Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[1841]

Eberhard von Rümlang an
Bullinger
[Bern],
29. Januar 1544

Entwurf a : Bern StA, A V 1456, 65, [Nachtrag b : ] A V 1455, 115; Ausfertigung c : Zürich StA, E II 346, 133r.-137r. (Siegelspur) Ungedruckt

[Simon]Sulzer hat vor den Räten erklärt, nur wegen seines Besuchs bei [Guillaume] Farel in die Beantwortung einer Anfrage der Pfarrer von Mömpelgard involviert worden zu sein, so wie auch [Pierre] Viret und [Andreas] Zebedäus; die in Neuenburg verabschiedeten Artikel seien in Rücksicht auf [Graf Christoph von Mömpelgard] so abgefasst worden und nicht zur Einführung in Bern oder anderswo gedacht; nach Anhörung der Genannten drohte ihnen der Rat für den Wiederholungsfall die Entlassung an. Beat [Gering]predigte nach Pfingsten in fragwürdiger Weise über das Essen Christi [im Abendmahl] und erklärte [zuvor] an Himmelfahrt, Streitsüchtige würden im Sakramentsstreit mit der Himmelfahrt Christi argumentieren; als ihm Rümlang dies auf der Straße als Angriff auf den verstorbenen Franz Kolb vorhielt,

geriet Gering in Zorn, unterließ es aber, Anklage zu erheben. Zu Martini forderte er in einer Predigt eine Prüfung [vor der Abendmahlszulassung] und rechtfertigte dies in einem Verhör vor dem Rat unter Hinweis auf die gängigen Katechismusprüfungen, wobei er Schultheiß [Hans Franz]Nägeli angriff und u.a. Abgangszeugnisse von Bullinger und Theodor [Bibliander] vorwies. Nachdem Gering den Saal verlassen hatte, kritisierte Rümlang vor dem Rat seine Predigten und erklärte sich zu einer Gegenüberstellung bereit; da der Rat daraufhin beschloss, Gering streng zu ermahnen, wird Rümlang nun angefeindet. Sulzer drohte ihm, die Pfarrer würden sich gemeinsam verteidigen, doch Rümlang weiß sich einig mit Erasmus [Ritter], dessen Abendmahlspredigt zu Weihnachten großen Zuspruch fand, und vertraut auf Gott. Hat Sulzer wissen lassen, dass er ihrer Lehre, gestützt auf seine Kenntnis [der Väter]und auf die Hl. Schrift, entgegentreten will und sie für eutychianisch hält. Den Pfarrern missfiel auch, dass er in seiner Funktion als Druckzensor den bereits begonnenen Druck des Korintherbriefkommentars von Sebastian [Meyer]verbot, wobei ihn [Hans Rudolf] von Graffenried gegen [Anton] Noll und [Peter] Kunz unterstützte. Schlägt angesichts von Luthers Schmähbrief an Froschauer und als Gegengewicht zu Bucers Bestrebungen eine Gesandtschaft des Zürcher Rats an [die reformierten Städte der Eidgenossenschaft] vor, der auch Bullinger, Erasmus Schmid und Gwalther angehören sollten; auf diese Weise könnte in Bern und in der Eidgenossenschaft eine einheitliche Abendmahlslehre erreicht werden. Eventuell könnte auch durch einen Theologenkonvent den bucerischen Machenschaften sowie Myconius entgegengetreten werden; Rümlang bittet um Stellungnahme und hat eigens deshalb (und wegen einer Zahlung an [Konrad]Gessner) diesen Boten abgesandt. Teilt einen Brief von [Pierre] Toussain an die Berner Pfarrer mit, in dem diese um Stellungnahme zur geplanten Einführung der württembergischen Kirchenordnung [in Mömpelgard] gebeten werden; Sulzers Aussage zu den Neuenburger Artikeln erscheint dadurch unglaubwürdig, und ein Gegenmittel ist umso nötiger. Drängt nochmals auf Antwort; die Buceraner üben immer größeren Druck aus. Kunz ist schwer erkrankt. Grüße. Konnte Bücher und Briefe noch nicht nach Lausanne weiterleiten; Celio [Secondo Curione] lebt noch.

Gratia pax a deo multiplicetur. d

Credo e te eventum articulorum Neocomensium 3 , Bullingere ornatissime, solicite expectasse; is tandem negotio ultro citroque tractato in hunc modum se habet, qui et ipso intertui. f Ubi primum senatus minor eos articulos perceperat, requisierunt a Sultzero rationem, quam et coram ducentis 4 reddere compellebatur. 5 Quam g in hanc sententiam retulit, quod ipse h Farellum duntaxat i Neocomi in autumnalibus k studiorum induciis invisere et salutare voluerit,

d E: Gratia et pax a deo.
e-f E: Credo ob diutinam expectationem eventus articulorum Neocomensium, Bullingere ornatissime, te solicitum extitisse. Is eiusmodi se habet, ut qui interfuerim quoque.
g E: vor Quam gestrichenes in h.
h ipse fehlt in E.
i duntaxat am Rande nachgetragen, ersetzt über der Zeile korrigiertes, gestrichenes tundaxat.
k autumnalibus korrigiert aus authumnalibus; E: hebdomalibus.
3 Die Ende Oktober in Neuenburg abgehaltenen Beratungen über eine Anfrage der
Pfarrer von Mömpelgard (s. HBBW XIII 321, Anm. 10) hatten in Bern für Irritationen gesorgt, da Simon Sulzer ohne Wissen des Rates daran mitgewirkt und beim Artikel über die Nottaufe eine mehr zum Luthertum neigende Position vertreten hatte (s. Corr. des réformateurs IX 97. 115). - Zum Verlauf des Konflikts s. Hundeshagen 179-182.
4 dem Großen Rat.
5 Sulzer erschien am 29. November 1543 vor dem Kleinen und am 30. November vor dem Großen Rat; s. Corr. des réformateurs IX 125f, Anm. 5, sowie Sulzers Bericht im Brief an Calvin vom 17. Januar 1544, ebd., S. 154f.

neque l se quicquam de articulis hisce compertum habuisse m . Ubi vero ad Farellum venerit, ipsum dixisse, quod oportune adesset, quemadmodum et quidam alii fratres, Viretus videlicet et Zebedeus; advenisse ad se articulos a fratribus Pelegardensibus, super quibus consilium, quod dux 6 eos urgeat, efflagitent, quod detrectare et fratribus consilio non adesse iniquum duceret. Consuluisse itaque, quandoquidem dux urgeat, qui adhuc papisticam sententiam redoleat, ipsos eos sic n admittere debere, modo semper in doctrina obtinerent, ne quid spei in his repositum ducatur, et christianae libertatis rationem sumae[!]o haberent. Non itaque hos articulos in hoc esse conditos, ut vel hic Berne vel aliis ecclesiis liberioribus obtruderentur, summum etiam ad hoc testatus p numen et q condonationem, si quid deliquisset, petens. Sententia suspendebatur, usque dum et Viretus et Zebedeus vocarentur, 7 ac r s ipsis quoque auditis decretum est t u , ut simul omnes a talibus aliisque articulis cessarent condendis v nisi re prius ad senatum relata, et quisquis non obsequeretur, illi senatum munere contionandi interdicturum; 8 egre enim tulit illos articulos. Sic sunt sopiti aput[!] nos prorsus.

Quod ad Beatum 9 attinet, ille exacto pentecostes festo 10 contionem habuit de triplici esu 11 , ita tamen, ut in fidei evacuationem 133v. || sive debilitationem cederet; nam esum ad fidem necessarium urgebat, idque proprie absque figura, et w nos divinitatem x Christi edere oportere y (ecce abstractum in trinitate), et sic esum urgebat, ut mihi videbatur, si tali esu z opus esset, adhuc articulum novum fidei nostrae simbolisque inserendum esse etc. In die quoque ascensionis 12 idem Beatus articulum fidei de Christi domini nostri aa ascensione ab explicans eo rixosos in sacramentaria contentione ac uti adserebat. 13 Que omnia cum me male haberent neque parum commovissent, contigit,

l-m E: neque quicquam de articulis hisce se scivisse.
n sic am Rande nachgetragen, fehlt in E.
o E: summe.
p testatus korrigiert aus testatis. q et am Rande nachgetragen, fehlt in E.
r Vor ac gestrichenes at[?].
s-u E: ut ipsis quoque auditis exploraretur, num excusationes et purgationes convenirent, tandem hec fuit sententia ipsis quoque auditis.
t decretum est am Rande nachgetragen.
v condendis korrigiert aus contendis.
w Wortende undeutlich korrigiert.
x In der Vorlage divinitaten.
y Vor oportere gestrichenes oporterit.
z tali esu in E korrigiert aus talis esus.
aa E: vor nostri ein gestrichenes Zeichen.
ab In der Vorlage accensione.
ac contentione korrigiert aus contentionem.
6 Graf Christoph von Mömpelgard.
7 Vgl. das Vorladungsschreiben des Berner Rats an die Genannten vom 30. November (Corr. des réformateurs IX 125, Nr. 1315).
8 Zum Urteil vom 8. Dezember vgl. auch Corr. des réformateurs IX 133, Anm. 13.
9 Beat Gering.
10 Pfingsten fiel 1543 auf den 13. Mai.
11 Vom dreifachen geistlichen Brot (dem im Glauben genossenen Christus, dem Manna der Väter und der Eucharistie der Christen) sprach auch Zwingli (s. Z IV 514, 8-11). Zu denken ist aber vielleicht eher an eine Unterscheidung von manducatio spiritualis, sacramentalis und "corporea"; s. Bullinger an Wolfgang Musculus, 18. Februar 1546 (CO XII 289, Nr. 769).
12 3. Mai 1543.
13 Vgl. das Zitat aus der handschriftlichen Chronik Michael Stettlers in: Hundeshagen 187, Anm. e.

ut tertio ad die a ae contione de esu habita mihi obviam venisset. Collocutus sum cum eo af de habitis contionibus et dicebam criminose rixatoris vocem Francisco Kolbio felicis memoriae, viro pacifico, iniungi, qui hoc articulo fidei nostre in disputatione hic habita ad veritatem stabiliendam sit usus, 14 ipsumque in hac ecclesia et in illo suggestu non promeruisse, ut rixator post mortem agnominetur; propterea inique ipsum fecisse. Et cum ira excandescebat, quod pallor et titubantia verba prodebant, tremor quoque labiorum et manuum gesticulatio ag , ego addebam et adhortabar ipsum, ut sibi parceret; me iram eius non morari, quod sibi, non mihi pernitiosa existeret, meque iratum non vereri, ut qui non sim rudis nec inexercitatus miles et iratos expertus, hactenus tamen ex gratia divina in me nihil potuisse etc. Et quo plus sentiat me excandescentiam eius non extimescere, quod ei in os dicam ipsum in die pentecostes contionem habuisse contra verbum ah divinum, contra disputationem Bernensem et contra ducentorum decretum, 15 cui se obsequuturum promiserit et ai sua fide promissa dataque ak obstrinxerit al . Cum magna tandem indignatione a me discedehat' am , quod etiam quidam a longinquo stantes animadvertebant. Expectabam, quando me in ius vel senatum vocaret; ||134r. fortassis cause suae diffisus intermisit.

At cum Sulzerus de articulis Neocomensibus a minori senatu ad rationem reddendam exposcebatur et antequam ad ducentos relatum esset negotium, in nundinis nostris Martinianis 16 rursum Beatus contionem habuit satis importunam et inter reliqua examen 17 ursit, christianum id appellando. "Et si hic tale institueretur, quomodo an putares," inquit ao , "multos constitutos et confusos reddi?"Senatus quoque ipsum vocavit 18 et cum Sulzeri negotio ad ducentos referri ap voluit. At quia Sulzerus longa apologia esset usus, Beati negotium suspendebatur in crastinum diem. Dum convenissemus, vocabatur

ad Endung undeutlich korrigiert; E: tertio.
ae Vor a gestrichenes de esu.
af vor eo gestrichenes de.
ag E: gesticulatio am Rande nachgetragen.
ah verbum korrigiert aus ducentorum.
ai et über der Zeile nachgetragen.
ak dataque am Rande nachgetragen.
al E: et sua fida promissa obtrinxerit[!] am Rande nachgetragen.
am discedebat korrigiert aus discendebat.
an E: vor quomodo gestrichenes multos con.
ao E: inquit am Rande nachgetragen.
ap Endung undeutlich korrigiert; in E anstelle eines gestrichenen, unlesbaren Wortes am Rande nachgetragen.
14 Rümlang bezieht sich auf Kolbs Votum in
der Debatte um die vierte Schlussrede der Berner Disputation von 1528; s. Z VI/I 298f.
15 Gemeint ist vielleicht die im Juni 1537 erfolgte Bestätigung der Abendmahlslehre der Berner Disputation durch die Synode und den Großen Rat (s. HBBW VII 178, 54-57); zu denken ist aber auch an die vom Rat sanktionierte Erklärung vom 15. August 1542 (s. unten Anm. 25).
16 D.h. zu Martini (11. November) 1543.
17 Gemeint ist eine Zulassungsprüfung zum Abendmahl; vgl. HBBW XIII, Nr. 1819 und Anm. 9.
18 Zum Verhör Gerings am 30. November s. Corr. des réformateurs IX 140 mit Anm. 22. 154f mit Anm. 10f.

et instituit purgationem satis accerbam, ubi et me suggillari mihi videbar. In consulem aq Negelinum 19 non ar simulate invehebatur. Proponebat quoque literas testimoniales as abitus sui a Tiguro, 20 tuas quoque, Bullingere, item et Theodori, 21 et de his non parum gloriabatur at . Credo, quod perceperit nonnullum rumusculum de suis flagitiis divulgatum. Et quod ad examen adtinet, referebat se bene docuisse, quia nos nostra actione publica convinci au , nempe catechismo puerili, quod examen iustum sit et haberi debeatur etc.

Longa habita oratione, multis av relatis ad rem non conducentibus duntaxat in hoc, ut fucum faceret et negotium obtenebraret, tandem ea finita et postquam foras exivisset, ego surgebam et referebam eius purgationem ab habita contione maxime dissentaneam, que tum criminosa et importunissima extiterit neque cum excusatione hodierna conveniat, idque quibus in rebus consisteret, comprobabam. Hoc expedito addebam, que in ascensione et die pentecostes locutus esset, et quod ipsum de eis convenissem; quia ipse tamen sileret, me non taciturum, sed comprobaturum, quod contra divinas literas, ||134v. disputationem nostram et decretum ducentorum egisset, et inter reliqua articulos quoque plerosque Neocomenses explodebam scripturis, dicebam aw tales et quotquot excogitari posthac possint, si ex humano beneplacito ax non , scripturis prodeant, in universum abominationem esse coram deo, si ecclesiis ay obtrudantur, ut qui deo placere az debeant. Et cum scripturis verba mea munirem et quidam prorupissent dicentes ba me more disputantium loqui, Beatum itaque vocandum esse, ut et respondere possit; 22 quibus ego adiungebam me non aliud expetere, quam ut vocaretur; me omnia ista palam illi in os dixisse et rursum dicturum, quotiescunque velint, et petere, ut mihi bb ad disputationem Beatus sistatur, et si non ipsum superaro, me vindicte magistratus succubiturum. Postquam finieram, sententiae rogabantur, et due erant: una, ut amandaretur prorsus, quia male egerit etc., altera, neminem posse negare, quin erravit et male importuneque egerit neque bc excusatio cum contione conveniat, meruisse propterea, ut ablegaretur, sed propter nostrum honorem id semel illi condonandum bd cum severa admonitione,

aq In consulem über gestrichenem taceo quoque prefectum; die gestrichene Fassung entspricht E.
ar Vor non gestrichenes in quem; die gestrichene Fassung entspricht E.
as testimoniales am Rande nachgetragen, fehlt in E.
at gloriabatur korrigiert aus gloriebatur; E: gloriebatur.
au Vor convinci gestrichenes convinti.
av E: et multis.
aw E: et dicebam.
ax Vor beneplacito ein gestrichenes Zeichen.
ay E: ecclesiae.
az E: nach placere gestrichenes plac.
ba E: nach dicentes gestrichenes et.
bb nach mihi gestrichenes ut mihi.
bc E: necque; davor gestrichenes et.
bd E: korrigiert aus concedendum.
19 Hans Franz Nägeli.
20 Zur Amtsenthebung Gerings im Frühjahr 1538 s. HBBW VIII 115, Anm. 1; ferner seinen Brief an Bullinger vom 8. September 1538 (HBBW VIII 211f).
21 Weder von Bullinger noch von Theodor Bibliander liegt ein entsprechendes Schreiben vor.
22 Anakoluth.

ut posthac cautior sit et ad edificationem, non destructionem contionetur. Haec sententia be obtinuit. Et quia senatus Beatum non bene excusatum habuit, accerbissimo odio me persequuntur et omnem culpam in me reiiciunt, insectantur quoque clandestinis technis (at deus me tuebitur), et quod derogare cause non possunt, mihi derogant, ut qui parum fraterne egerim tam gravem accusationem adversus fratrem habendo.

Ad bf hoc, quod pro contionibus bg scribas taxat, 23 quacunque potest bh occasione bi Sulzerus , quoque mecum locutus, quid me impellat ad ipsos sic persequendos. Cum aperte causam retulissem, dicebat doctrinam non esse solius Beati, sed ipsorum omnium, simul itaque doctrinam 135r. || excusaturos. Dicebam me non morari colluviem, et nisi ipse Sulzerus cesset bk , me propositiones eius in colloquio habitas 24 propalaturum, que mihi esse videantur contra scripturas sacras et orthodoxorum patrum scripta bl ; me etiam confessionem eorum senatui exhibitam, 25 quam iam multis fratribus in agro obtrudant, insuffitientem bm affirmare; non itaque vereri, si simul omnes consistant, Erasmo bn 26 contentum, qui in nativitatis die maxima cum ecclesiae universe attentione de sacramento eucharistie contionem habuit celebrem, ubi et maxima hominum frequentia communicavit, quae sarcophagos 27 male habet. Expectamus, quid supervenientibus festis, ubi quoque dominicam cenam celebramus, eventurum sit. Interim ego omnem invidiam somaphagorum 28 sustineo, qui efferata rabie exagitantur, ut condonare ac placari bo nesciant bp et, quacunque poterint bq occasione, sive iure sive iniuria, hac causa dissimulata mihi noxam meditabuntur. Ago tamen deo gratias de mea innocentia, in qua me tuetur, quod nihil flagitiosum in me invenire poterunt, ac quia liber sum et assentari nolo ac nequeo, fortassis non parum

he sententia anstelle von gestrichenem summa am Rande nachgetragen.
hf-hi E: von Ad bis occasione am Rande nachgetragen.
bg In der Vorlage procontionibus.
hh potest über gestrichenem possit; E: possit.
bk E: cesset über gestrichenem desistat.
bl E: scripta am Rande nachgetragen, darüber gestrichenes doctrinas.
hm In der Vorlage in suffitientem.
bn E: vor Erasmo gestrichenes Es.
bo ac placari am Rande nachgetragen, fehlt in E.
bp Nach nesciant gestrichenes quicquam; E: nesciant quicquam.
hq poterint korrigiert aus potuerint; E: poterunt.
23 Als Seckelschreiber gehörte Rümlang zu den Angegriffenen; s. HBBW VII 319,
Anm. 8. Mögliche Anspielung auf Mk 12, 38 und par.
24 Zu den wöchentlich abgehaltenen Kolloquien der Berner Pfarrer s. HBBW III 193, 50-52; Adolf Fluri, Die bernische Schulordnung von 1548, in: Mitteilungen der Gesellschaft für deutsche Erziehungs- und Schulgeschichte XI, 1901, S. 175.
25 Gemeint ist wohl die gemeinsame Erklärung der Berner Pfarrer vom 15. August 1542; s. HBBW XII 193, Anm. 10. 13 (französische Version gedruckt in: Con. des réformateurs IX 95-102, Nr. 1147).
26 Erasmus Ritter.
27 Fleischesser; pejorativ für: Anhänger der Lehre von der Realpräsenz des Leibes Christi im Abendmahl (vgl. etwa Z IV 933, 19; WA XIX 467f, Anm. 2).
28 Leibesser (s. oben Anm. 27).

apud multos promovebunt; nam mellita eloquia talia multos causa non explorata dementant etc. At quicquid machinentur, securus ero deo, meo br protectori, comittens[!].

Sulzero quoque dixi, nisi desistant me verbis et scriptis sententiam eorum de Christi praesentia et ultimo Mathe[i]bs capite 29 , quod ad sua stabilienda citent, persequuturum, meque non pauca parata habere, ut qui in lectione bt orthodoxorum utcunque sim exercitatus, meque Cyrilli 30 [et] Hilarii bu31 regulas callere bv de dispensatione bw , quid de Christo dicatur, expendendum, secundum quid dicatur, 32 ||135v. ne confusio fiat naturarum bx de , quibus et scriptura distincte multoties loquitur, ad hoc Ioannis Baptiste testimonio, 33 item Christi ipsius ex by Davide, qui ipsum dominum dixerit, citato, 34 ad hoc veteres ac bz recentiores quoque ultimum ca Mathei dictum de spiritu sancto, Christi potentia, tuitione ac patrocinio cb 35 interpretati: Christus non cc relinquit nos orphanos 36 etc., propterea male humanitatem ad divinitatis modum extendi; nam satis constare, quomodo alterum possit consequi alterum. Nam ubicunque Christus homo, qui est deus et homo, fuerit sive in virginali utero sive in cruce sive in sepulchro, dici posse deum illic fuisse idque propter unionem personalem. At non e diverso cd proprie loquendo atque non ce nisi propter idiomatum comunicationem 37 priores locutiones admitti; nam hominem esse finitum, deum vero eternum; et quod homo non ad modum cf dei

br E: me.
bs E: vor Mathe. gestrichenes Christi.
bt lectione korrigiert aus lectionem.
bu E: et Hilarii am Rande nachgetragen.
bv callere am Rande nachgetragen, fehlt in E (vgl. die folgende Anm.).
bw In E folgt: in Christo observanda callere et ex Augustino animadvertisse.
bx naturarum über gestrichenem namrarum[?].
by E: vor ex gestrichenes verbo.
bz E: veteres ac am Rande nachgetragen.
ca E: vor ultimum ein oder mehrere gestrichene, unlesbare Wörter.
cb E: et[!] Christi potentia, tuitione ac patrocinio am Rande nachgetragen.
cc E: enim[?] non.
cd In der Vorlage ediverso.
ce E: atque non am Rande nachgetragen, ersetzt über der Zeile nachgetragenes, gestrichenes ac.
cf In der Vorlage admodum; in E vor ad gestrichenes sic ut deus.
29 Mt 28, [20].
30 Cyrill (Kyrill) von Alexandrien, gest. 444,
war ab 412 Patriarch von Alexandrien. Als Gegner des Nestorius setzte er 431 am Konzil zu Ephesus die Lehre von der Gottesmutterschaft Marias durch. -Lit.: Hermann Josef Vogt, in: LThK 3 II 1368-1370 (mit weiterer Lit.).
31 Hilarius von Poitiers, geb. um 315, gest. 367, um 350 Bischof von Poitiers, wurde im arianischen Streit angefeindet und 356 nach Kleinasien verbannt. Dadurch kam er in enge Berührung mit ostkirchlicher Theologie, deren Kenntnis er nach seiner Rückkehr 360/61 dem Abendland vermittelte. - Lit.: Michael Durst, in: LThK 3 V 100-102 (mit weiterer Lit.).
32 Vgl. Augustin, Epistulae, 169, 8 (CSEL XLIV 617, 12f). Dass Rümlang sich auf Augustin bezieht, ergibt sich aus dem Entwurf; s. oben Anm. bw.
33 Vgl. bes. Joh 1, 15. 19-34.
34 Mt 22. 43-45 par.
35 Mt 28, 18-20.
36 Joh 14, 18.
37 Siehe Gerhard Ludwig Müller, Art. Idiomenkommunikation, in: LThK 3 V 403-406.

extendatur, satis angelorum verba aput cg sepulchrum ad ch mulieres 38 a Christi resurrectione, cum iam glorificato esset corpore ci , et post ascensionem ad Gallileos 39 testari. Ipsos itaque dogma inusitatum et Eutychianorum 40 sententiae ck conforme obtrudere, adhortandos itaque esse, ut cessent, arguendos quoque, ut intelligant et agnoscant etc.

Est et alia causa, Bullingere doctissime, qua contionatores nostros plurimum offendi: D. Sebastianus 41 legerat hic pro colloquio epistolam ad Chorinthios et omnino absque ulla mentione vocis cl "ministerii" vel "simboli" referebat nos e calice, quem minister porrigeret, bibere ipsum sanguinem domini nostri Iesu Christi, qui e latere in cruce pendentis effluxit. 42 Et quia hoc non semel ingeminasset similiterque de pane affirmasset ipsum esse corpus Christi emphasim per cm pronomina demonstrativa exprimendo 43 etc., quam cum hic typis excudi cn procurahant, 44 ut ex editis saltem co Lutherani putaremur, ubi mihi videnda cp offerebantur cq , quod et ipse ad prelum a senatu sim 136r. || ordinatus ad examinanda, que prelo comittuntur, 45 ego sententia cr examinata prohibui et nolui cs , ut Apiarius 46 procederet. Sulzerus

cg E: apud über gestrichenem ad.
ch-ci E: von ad bis corpore am Rande nachgetragen.
ck sententiae über gestrichenem sacris.
cl Vielleicht als votis zu lesen, was jedoch keinen Sinn ergibt.
cm In der Ausfertigung irrtümlich pro.
cn E: vor excudi ein oder zwei gestrichene Wörter.
co E: saltem am Rande nachgetragen.
cp E: vor videnda gestrichenes vis[...].
cq E: offerebatur.
cr sententia korrigiert aus sententiam.
cs E: vor nolui ein gestrichenes Zeichen.
38 Mt 28, 5-7 par.
39 Apg 1, 11.
40 Anhänger des Monophysiten Eutyches; s. HBBW VIII 242, Anm. 5.
41 Sebastian Meyer.
42 Siehe Sebastian Meyer, In utranque d. Pauli epistolam ad Corinthios commentarii, Frankfurt, Peter Braubach, 1545/46 (VD 16M 5117), f. 73v. (zu 1 Kor 10, 16): "Eorum iuxta Chrysostomum huiusmodi est sententia: Quid est in calice, id est, quod a latere fluxit, et illius sumus participes."
43 AaO, f. 85r.-v. (zu 1 Kor 11, 26): "Panem hunc et calicem hunc dicit, non simpliciter
panem et calicem, ut ad eum panem, eum calicem referamus, quem paulo ante verbis Christi corpus domini, sanguinem domini dixerat."
44 Dass eine Drucklegung schon länger geplant war, lässt sich auch aufgrund von Meyers Widmungsvorrede an Rat und Kirche von Bern vom 1. August 1543 vermuten.
45 Rümlang war 1539 zusammen mit Peter Kunz, Hans Rudolf von Graffenried und Anton Noll zum Mitglied der neu geschaffenen Zensurbehörde ernannt worden; s. Adolf Fluri, Mathias Apiarius, der erste Buchdrucker Berns (1537-1544), in: Neues Berner Taschenbuch auf das Jahr 1897, Bern 1896, S. 226.
46 Mat(t)hias Apiarius (Biener), von Berching (Oberpfalz), kam von Nürnberg nach Basel, wo er ab 1525 als Buchbinder nachweisbar ist. 1533-1537 war er als Drucker in Straßburg tätig. 1537 verlegte er seine Offizin auf Einladung des Rates nach Bern, wo er bis zu seinem Tod 1554 u.a. Musikdrucke, Kalender sowie theologische und historische Werke druckte. - Lit.: Fluri (wie Anm. 45), S. 196-253; Benzing, Buchdrucker 52f. 445; ders., in: NDB I 326; François de Capitani, in: HLS I 377.

agebat correctorem, et quamvis me neglecto sex pagine essent impresse et, quasi ego parum valerem, concionatores perrumpere ct vellent, ego restiti et vetavi et iussi Apiarium desistere cu , alias cv ipsum experturum cw etiam absoluto libro omnia illi auferri cx , ad hoc quoque mulctam persoluturum cy . Conzenus 47 me adibat cz precando: "Permitte excudi; nos simul erimus et te tuebimur." Ego dicebam: "Nolo da quicquam contra conscientiam meam, quod in fraudem veritatis cedat, admittere." Ob hoc gravissime quoque adversum me commoti sunt; nam unus senator, signifer db a Gravenried 48 , in meam cedebat sententiam, Nollius 49 tamen in Conzeni, nec ausi sunt ad senatum referre. Abstulerunt itaque impressas paginas et nescio quorsum miserunt; sed nondum ad caenae negotium pervenerant de , quae dd etiam non levis est causa, quod me persequantur etc. de

Volo paucis addere, quae a vobis prestanda viderentur, ut Erasmus apud nos sublevaretur et vos df nostri essetis patroni dg . Haberetis iam occasionem exuberantissimam ob Lutheri scriptum criminosum et calumniosum ad Froschouerum dh , 50 quod, quia a multis descriptum per omnium manus volitat et quia di derogat vestris sudoribus, imo divinae veritati per vos nobis elaboratae dk , non privatum mihi, sed abunde dl publicum videtur, nimium tacere dm et dissimulare et ad tanta probra elinguem esse mihi non adprobatur dn . Si do Bucero levissima offertur occasio, statim arripit eam dp omnemque movet lapidem 51 , ut conatus suos efficiat. Videretur itaque referre vestri nominis, dignitatis dq et nostrae tranquillitatis dr , ut res ad vestratem senatum

ct perrumpere korrigiert aus prorumpere.
cu desistere korrigiert aus Apiarius desistat; E: nisi Apiarius desistat anstelle von iussi Apiarium desistere.
cv alias über der Zeile nachgetragen, fehlt in E.
cw experturum anstelle von gestrichenem expecturum am Rande nachgetragen.
cx auferri korrigiert aus auferti.
cy persoluturum korrigiert aus persolvuturum.
cz adibat korrigiert aus adiebat; E: adiebat.
da Nolo korrigiert aus Volo.
db signifer korrigiert aus signifera.
dc E: sed nondum ad coenae negotium pervenerant am Rande nachgetragen.
dd quae korrigiert aus quia (kann in E so gelesen werden).
de E: Die hier endende Ergänzung zum Entwurf ist unterzeichnet mit Eb. tuus.
df nach vos gestrichenes vos.
dg E: patronos nostrorum ageretis statt nostri essetis patroni.
dh et calumniosum ad Froschouerum fehlt in E.
di-dk E: in doctrinae et vestrorum scriptorum derogationem cedit.
dl E: satis.
dm In E folgt Amyclis nocuit [vgl. Adagia, 1, 9, 1 (ASD 11/2 323f Nr. 801)].
dn et dissimulare ... adprobatur fehlt in E.
do E: Et si. eam fehlt in E.
dq dignitatisfehlt in E.
dr E: et nostrae tranquillitatis am Rande nachgetragen.
47 Peter Kunz.
48 Hans Rudolf von Graffenried.
49 Anton Noll.
50 Luther an Christoph Froschauer, 31. August 1543; s. HBBW XIII 282f, 67-82 und Anm. 12.
51 Vgl. Adagia, 1, 4, 30 (ASD II/1 429f, Nr. 330).

referetur[!]ds et legatio ad Scaphus[ienses], Sangall[enses], Bielens[es]dt , nos du quoque et dv demum ad Basilienses mitteretur te quoque adhibito, Erasmo Fabritio dw 52 et Gvalthero, ut contiones et institutiones haberetis in senatu et pro contionibus demonstrando, quid ||136v. sub hoc praetextu veneni dx lateat, quantum canonicis scripturis deroget et quam dy abominandam heresim nutriat et foveat dz . Et quia fama ad vos pervenerit, quod ea et de ea re inter nostros concionatores controvertatur vel dissidia fuerint eb , vobis id dolere, quod quidam a sententia disputata et Luthero, principibus ec quoque Saxonie scriptis 53 et conventis ac pactis ed cedere velint; si modo ita sit, vos itaque munitos verbo dei ab hac sententia, quam et breviter ee explicare ef , divina ope non cessuros. Somniant eg enim nescio quam metaphysicam corporis sine dimensionibus exhibitionem et applicationem, cum tamen fides non sit sine effectu, cuius finis est salus nostrarum animarum, 1. Pet. 1. 54 Virtute enim dei, id est a spiritu sancto custodimur per fidem ad salutem; 55 huius virtutis effectus et potentia Ro. 8 56 satis explicatur. Privare itaque videntur spiritum sanctum suo munere, et omnia in hanc actionem annectunt commemorationis, ut symbolis gratiam affigere videantur etc. eh Confido ei nemine refragante omnes vobis subscripturos, et sic tandem apud nos Helvetios ista disceptatio tolleretur, neque propterea vobis tacendum est. ek

Expende el , queso, diligenter em . Fortassis magistratibus omnibus placeret en ut docti ex eo Helveticis , pagis Christum agnoscentibus convenirent et

ds E: referretur.
dt E: et Bielens[es] et am Rande nachgetragen.
du E: ad nos.
dv E: ac; davor gestrichenes Bie.
dw E: Erasmo Fabritio am Rande nachgetragen.
dx veneni fehlt in E.
dy-dz E: haeresim abominandam nutriat ac foveat.
ea-eb E: de nostrorum disceptatione concionatorum.
ec-ed E: principibus quoque scripta et conventa.
ee breviter fehlt in E.
et In E folgt et ad longum referre conduceret.
eg-eh Fehlt in E.
ei-ek E: Ita nemine refragante subscriberent fortassis omnes, et sic tandem tolleretur apud nos Helvetios ista disceptatio; non itaque tacendum videtur. Bucerus quacunque potest occasione [davor gestrichenes occasio] se interserit et nititur nos Buceranos efficere.
el-em E: Expende diligenter, et quicquid apud te scriptorum haberes, id omnium aliorum tuorum symmistarum nomine proponendum quoque esset.
en E: placeret korrigiert aus complaceret.
eo E: ex omnibus.
52 Erasmus Schmid.
53 Gemeint sind insbesondere das Erste Helvetische Bekenntnis von 1536 (RBS I/2 33-68, Nr. 20) und das Schreiben der reformierten Städte der Eidgenossenschaft an Luther vom 12. Januar 1537 (WA Briefwechsel XII 241-275, Nr. 4268), das u.a. auch Kurfürst Johann Friedrich von Sachsen zur Kenntnis gebracht wurde (s. dessen Schreiben an die reformierten Eidgenossen vom 5. März 1537, MO III 312f. Nr. 1543, sowie HBBW VII 111, 100-104).
54 1 Petr 1, 9.
55 1 Petr 1, 5.
56 Röm 8, 1-27.

totum negotium componeretur, ut sciremus, quicquid alieni et exteri ep machinarentur, nos quoque munitos esse et pares eq . Vellem synodum ministrorum Helveticorum haberi, quo tandem Bucerianae offutiae er excluderentur es , compesceretur et et Myconius, qui scrutari nos debere modum praesentiae interminatur et vetat, 57 cum tamen crescere debeamus in omnem opulentiam certae persuasionis intelligentiae Col. 2 [2. 6-23]. eu Vos ev , qui in conspicuo estis loco, harum rerum curam suscipere oportet ew . Salutato, quaeso, omnes doctos et scribe, quae tibi facienda videantur. Nam duntaxat huius rei causa et Gesnero 58 peccuniam administrando misi hunc nuncium 59 .

Intellexisti, quam causam Sultzerus articulorum Neocomensium exposuerit; 60 at nuper scripsit ex Tosanus 61 commendatitias ey literas pro fratre quodam in hec verba 62 : 137r.

|| "Vigilantissimis ecclesiae Bernensis ez pastoribus, dominis ac fratribus nostris observandissimis.

Huic fratri nostro 63 libellum ceremoniarum ducatus Wirtenbergensis fa 64 vobis communicandum dedimus, quod eas ceremonias hic nobis quoque

ep et exteri fehlt in E.
eq E: paratos.
er E: technae.
es In E folgt: si placeret, Constantiensibus quoque, nemine praeterea, adhibitis.
et-eu Fehlt in E.
ev-ew E: Oportet vos, qui in conspicuo estis loco, harum rerum curam habere; ego admonui, quae agenda in profectum Christi negotii forent. Es folgt der kurze Briefschluss: Quaeso, prolixitatem meam boni consulas. Salutato omnes, Pellicanum, Megandrum, Theodorum [Bibliander], Erasmum Fab[ritium], Frisium et Lavaterum, consulem quoque Habium et omnes veritatis fautores meque commendatum habeto. [Der folgende Satz am Rande nachgetragen:] Parce properanti calamo et discalographiae, quaeso. Vale. Datum raptim, Bernae, die 5. ianuarii anno 1544. Salutat vos omnes Erasmus [Ritter] noster etc. Tuus Eberardus a Rümlang. Librum et literas accepi Lausannam mittendas. Hactenus tamen neminem nactus sum, qui librum vehere voluerit. Ubi primum obvenerit oportunus nuntius, mittam. Vivit Caelius adhuc, quod investigavi a praefecto Lausanensi [Anton Tillier] etc.
ex Vor scripsit gestrichenes scriptis.
ey In der Vorlage commendatias.
ez Bernensis korrigiert aus Bernensibus.
fa Vor Wirtenbergensis gestrichenes Wittenberg.
57 Ob sich Rümlang auf einen nicht erhaltenen Brief von Myconius bezieht, bleibt offen; zur aktuellen Kontroverse um dessen Abendmahlslehre s. bes. unten Nr. 1846.
58 Konrad Gessner.
59 Unbekannt.
60 Oben Z. 2-23.
61 Pierre Toussain.
62 Gedruckt (nach der vorliegenden Abschrift Rümlangs) in: John Viénot, Histoire de la réforme dans le Pays de Montbéliard depuis les origines jusqu'a la mort de P. Toussain, 1524-1573, Paris 1900, Bd. H, S. 27, Nr. 18.
63 Unbekannt.
64 Gemeint ist Erhard Schnepfs lateinische Übersetzung der württembergischen Kirchenordnung von 1536 (,,Ecclesiasticorum rituum et caeremoniarum ducatus Wirtembergensis regula [...]", Tübingen, Ulrich Morhart, 1543); s. Viénot, aaO, Bd. I, S. 93-100; Die evangelischen Kirchenordnungen des XVI. Jahrhunderts, Bd. XVI: Baden-Württemberg II, Tübingen 2004, S. 37; die Vorrede vom 3. Juni 1543

obtrudere velint, et vestram ceterorumque Helvetiae fratrum super his sententiam audire vehementer cupimus, 65 quod nihil sane recipere vellemus, quod boni viri gloriae dei ecclesieque Christi edificationi adversari iudicarent.

Montbelgardi, 7. novembris 1543.

Vester obsequentissimus frater Petrus

Tossanus suo et fratrum

suorum nomine."

Hoc mihi parum cum Sultzeri causis convenire videtur. Ita agunt nobiscum nequiter et fictitiis verbis, interim multos in suam sententiam pertrahunt. Itaque et de hisce ceremoniis agendum videretur, quod, nisi tempestive medela adhibeatur, incurabilis, vereor, reddetur contagio. Boni consule omnia.

Datum 29. ianuarii anno 1544.

Rescribe, quaeso, ut consultare possimus de modo agendi negotii Christi. Buceriani magis magisque urgent suam sententiam et promovent, quantum possunt.

Conzenus iam conflictatur adversa valetudine gravi; credo putridam esse synocham 66 .

Vale. Salutat te Erasmus, et omnes cordati omnes vos salutant. Saluta Hagium 67 consulem, Lavaterum 68 questorem etc.

Accepi fb libros et literas Lausannam mittenda fc 69 , at non nactus, qui librum vehere velit, apud me adhuc est. Brevi nostris famulis dabo. Vivit adhuc Celius etc.

Tuus Eberardus a

Rumlang.

[Adresse auf der Rückseite:] Vigilantissimo et fidelissimo simulque doctissimo viro domino Heinricho Bullingero, ecclesiastae Tigurino primario, domino et patrono suo semper observando.

fb In der Vorlage irrtümlich Accipe.
fc Nach mittenda gestrichenes l[ite]r[as].
ist gedruckt in: Corr. des réformateurs VIII 408f, Nr. 1243.
65 Zu den (nicht erhaltenen) Stellungnahmen mehrerer deutschsprachiger Kirchen s. Toussain an Guillaume Farel, 10. Dezember 1543 (Corr. des réformateurs IX 130f, Nr. 1318). Aus Zürich schrieb Theodor Bibliander an Toussain; s. unten Nr. 1842, 75f.
66 Ein mit Fäulnis verbundenes Fieber; s.
Henricus Ludovicus Blumenthal, De febrium divisione succincta expositio, Diss. med. Dorpat, Mitau 1826, S. 52f. - Kunz erlag seiner Krankheit am 11. Februar; s. Rudolf Dellsperger, Art. Kunz, Peter, in: HLS VII 510.
67 Gemeint ist Johannes Haab.
68 Hans Rudolf Lavater.
69 Zu Bullingers Sendung an Celio Secondo Curione s. unten Nr. 1864, 1-3, und dessen Antwort vom 6. Mai (unten Nr. 1908, 2f, Anm. 1).