apost[olorum]¹⁵ satis constat viros grandevos, maturos et graves, vitae innocentia et moribus spectatos et probatos, ut tu docte ex Tertuliano 16 adducis 17 , cuius sententiam valde probo. Hi ecclesiae praesunt in hisce rebus, quae ad disciplinam morum, ad correctionem denique pertinent, ad componendas controversias et civiles causas, quae capitales non sunt e aut alias ad magistratum pertinent. Nam hae magistratibus servantur et intra ecclesiam raro contingunt -quia «lex vite et spiritus» etc. f [Röm 8,2], si vero contingunt, legi subiacent huiusmodi, || 437v qui gratiae iugum detrectant. Et quaedam plectit ecclesia, quae magistratus fortassis peccata vix duceret esse, ut adulterium et foenus atque huiusmodi. lllis, inquam, committit ecclesia excommunicationem, non magistratui, nisi magistratus omnis fiet christianus et intra ecclesiam Christi. Nam excommunicationem committi simpliciter magistratui, qualiscunque tandem sit, nihil aliud est, quam prodere Christi regnum et doctrinam. Et recte tu quidem addis: «Si in nomine Christi congregetur» ¹⁸ . Sed iam vide, mi Henrice, an magistratus noster, quem interim exempli vice sumo, in nomine Christi congregetur. Consydera quales plerique sint: sues, canes, hostes nominis Christi, hostes pietatis, hostes iusticie et reipublicae, hostes verbi dei et ministrorum, idque ex professo. Qui si suffragiis vincunt nebulones, tam abest, ut plectantur, ut etiam plantentur et impune omnia audeant. Memineris ergo verborum tuorum: «Non omnem coetum esse sanctum» 19 . Sancta autem ecclesia Christi ex piis et fidelibus collecta. Fideles et pios voco, qui se profitentur saltem se fidere Christo, opere manifesto et verbo palam non reclamant. Spiritualis est ecclesia, non quod constet solo spiritu, sed quod membra eius spiritu Christi ducantur et regantur ²⁰ aut certe regi et duci debeant, in quibus spiritus Christi contra carnem et vitia pugnat 21 . Nos vero in ecclesia habemus papisticos, impios, contumaces, praefractos, turpes homines, illusores, hostes g et persequutores Christi et evangelii, qui ore, corde, opere, malis artibus clam palam impudentissime vi, fraude, velis remis, manibus, pedibus, noctu dieque aliud nihil agunt, meditantur, moliuntur, quam ut regnum Christi excindant, libere se dicunt evangelio nostro non credere, vocant doctrinam evangelicam heresim et diaboli doctrinam. Taceo vitia eorum, quibus madent. Iam tu oculos in istam ecclesiam defige et consydera faciem eius, an Christi ecclesia dici mereatur, in qua huiusmodi nebulones sunt, imo regnant 22 .

Hic, mi Henrice, ne putes me ista loqui ex adfectibus aut studio maledicendi aut ex odio in quemquam, aut quod me sanctiorem aliis ducam. Conscius enim mihi sum infirmitatis meae, immunditiae meae, non abiicio eos animo, peto salutem eorum, peto, ut ad veritatis cognitionem et ipsi perveniant. Sed puto interesse gloriae dei, interesse gloriae Christi, donec tales sunt, idque palam, nec admitti debere in ecclesiam Christi, nec tolerari in ea, multo minus permittere, ut ceteros excommunicent

aut praesint in ecclesia Christi aut suffragia ferant in rebus ecclesiae, nam nihil ecclesiae Christi commune cum istis nebulonibus, nihil cum impiis (semper impios dico, qui palam Christo verbo et opere reclamant; nam scio in ecclesia etiam esse impios, sed illi manifesti non sunt; latent nos, donec sese produnt), sed eos abiiciendos, nec admittendos, sed habendos ut ethnicos ²³ ; imo nunquam fuerunt in ecclesia Christi. Malos esse in ecclesia non sic intelligo, quod mali debeant esse in ecclesia, sed quod sint in ecclesia, id est, sese membris ecclesiae adiungunt. Nec possunt nostro iudicio comprehendi, qualesnam sint hypocrite et simulatores. Quum autem manifesti fiunt, iam non debent tolerari in ecclesia, sed excludi, donec pudore victi novam vitam polliceantur. Deinde, etiamsi ecclesiae membra aliquando egrotant et cadant -«Septies enim cadit iustus et resurgit» [Spr 24,16] —, non tamen fit hoc ex contumacia et impietate, sed ex fragilitate, mox casum suum agnoscunt, pudore suffunduntur, admittunt correctionem ac disciplinam recipiunt, poenitent et dolent. Quod si qui tam sint pertinaces, ut post unam et alteram admonitionem transgredi pergant, in aliorum exemplum ecclesia excluduntur et ethnici habentur - et certe non levis res est ecclesia Christi eiici. Ex ecclesia dico, non ex urbe nec e senatu nec e curia seu zunfta, non e republica. Potest enim esse civis aut senator, qui non est in ecclesia Christi. Quod si cum filio prodigo ²⁴ in sese descendens cum fletu et signis poenitentiae redierit et veniam supplex rogaverit, patere debet ei gremium sancte matris ecclesiae. Maria Magdalena ²⁵ , Zachaeus ²⁶ , Mathaeus ²⁷ , Petrus ²⁸ satis ostendunt, quibus patere debeat ecclesia Christi: Qui certis et indubitatis signis sese Christi et melioris vitae desyderio teneri indicarunt.

||438r. Si vero culpa talis est, ut publicis legibus plecti conveniat (quod raro accidit piis), in manus traditur eius, qui gladium gerit ²⁹ . Puto enim excommunicationem mitiorem disciplinam, quam ut magistratui, qui gladium gerit, conveniat. Et sunt quaedam, quae citra gladium emendari possunt, 1. Cor. 6 [1ff], per seniores ecclesiae. Iam si quidam ex magistratu verbum dei arripuerunt et in ecclesiae consortium concesserunt, quis vetat illos in numerum seniorum, quibus excommunicatio commissa est, accipi?

Quod si magistratus omnis cervicem iugo Christi submiserit, quod magis optari quam impetrari posse puto, non obsto, quin vicem ecclesiae referat et suppleat, sed non ut magistratus iam, sed seniores. Magistratus enim aliud officium est et aliud agit. Hoc modo constituta ecclesia manet cuique regno sua iurisdictio salva, integra et illesa. Habet magistratus suas leges, sua iura pro republica, cui praeest, habetque ecclesia suas leges, verbum dei, sacramenta, exhortationem, disciplinam, excommunicationem. Habent tribuni plebis 30 et curiae suas constitutiones in contractibus, in venditionibus, emptionibus, habent artifices sua. Libera sunt sua cuique, quatenus Christi seu magistratus legibus non prohibentur. Qui foris sunt, extra ecclesiam Christi, quantumvis pessimi, ab his, qui in ecclesia sunt, contemnendi non sunt nec animo abiiciendi, sed omni benevolentia prosequendi, exemplo vitae nostrae, innocentia nostra, iusticia, fide, humilitate, mansuetudine, tolerantia, charitate ad Christum pelliciendi, benefitiis provocandi, orationibus anxiis ad deum

adiuvandi, ut convertantur et vivant ³¹ , donec deus sua luce eos illustret ³² , suo spiritu trahat ³³ , ut in unum corpus ³⁴ nobiscum coeant. Hoc cum impetramus, gratiae agende deo, cuius regnum ampliatum est. Si minus impetramus, admirabimur et reverebimur iudicium dei occultum ³⁵ , cui eos relinquamus oportet. Hic modus si servatus esset, mi Henrice, superstes adhuc nobis esset sanctae memoriae magnus vir Zuinglius, superstes reliqui fratres fortes et pii ³⁶ , salva esset respublica Tigurina, mitiores et mansuetiores Quinquepagici, ecclesia esset nobis purior, ferventior, sanctior, constantior, possent in ecclesia omnia officia et ministeria dignius tractari, provideri et administrari, pauperes fidelius curari. Iam confusa et perturbata sunt omnia. Senatus ecclesiis indignos quosque praeficit, indoctos et ignaros ad episcopatus admovet, pauperes fraudat, scelera dissimulat. Qua ex re quantum adversariis offendiculi detur, tu ipse consydera. In prima illa ecclesia apostoli quum presbyteris curatores pauperum constituebant, non magistratus Hierosolymitanus: Acto. 6 [1ff]. Item, quum incideret disceptatio de circumcisione et cibis, apostoli statuerunt, non senatus: Acto. 15 [1ff]. Iam nos ab illis toti pendemus nec impetrare possumus, ut quae in synodis tractantur, ad eos perveniant. Et que nos recte et sancte constituimus, an minus procedere debent, si ipsis displicent?

Atque hic simul expedire volo, quod adhuc ambiguum habeo circa ecclesiam Christi, videlicet, ecclesiam externam cum iudaica aut israelitica eandem esse (de externa loquor). Id enim mihi non videtur ³⁷ . De interna nihil dubito. Rationem dubitationis reddam. Quum praedicassent apostoli Hierosolymis, non cooptabant synagogam iudaicam in ecclesiam Christi, imo synagoga eos excommunicabat, ut est Ioannis 9 [22.34]; 16 [2], item in Actis [8,1. 21,27ff u. a.]. Quod factum fuisset, si promiscue quoscunque (ut nos) eo, quod populus dei fuissent, in ecclesiam Christi censuissent. Sed ex Iudaeis et gentibus novam Christo ecclesiam collegerunt vetere repudiata, et huc spectant omnes prophetae de repudiatione Iudaeorum et vocatione gentium ³⁸ || 438v. Ad haec ecclesia nostra magis ad eam quadrat, quae ante, quam ad eam, que sub lege fuit, ut hinc inde ex comparationibus ecclesiarum, quas h apostoli habent, colligere licet: 1. Cor. 10 [1-4] de baptismate, item in [1]Petro [3,21], item Math. 8 [11]: «Venient et recumbent cum Abraham» etc. Et Genesis [6,1-4], ubi dicitur de filiis dei, quod filias i hominum concupierint et in uxores duxerint, satis declaratur, quam deo displiceat commixtio illa filiorum dei et filiorum hominum. Nam illic per filios dei intelligo, qui spiritu dei tracti innocenter coram deo ambularent ³⁹ , per filios hominum, qui cupiditatibus carnis ducti mundo vivebant ⁴⁰ . Verum tum non erat ecclesia certa et collecta ut postmodum sub Iudaeis et apostolis, sed erant dispersi, quos Christus venit ut congregaret et in hoc apostolos misit ut colligerent: Ioannis 10 [3f]⁴¹ . Neque solum gentes intelligo, sed et Iudaeos, neque hec mea opinio cum hoc pugnat, ecclesiam unam et eandem semper fuisse et fore ab initio mundi usque ad finem, interiorem tamen, non externam. Nam externa

miris modis pro tempore variata sunt. Deinde ecclesia Christi omnibus est perfectior, nobilior, sanctior et excellentior, quo praestantiorem habuit administratorem et sponsorem, ut Paulus dicit ⁴² . Qui ut est segregatus a peccatoribus, ita et hanc mundam et puram, ab omni sorde repurgatam esse convenit.

«Neque vero», inquis, «omnes Christiani sumus, qui intra ecclesiam Christi censemur» etc. ⁴³ Quae verba si exacte et diligenter expendas, mi Henrice, magis contra te quam pro te facient. Nam iisdem verbis ego et vere dicere possum: Non omnes sunt Christiani, qui intra senatum sunt accensi. Quid igitur facies illis, qui adulterium, faenus, quae tu extincta cupis, in sinu alunt et hoc morbo ipsi laborant, quem tu sanatum velis 44 ? -«Si de eius, qui peccavit, exclusione aut mulcta quaeras, verebitur, ne eodem iuguletur laqueo ⁴⁵ , quem illi necteret.» ⁴⁶ Pulchre itaque dissimulabit. Breviter: Singula verba, quibus tu niteris ecclesiae excommunicationem adimendam tradendamque magistratui, ego ad probationem adsumam, ut magistratu adimatur, ecclesiae tradatur. Nam senatores quo plus sapiunt, simulque peiores sunt, quoque magis habent authoritatis, hoc plus nocent et vaframentis pluribus nituntur, morbis laborant peioribus quam simplex plebecula. Hoc in senioribus ecclesiae et probatis viris verendum non est. Probatione nihil opus, quum habeamus quottidie huius rei non obscura exempla. — Dicis praeterea: «Quid, si unus et alter ex magistratu degeneret aut in transversum subdola agat consilia? Deponatur e fastigio et surrogetur in eius locum syncerior.» ⁴⁷ An hec serio, Henrice? Vides quottidie bonos et probos a nebulonibus e senatu eiici ⁴⁸ . Tam abest, ut boni malos pellere possint, nec licet nobis, fortasse etiam non expedit, pessimos magistratu exuere. Ex senioribus autem ecclesiae si quis in transversum subdole quid ageret, mutare sine negocio possemus et alium in locum eius surrogare. Haec non dico, mi Henrice, ut magistratum contemnam. Didici omnibus magistratibus obedire k ex doctrina Christi et apostolorum 49 . Sed quum gentes sunt aut gentibus etiam peiores et hostes evangelii (ut fere hodie videmus, sic enim merentur peccata nostra), absurdum esse puto, contra Christi et apostolorum institutum, ut eis quidquam vel minus excommunicatione committatur. Obediendum vero ipsis scio, etiamsi hostes sint evangelii, dum alias recte officio suo funguntur. Nam hoc docet Petrus ⁵⁰ .

||439r. Caeterum de modo excommunicationis satis dilucide Christus Math. 18 [15ff] et Paulus 1. Cor. 5 [1ff]. Placet et mihi, quod tu hac in re sentis ⁵¹ , nisi quod nolim magistratum esse ecclesiam. Quae enim ecclesia excommunicat, minora sunt, quam ut in capitis periculum adducant exclusum. Quod si crimen tale est, utatur suo gladio in eum magistratus. lustis enim lex non est posita l 52 . Quod excommunicatio individuus debeat esse comes coenae, de hoc ego non digladior. Sed hoc certum est, sacramenta Christum dedisse ecclesiae suae ⁵³ . Et panis gratiarum actionis cibus est fidelium et eorum, qui in ecclesia Christi sunt. Si quis iam in ecclesiam Christi non

pertinet (de quo satis supra ⁵⁴ ) nec adhuc est in eam receptus, aut si quis eiectus nondum est reconciliatus, is admittendus non est, donec ecclesiae de sua poenitentia constiterit et ecclesiae fuerit incorporatus et unitus. De intervallo aut temporis spacio non sum solicitus, modo veniat ut filius prodigus, Magdalena, Zachaeus etc. et ecclesiae reconcilietur prius. Nam donec eiectus est, edere de hoc pane non debet. Nec leviter tractandum puto hoc verbum: «Probet seipsum homo et tunc» [1 Kor 11,28]. Non sic probatio ad ipsum solum pertinet, quin ecclesiae etiam debeat esse certis signis nota, quo respexit Christus: «Quodcunque solveritis» [Mt 18,18] et Paulus de receptione adulteri post poenitentiam ⁵⁵ .

Augustinus ⁵⁶ , tam sanctus et doctus vir, novem annos in errore captus non statim ab ecclesia recipitur, quamlibet ex sancta radice ⁵⁷ suppullularit, quamlibet sacris lectionibus sese exercuerit ⁵⁸ . Tanta res in ecclesiam Christi ⁵⁹ inaugurari, fieri membrum corporis Christi, domicilium spiritus sancti 60 , censeri inter oves gregis dominici, quae sanguine Iesu Christi sunt redemptae ⁶¹ . Nam utcunque deus suos norit 62 , certis tamen signis semper suos manifestat et notos facit ad laudem et gloriam nominis sui, ita, ut obscuri esse non possunt, exerit se fides, lucet lux bonorum operum in piis 63 , in impiis rursum impietas se prodit, etsi aliquando inter pios in ecclesia abscondant se impii, ferunt tamen suo tempore fructus, quibus deprehendi possunt, produnt sese suis fructibus 64 . Magnam ergo rem dico esse in ecclesiam Christi recenseri et adsumi in societatem patris, filii et spiritus sancti ⁶⁵ , in societatem apostolorum et prophetarum etc. De qua Ioannes in tota illa epistola, quam tibi iam tractandam sumpsisti ⁶⁶ . Qui tota epistola nihil aliud facit quam ostendere, quid membris Christi conveniat.

Nec volo ex ecclesia facere monachatum aut pharisaismum m ut catabaptistae, quibuscum mihi nihil unquam fuit commune, sed toto pectore ab iis abhorreo, praesertim quos ego hactenus viderim et audierim homines contentiosos et plane nebulones 67 . Sed nec volo, ut sint in ea cinericii pediculi et huiusmodi sordes et excrementa, quae nec inter bonos cives numerari quis patiatur.

Quare, ut tandem finiam, te per Christum, servatorem nostrum, rogo et obtestor, ut hanc de ecclesia disputationem dum legeris, non cito et temere explodas aut reiicias. Expende scripturam sacram, confer diligenter Christi doctrinam cum apostolorum et primae ecclesiae instituto. Videbis hanc ne unguem latum ⁶⁸ ab eo dissentire.

||439v. Ego quidem, quod libere dico, aliter sentire non possum, nisi contra conscientiam dicere velim (a quo scelere servet me deus). Scio aliter scriptum esse et iam multis seculis observatum tam a veteribus quam neotericis. Sed nullius hominis

tanta debet esse authoritas, ut huius gratia veritas deseratur. Necque tamen interim damno eorum studium et laborem. Scio omnes, quotquot gloriae Christi studiosi sunt, uno consensu huc spectasse, ut regnum Christi quam latissime propagarent, sed tamen interim quidam allegoriis, quidam adfectibus, quidam seculo suo, quidam contentionibus nimium (quod negari non potest) indulserunt. Usus est eorum errore deus ad gloriam suam et nostri confusionem et exemplum.

Dicet fortasse aliquis: Hoc est ecclesiam turbare n , hoc est schisma in ecclesiam inducere. Respondeo cum Helia ⁶⁹ : Is turbat ecclesiam, qui o gloriam suam querit, non Iesu Christi, qui contra institutum dei suum figmentum amat et sequitur. Is scindit ecclesiam, qui homines a deo avocat et post se trahit, quos deo adducere oportuit, qui veritate victus non cedit, sed pertinaciter pergit.

Neque haec scribo, ut novare quid velim temere et inconsulto, sed ut cognito morbo, qui primus gradus est sanitatis, de remediis et pharmacis dispiciatur, ut corpus sic reparetur, ut neque corporis concussio nec membrorum dissolutio fiat. Nos si verbum domini sequuti fuerimus et ardentissimis precibus eum pulsaverimus, ipse vias inveniet et ostendet, ut aliquando ecclesiam sanctam, puram et Christo dignam habeamus. Interim ego tibi gloriae dei studenti non deero, quatenus fert mea parvitas. Porro, si tibi haec opinio minus probatur, mihi nihilo es vilior, imo hoc magis deum orabo, ut te nullibi sinat labi, tibi in omnibus adsit. Et certe citius sum abiturus quam ne tantillum quidem contra te moliturus. Stat quisque gratia dei ⁷⁰ . Dum per conscientiam integrum haec videre aut his consentire non erit integrum aut ecclesiae ministrare, labore aliquo honestoque opere victum mihi parabo. Et scio fidei meae fraudi non esse ⁷¹ , etiamsi inter Sarracenos habitarem. Laborabo ergo in ecclesia Christi, qualisqualis sit, donec me deus alio vocabit, libentius hoc facturus, si ad normam Christi reformata erit, quod futurum ita non dubito ut de fide in Christum. Sed interim ministrare indignis et impiis sacratissimum Iesu Christi corpus et sanguinem, qui et ore, corde et vita Christo reclamant, hoc demum est, quod me non parum urit. Deus misereatur nostri et expurget e sua ecclesia omnes sordes.

Tu perpetuo vale. Dominus dirigat cursum tuum et ministerium tuum in gloriam suam. Orationem parum dispositam (quam loquacitatem potius vocare deberem) tu, mi Henrice, homo facundus et eloquens, boni consule. Non relegi. Parce mendis.

Relege et expende diligentius libellum fratrum in Moravia, et clarissima lux accedet p .

[Ohne Adresse.]