[1842]

Hat Rümlangs Brief [Nr. 1841]erhalten und mit anderen darüber beraten, kann aber nur kurz antworten. Arbeitet an einer Erwiderung auf eine Schrift von Johannes Cochläus und denkt daran, sie dem Berner Schultheißen [Hans Franz]Nägeli zu widmen, weiß allerdings nicht, ob dieser erfreut darüber wäre. Ist betrübt über die von Rümlang mitgeteilten Spaltungen unter den Berner Pfarrern und lobt seine Treue; falls [Peter]Kunz seiner Krankheit erliegen sollte, ist gut zu überlegen, wer an seine Stelle berufen werden soll. Das Vorgehen, das Rümlang zur Überwindung des Konflikts vorschlägt, ist nicht erfolgversprechend; der Zürcher Rat lehnt weitere Zusammenkünfte ab und wäre nicht bereit, sich in Berner Kirchensachen einzumischen. Von Basel wäre zu befürchten, dass es eine gegnerische Position einnähme, in Schaffhausen herrscht Uneinigkeit, und in St. Gallen würde sich Vadian vermittelnd vor Bucer und Luther stellen; da die Sache durch das Eingreifen der Obrigkeiten nur verschlimmert würde, bleibt einzig, auf Christus zu hoffen und darauf zu vertrauen, dass die Zeit das wahre Gesicht der Gegner enthüllen wird; Rümlang soll berichten, falls die Lehre der Zürcher öffentlich angegriffen wird, damit diese darauf antworten können. Theodor [Bibliander] warnt [Pierre] Toussain brieflich davor, sich auf die [württembergischen] Kirchenbräuche einzulassen. Bitte um häufigeres Schreiben und um Meinungsäußerung zur Dedikation der noch unfertigen Schrift gegen Cochläus, deren Druck bald beginnt. Grüße.

Gratiam et pacem a domino.

Literas ¹ tuas prolixas de rebus scriptas variis et hoc gratiores accepi, Eberharde, dilectissime in domino frater, legi denique et cum praecipuis contuli, ut audirem ipsorum quoque in re gravi consilia. Quae itaque cum illis tum mihi visa sunt, quam possum brevissimis complectar. Valde enim opprimor a negotiis cum privatis tum publicis, nec unus imbellis b alias animo et corpore his oneribus par sum omnibus ferendis. Certe ne horam quidem integram interspirare licet aut curis vacuam agere.

Praeterea scribo iam in Ioannem Cochleum, ² qui prior ad me edidit librum 3 contra libellum meum olim De authoritate et perfectione scripturarum editum ⁴ . Is Cochleus est, qui contra reformationem Bernensem librum vulgavit. 5 Cogitavi, an librum consuli Negelino ⁶ dedicem; nam Bernensis disputationis

aperte mentionem faciam. ⁷ Fortassis rem non admodum gratam facerem Negelino; proinde adhuc consulto.

Sed ad rem: Historiam a te diligenter perscriptam de rebus gestis in ecclesia vestra non sine dolore nec sine gaudio interim cognovi. Doleo enim ecclesiam hactenus pulchre coherentem in pietate paucorum ministrorum factionibus sic disturbari et lacerari. Dominus respiciat! Gaudeo autem, quod video dominum gratia sua non destituere vos, sed perpetuo excitare non paucorum mentes, qui veritatem et unitatem et urgeant et tueantur, factionibus sese opponant. His, precor, ampliorem spiritum largiatur c , ut, quod faciunt, perpetuo et synceriter faciant neque ullis lassati laboribus ab opere coepto deficiant. Tuam autem inprimis laudo constantiam et fidem, Eberharte, precorque, ut dominus te in gratia sua conservet semper. Quod si per morbum auferret dominus Concenum, quo correptum scribis, ⁸ quo tranquillior efficeretur ecclesia, videte, ne ea abutamini occasione. Tunc maxime vigilandum, tunc consultandum, quis in locum mortui possit succedere. Haec unica foret via sarciendi et recuperandi res amissas. Dominus adsit vobis.

Caeterum non videtur ea esse certa ratio, qua sarciri possit concordia, quam suggeris, imo nobis omnibus plane videtur plus inde oriturum turbarum ac pacatas ecclesias contentione et morbis inficiendas. Principio probe novimus magistratum nostratem hac in re nihil facturum. Semel enim constituerunt suas res agere (ut dicitur), nullas disputationes novas, nullos coetus propter religionem instituere, verum in his, quae semel acceperunt, permanere ac expectare, donec veniant, qui doceant meliora. ⁹ Didicerunt enim argumentis multis, denique detrimento suo maximo, neque foede-||ribus neque comitiis res religionis procedere. Neque dubium est nobis graviter ipsos fore offendendos, si tale quippiam ipsis suggereremus. Et si commode responderent, non aliud responderent, quam Bernatibus esse suos ministros, suam ecclesiam, suam gubernationem, cui se invocatos inserere nolint. Esse illis disputata et certa religionis capita, quibus adhaerere velle et in ipsis permanere testentur legati, qui Badenam 10 veniant. Neque scandalo ingenti cariturum, si pergant in his exulceratis temporibus illam commovere Camerinam 11 Et . quae his similia sunt.

De Basiliensibus quid sperare possimus, non ignoras. Metuo, ne se illi et vobis et nobis opponant. De Schaffhusiis nihil possum polliceri solidi. Factionibus

differuntur. Sunt papistae, anabaptistae, evangelici, Francici ¹² , Epicurei et nescio quid peius. Sangallum unum habet Vadianum, qui in conflictu se interponeret arbitrum modisque caveret omnibus, ne Bucero aut Luthero quicquam decederet. Sed pactio et consensio nescio qualis a magistratibus vel invitis coiret ministris. Ergo in hoc esse, ut tales coeant, de rebus religionis consultent, dissidium sacramentarium tollant, quid aliud esset quam ex re mala efficere pessimam? Interfui tot conventibus; sed scio rebus subinde in peius prolabentibus nunquam discessum esse rebus feliciter finitis. Quemadmodum enim artes et practicae nunquam non exercentur, ita praecipue regnant in huiusmodi coetibus. Cuperem ergo, ut animo deponeres illam tuam persuasionem fore, ut per conventus tranquillitas reddatur ecclesiae. Quid ergo fiet? Desperabimus et herbam praebebimus ¹³ sordido illi hominum generi? Nequaquam. Sunt multa, quae agamus interim; est, quod tempus et praecipue Christus agat. Christus non deerit suis, etsi eos interim his turbis exerceat. Hic invocandus, ille orandus est. Hic ambulat inter candelabra et tenet stellas in dextra sua. ¹⁴ Tempus revelat omnia, ¹⁵ et veritas temporis est filia. ¹⁶ Non pugnavimus annis aliquot. Hostes visi sunt a multis amici esse. Hi tamen cum tempore, quod dici solet, quales sint, ostendunt et causam propriam male agendo reddunt peiorem. Sustine modo et vide, quid porro futurum sit. Non cessabunt se suis pingere coloribus ¹⁷ , donec agnoscantur ab omnibus. ||Suppeditabunt ansam amplissimam agendi cum fructu et gloria. Nos quid interim agemus? Vigilabimus; veritatis negotium, puritatem, synceritatem, simplicitatem tuebimur dictis, factis, scriptis. Si audiens vestros vituperare ministros ea, quae nos agimus, quae docemus, scribimus, vulgamus, si tam diserte hoc fecerint et coram testibus, ut, quod semel expuerunt, resorbere nequeant, hoc indica. Sic forte dabitur occasio scribendi et senatui et iis, qui nostra vituperant.

Scribit praeterea d. Theodorus nunc d. Tossano ¹⁸ de communi causa religionis; adhortatur hunc, ne sinat se implicari ceremoniis etc. ¹⁹ Hoc quoque plurimum conferet ad patrocinium veri. Tu vide, ut Tossanus eas accipiat literas et festinanter. Putant fortassis fratres ministri ducis ²⁰ res geri nobis quoque consciis; intelliget autem nobis insciis, imo hostibus illa geri.

Haec in maximis negotiis scribere potui. Nec meliora nunc habemus. Oro autem, ut scribas frequentius. Cupio etiam audire tuum consilium de dedicanda responsione ad librum Cochlei, an suadeas tibi, Negelino aut alii, qui dedicatione delectaretur, inscribi. Sed intra octiduum primum imprimetur folium. Ego opus nondum absolvi medium.

D. Erasmum ²¹ fideliter salutabis Megandro, Bibliandro, Pellicano, Gvalthero, mihi, denique omnibus. Omnes te salutant.

Tiguri, ultima ianuarii - tuas accepi 7. ante meridiem, has occiusi 10. hora - 1544.

Scribam Gyronem ²² , Hagium ²³ , Hallerum ²⁴ , Gravenried ²⁵ , omnes denique pios nobis omnibus salutabis.

H. Bullingerus

tuus ex animo.

[Adresse auf der Rückseite d :] [Cla?]riss[imo?]pietatis et generis [... viro?] d. Eberharto a [Rüm]lang. amico et [fratri suo?] longe charissimo. Seckelschryber zu Bernn.