iure et consilio Lutherum omnibus in orbe praetuleris doctoribus. Nam si, ut libere tecum loquar, maledicendi et garrulitatis studium quis spectet, ita primas inter doctos tenebit et Thersites ¹² principem locum obtinebat inter heroas Graecanicos. Si vero quis pietatis restitutionem, eruditionem piam et iuditium in sacris acerrimum, laborem indefessum et constantiam prudentiamve exercitatissimam puro contempletur animo, iam Lutherus neque Capnioni ¹³ neque Erasmo neque Pellicano neque Oecolampadio neque Zuinglio, primariis in vera religione viris, vel matulam poterit porrigere ¹⁴ . Quid itaque istis immoramur? Quid adhuc personas respicimus? Quibus illud Pauli iam olim perspectissimum oportuerat: «Ab his, qui videbantur aliquid esse -quales aliquando fuerint, nihil mea retulerit. Personam hominis deus non accipit - mihi quidem, qui videbantur esse in pretio, nihil contulerunt» [Gal 2,6], et iterum: «Quis igitur est Paulus, quis autem Appollos nisi ministri, per quos credidistis, et ut cuique dominus dedit? Non qui plantat, est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat, deus» [1 Kor 3,4f.7]. Quod profectum et incrementum Lutheranarum attinet ecclesiarum, scimus diem domini declaraturum, quale cuiusque opus sit. Nos interim scimus et Arrii ¹⁵ et Machumetis ¹⁶ doctrinam per universum pene orientem fuisse dispersam, quanquam Lutherum istis nondum prorsus conferamus. De incremento et assensu loquimur ecclesiarum.

Quaeris hic, quo pacto itaque hoc malum a nobis propulsabimus. Certe nulla veritatis iactura. Nam praestabilius est istud mali nostro etiam malo ferre diutius quam male sartam pacem cum eo suscipere homine, qui malit sibi quam veritati omnem gloriam deferri. «Convitium itaque rependetis convitio»? Non puto. Neque enim id hactenus soliti sumus. Nam quoties adversarii in nos eiusmodi eiacularunt fulmina, quae nec ipsa dei et fidei gloria nec ipsum verbi ministerium dissimulare suaserunt, tanta tamen modestia extincta sunt, ut non pro dignitate tractaverimus istorum quemquam. Modesta itaque etiam nunc, et quoties dei gloria et ecclesiarum nostrarum suadebit commodum, veritatis negotium in praesenti causa et aliis necessariis non modo contra Lutherum, sed adversus omnes veritatis hostes, turbatores

altkirchlichen Ketzers, s. HBBW I 98.108.110.

Briefe_Vol_02_0157	arpa

---

et perversores tuebimur iis viribus, quas divina nobis subministrabit gratia. Sed nihil proficietis «apud eos», inquis, «quibus defensio approbanda erat». Id vero non nobis primum, sed maximis etiam et sanctissimis viris ab ipso mundi exordio usu venit. Nihil enim proficiebant apud hostes veritatis neque prophetae neque apostoli etiam scriptis amantissimis. Sed nunquid eius rei gratia a defensione veritatis palma adversariis relicta discedebant? Proinde: «Qui nocet, noceat adhuc, et qui sordidus est, sordescat adhuc» [Apg 22,11]. Quodsi Lutherus ipse magis hoc irritabitur, quo strenuius nos simplicitatem b veritatis tuebimur, speramus fore, ut ex ea re omnes in ecclesia sancti discere possint, quo agatur spiritu Lutherus.

Quid vero multis? Non didicimus, charissime Bucere, duabus sedere sellis ¹⁷ . Si Christi corpus ad dexteram dei corporaliter est, certe in coena corporaliter non est. Nec interim ignoramus, quid et quomodo locuti sint veteres. Porro, si in dextera patris et in coena simul et semel corporaliter est, corpus Christi infinitum est. Quod autem infinitum est, corpus non est. Ergo Christi corpus corpus non est. Sane Helias clamabat: «Usque quo claudicabitis in utramque partem?» [1 Kön 18,21] Clamat et Paulus: «Quae communia luci cum tenebris?» [2 Kor 6,14] Clamavit et universa vetustas: «greek greek greek greek greek.» ¹⁸ Iam vero deum testamur, quod gloriae Lutheri, quantum illi impartitus est deus, prorsus non invidemus neque volentes cum eo disceptamus, sed quaecunque facimus, amore veritatis et simplicitatis facimus. Id vero sic habere hac re probabimus ac nunc tibi pollicemur, quod Lutherum ut fratrem arctissimum ¹⁹ suscipiemus, quamprimum ille omnem gloriam ||1363v. veritati dederit, sanctos et optime de ecclesia Christi meritos viros, ipsos denique nostrum, imo non nostrum, sed dei de eucharistia dogma sequentes homines innoxios, Carolostadius 20 is sit sive Zuinglius ²¹ sive Oecolampadius ²² sive alius aliquis, mordere et persequi desierit, simplicitatem nebulis involvere, recta pervertere, pura captiose efferre, dentatas chartas ²³ et famosos, ut aiunt, libellos scribere, maledicere, calumniari et haereticos vel suermerios vates proclamare cessaverit. Haec porro gravia illi non erunt, imo promptissime et sua sponte, si modo nostrae nobiscum, ut ais, fuerit sententiae, praestabit. Sin secus, iam malumus a turbulento Lutheranorum male audire manipulo quam ab omnibus sanctis hypocritae ipsa re et nomine appellari. Nam semel constituimus, quod et per gratiam dei praestabimus, veritati sanctae et pie simplicitati impendere vitam, nemini cedere, nisi melius aliquid «assidenti fuerit revelatum» [1 Kor 14,30]. «Breve est tempus vitae, quod restat» [1 Kor 7,29], inconstans mundus, inconstantiores homines, pavidi et ad sanctam dei crucem trepidi. At nolumus nos ista aliquando, si deus aspiraverit, Paulina notari sententia: «Quicunque volunt iuxta faciem placere in carne, hi cogunt vos circumcidi, tantum ne ob crucem Christi persequutionem patiantur» etc. [Gal 6,12].

Briefe_Vol_02_0158	arpa

---

Iam vero, quod rebus publicis vestris non modo permisistis, verum etiam authores fuistis subscribendi Confessioni Saxonicae ²⁴ , nec probare nec improbare volumus, quum factum, ut fertur proverbio, infectum esse nequit ²⁵ . Sane nos tale quippiam inconsultis vobis minime fecissemus. Verum ita fortassis a deo statutum, ut semel omni destituamur humano auxilio et sodalitio. Sed age, «fiat voluntas domini» [Apg 21,14]. Id vero manifestius est, quam negari possit, in ea confessione esse, quae syncerae doctrinae adversa sunt, quaedam item, quae a nobis ipsis olim impugnata et improbata sunt, quaedam etiam satis obscura et puerilia. Cuiusmodi illud est, quod per sacramenta velut instrumenta donetur spiritus sanctus, quod iisdem confirmetur fides ²⁶ , quod baptismus necessarius sit ad salutem ²⁷ . Loquuntur autem de baptismo aquae. Ea vero, quae de confessione, absolutione et missa philosophantur 28 , notiora sunt, quam repetere necessarium sit, notissimum et illud, quod de eucharistia definierunt. Quae et nostra prorsus damnarunt ²⁹ . Nam quos damnaverunt alios, si nos non damnarunt? Aut quomodo fieri posset, ut nostra post tot egregia opuscula nondum rite intellexissent? Scripserat perplurima Zuinglius, scripserat multa et religiosa Oecolampad[ius], scripserat et Bucerus, conveneratis Marpurgi, utriusque partis audita est confessio ³⁰ . Et nihilominus impudens secuta est damnatio ³¹ . Neque vero aliud tum, aliud nunc dicebant nostri. Eadem semper fuit doctrina. Quid, quod ipse Zuinglius tam dilucide, tam etiam religiose de sacramentis, imo de tota religione et «Ad Carolum» ³² et «Ad principes Augustae congregatos» 33 scripsit, ut nemo unquam clarius de hac re scripserit? Sed ne tum quidem ulla pax potuit ab istis contentiosis et arrogantibus impetrari. Rata nihilominus perstabat damnatio, cui nunc tam prompte subscribimus.

Ex hac vero subscriptione illud nobis emerget, quod et nunc omnium apud nos ore volvitur, quod boni pariter ac mali nos accusabunt inconstantiae. Quo praeter modum ministerii nostri periclitabitur authoritas, non ipsa per se quidem, sed quod veluti novatores ac trepidi aliud pridem, quod dicitur, aliud nunc sentire, credere et docere videbimur. Sed tu: «Ut multi putent nos», inquis, «a sententia nostra discessisse,

improbant secus docentes.»

Briefe_Vol_02_0159	arpa

---

malo hoc de me quidem praedicent quam me nihil habere Christi, verba Christi discerpere, omnia dei metiri carnis ratione». Quasi vero nos, qui Luthero non subscribimus vel hactenus consentire noluimus, nihil Christi habeamus, eius verba discerpamus et omnia dei carnis ratione metiamur. Dolemus, Bucere, dolemus plurimum, et displicent haec tua, displicent, inquam, plus, quam dici possit, nec tale unquam a charissimis expectassemus fratribus. Nam si ista tua de Lutheranorum dixisti convitiis et maledicentia, miramur, si tibi tam cito illud domini exciderit: «Beati estis, cum probra in vos iecerint homines et dixerint omne malum adversus vos mentientes propter me» [Mt 5,11]. Miramur item, quid adhuc nobis scribas ||1364r. de concordia et dogmatum consensu, quum in istis adhuc sentias tam atrocia in nos convitia.

Quod itaque Leo monuit ³⁴ , Bucere charissime, idem ego moneo, ita hanc agatis fabulam, ne in atram desinat tragoediam. Nam etsi tu non citra emphasim ³⁵ dicas Zuinglium obstitisse ³⁶ , quominus ista hactenus a nostris sint recepta, qui tamen obsistere non potuerint, ne admitterent graviora, agnoscimus equidem, quod nunc quidem omnis infortunii, damni et mali culpa non modo ab adversariis, sed a nostris 37 quoque in sanctae memoriae virum Zuinglium reiicitur, sed quo iure, nunc non disputabimus. Id autem nescimus, quid gravius nostri admiserint, cum solidae et syncerae apud nos doctrinae nondum decesserit quicquam. At hoc probe scimus, quod Paulum apostolum illesa dei gloria et veritatis doctrina aversati sint omnes, qui erant in Asia. Scimus et eundem dixisse: «Omnes, qui pie volunt vivere in Christo, persecutionem patiantur oportet. Mali vero homines et impostores profitient in peius, dum et in errorem abducunt et errant ipsi» [2 Tim 3,12f], et iterum: «Solidum tamen fundamentum dei stat habens signaculum hoc: Novit dominus, qui sint sui, et discedat ab iniquitate omnis, qui invocat nomen Christi» [2 Tim 2,19]. Oramus ergo, frater charissime, per dominum Iesum Christum, ut negotium hoc propius introspicias, Luthero non nimium cedas neque credas. Scorpio est, quem si omni etiam studio observes, punget tamen, quantumvis initio lingere videatur. Oramus item, ut nos eo amore prosequamini, quo vos syncere amplectimur. Hunc vero animi mei aestum apud te utpote singularem amicum et fratrem charissimum, imo praeceptorem observandum effundere volui. Oro autem, ut eum boni consulas. Valeas una cum symmistis tuis, maxime vero Capitone meo, quem et unice obsecramus, ne nos illi immisceat libello ³⁸ , quo pollicetur se orbi expositurum nos utrinque currere extra metas ³⁹ . Expendat ille, quid eiusmodi libelli in ecclesia cum apud infirmos turn firmiores parere possint. Salvos vos volunt Pellicanus, Theodorus ⁴⁰ ,

1531, Z XI 341,3-342,21.

Briefe_Vol_02_0160	arpa

---

Carolstadius et Erasmus Fabritius, qui omnes eiusdem nobiscum sunt sententiae et totidem vos verbis obtestantes, quot Leo ⁴¹ et ego in hac re obsecravimus.

Tiguri, 12. iulii 1532.

Tuus ille Heynrichus Bullingerus.

Scripsere c item hisce diebus Bernenses ex urbe et agro, Solodornii quoque nonulli et Biele fratres episcopi in hanc ad Tigurinorum antistites sententiam: «Wir habend unß gemeinnlich und einhällencklich beradten und by unß beschlossenn, unnangesähen der vereinbarung Luthers und Straßburg, by lutherm [!] heyligem wort gotts, uff unser disputatz erhallten und bißhar durch unß gepredget, waar und stät ze blyben, one alle änderung. Deßhalb üch ouch ernstlich gepätten haben, by demselben nach üwerm embieten getrüwlich ze blyben. Wöllend wir rächt erwarten, was gott mitt unß würcken wölle etc. Datum Zofingen inn unser aller versammlung, 8. [!] iulii 1532.» 42

Memineris, Bucere, istius tuae pollicitationis et subscriptionis ⁴³ , quam senatus populusque Bernensis scripto de vobis habet d .

[Adresse auf separatem Blatt:] Martino Bucero, fratri charissimo e .

Theodor Biblianders, in: ThZ IX, 1953, 438-454; Joachim Staedtke, Der Zürcher Prädestinationsstreit von 1560, in: Zwa IX 536-546; HBLS II 227; Kurt Guggisberg, in: NDB II 215.