[1681]

Hat schon lange bedauert, dass ihre durch Berchtold [Haller] vermittelte Freundschaft unter dem Konflikt [um die Abendmahlslehre]gelitten hat, und freut sich über die erneute Kontaktaufnahme. Wundert sich, dass Bullinger Verleumdern Glauben schenkte, nachdem dieser doch an der Zürcher Tagung [1538] Kunz' Stellungnahme zur Abendmahlsfrage ausdrücklich gebilligt hat; bekennt sich zur evangelischen Wahrheit, zum [Ersten] Helvetischen Bekenntnis und zur Berner Disputation, und zwar nicht erst neuerdings, wie seine Gegner behaupten. Stimmt der Abendmahlslehre in Bullingers [Matthäus-]Kommentar, den ihm dieser geschenkt hat, uneingeschränkt zu: Die geistlichen Gaben werden im Glauben empfangen; Christus sitzt leiblich zur Rechten Gottes, ist aber in seiner Kirche gegenwärtig und speist die Gläubigen auf geistliche Weise; er wird durch den Glauben, den er selbst wirkt, als lebendigmachende Speise empfangen; das Abendmahl darf nicht unter Vernachlässigung der Gaben Christi zu einem bloßen Gedächtnis- und Liebesmahl umgedeutet werden; der Vorwurf der Gegner, mit einer

solchen Lehrweise würde eine leibliche Präsenz Christi statuiert, ist abwegig. Bullingers [Matthäus-]Kommentar, das Helvetische Bekenntnis und das Schreiben [der reformierten Städte der Eidgenossenschaft] an Luther [vom 12. Januar 1537] widersprechen einander nicht, wenn sie einmal die Sündenvergebung, dann wieder Leib und Blut Christi als den eigentlichen Gegenstand des Sakraments bezeichnen; von der Behauptung einer leiblichen Gegenwart Christi kann hier nicht die Rede sein. Dieser Darlegung wird Bullinger entnehmen können, dass die Auffassung von Kunz mit seiner eigenen übereinstimmt. Gruß. Eberhard von Rümlang hat Bullinger in Bezug auf Kunz nicht zu viel versprochen. Bitte um Antwort.

S. Dolor mihi toto hoc triennio 1 fuit assiduus, Bullingere doctissime, quod tam diuturnum, ne dicam obstinatum inter nos viderem et scribendi et salutandi silentium, qui prius tamen amicitiae fidem auspiciis optimi viri illius Berchtoldi ² foelici nimis, ut rebar, sydere inauguratam contraxeramus haud unquam poenitendarn. Porro et si hac ipsa simultate ³ nostra nonnihil elanguescere poterat animus, nunquam tamen prorsus excidere debuisti tu pectore meo, quod candorem tuum animique synceritatem subinde boni quique viri depraedicabant mihi, spem esse amicitiam iam aliquatenus obliteratam olim postliminio redeuntem b . Eam itaque si nunc mecum restaurare instituis, c en praesto sum totus, Christi acceptum relaturus beneficio, quicquid illud est.

Ad reliqua: Visus sum tibi, inquis ⁴ , hactenus satis perplexe et sentire et loqui de caena domini sacra. Non mirum, optime mi Bullingere, si forte ea tibi in mentem subiit cogitatio. Scio enim, quam maligne viri quidam ⁵ perplexi adeoque mendacissimi in re ista cum tibi tum aliis de me imposuerint vanissirne semper neque dum satiati virus pro ingenio suo spargunt sensim, aures amicorum meorum corrumpentes passim. Sed qua tandem aequitate de me tale quiddam poteras suspicari, cordatissime mi Bullingere, qui dudum sententiam meam de eucharistia in conventu Tigurino ⁶ me tam ingenue coram audieras profitentem? Adeo, inquam, ut eandem tibi recte probatum iri mox clara etiam voce testareris ipse. Eadem igitur sententia fixus ego sto hodie. Primum enim evangelicae innixus veritati, deinde orthodoxae illi

Helveticarum ecclesiarum confessioni ante annos aliquot Basileae in spiritu sancto aeditae ⁷ una cum verissimis disputationis nostratis axiomatibus ⁸ . Ea siquidem axiomata non modo non gravatim recipio atque orthodoxa agnosco, sed tecum etiam pro mea virili contra quorumvis hostium incursiones ad aras usque ⁹ constanter tuebor. Nolo autem, ut de me d ista sic intelligat quispiam, quasi vero iam iam recens sive nudius, ut dicitur, tertius 10 in hanc ipsam venerim sententiam. 11 Minime gentium, Bullingere, quippe qui iuxta huisce veritatis cognitionem non paucis iam annis et senserim et docuerim imperterritus semper. Non autem me fugiebat, quam portentuosis interea nugamentis me meosque nihilosecius apud tuam humanitatem procaciter auderent suggillare quidam, qui, si fratres fuissent, testes verius e ||136v. quam traductores meae esse debuerant innocentiae. Dominus autem iudicet caussam meam.

Munus commentariorum tuorum, ¹² quod transmisisti ad nos, alacri suscepi animo veluti pignus chari amici exosculans illud; utinam quid tuo dono dignum rependere queam aliquando! Volumen itaque evolvens in coenam sacram Christi incido, ¹³ quae tum aliquantisper detinet lecturientem. Legebam autem non sine desiderio, iudicio, si quod erat mihi, diligenter adhibito. Dico igitur me nihil in ea commentatione, quam in coenam parasti dominicam (reliqua namque mihi nondum possunt esse lecta) offendisse usquam, quod sanctarum scripturarum veritati adeoque orthodoxae fidei nostrae non recte intelligam esse consonum. Opto igitur, ut recte sobrieque accipiatur, maxime a contentiosulis, quales non raro turgescere insolentius utrinque video, Bulling[ere]f , qui ea, quae a summis alioqui viris dicta erant castius, protinus ad suae contentionis furorem armandum rapiunt impurius. Ego etenim sic tecum et credo et doceo semper dona spiritualia in administratione symbolorum nulla prorsus alia constare unionis specie quam sacramentaria ratione sola. Non quod tale aliquid symbolis ipsis ulla inclusione locali seu dimensione quapiam mathematica tribuamus insensati, sed quod dona eiusmodi coelestia a pio pectore promissioni supernae fidente percipiantur in fide. Confiteor item tecum "Christum corporaliter in coelis esse ad dexteram patris adeoque in uno aliquo coeli loco propter veri corporis modum"¹⁴ ,

iterumque "Christum hunc eundem verum deum et hominem nihilominus ecclesiae suae praesentem esse, pascere, satiare et vivificare fideles suos coenam sacram in terris celebrantes non praesentia corporali"¹⁵ , sed spirituali et plane coelesti, qua sola "se suis fruendum"praebet g "spiritualiter, efficaciter, plene et eo prorsus modo, quo fidelibus suis salutaris et ad vitam satis efficax esse potest"¹⁶ "vivatque ipse in suis et sui in ipso"¹⁷ , nihil horum mysteriorum intelligente caeca carnis ratione. Offert ergo se nobis exhibetque cum omnibus bonis suis, quandoquidem non sola fides, sed ipsemet Christus sit vitalis refectio nostra ad vitam aeternam. Placet praeterea maximopere, quod doces, ut, quemadmodum ore corporeo panem edunt bibuntque vinum, ita mente et anima ipsum domini corpus edant et sanguinem bibant convivae; instrumentum, quo sacramentum edunt, os esse corporeum, instrumentum vero, quo edunt ipsam rem sacramenti, ipsam animae esse fidem. ¹⁸ Et ne ||137r. nuda solaque dumtaxat speculatione, sed et rerum spiritualium quoque a domino exhibitione in hac coena recreentur fideles, recte necessarioque subiungis, Bullingere, "per fidem"inquiens "non intelligimus dumtaxat nudam speculationem, cognitionem aut intellectum, sed simul efficacem in nobis Christi operationem et vivificationem."¹⁹ Haec etenim si vera non essent, quomodo credendum foret se nobis manducandum prebere in mysterio, ut viveret ipse in nobis nosque vicissim in eo? Circa huius enim loci intellectum, ubi de modo spiritualis Christi praesentiae agitur in coena, multi sane ex nostratibus praecoci nimium scientia inflati hac cogitatione sua ita evanuerunt, ut fidem illam speculativam solam arripiant, nulliusmodi admittant Christi in coena suorum praesentiam. Coenam siquidem domini sola hac fide constare imaginaria sive recordativa inter suos adeoque solam esse recordationem cum gratiarum actione fraternaeque charitatis protestatione. Tales quoniam adhuc divinorum mysteriorum mihi videntur indocti, solum ea, quae ipsi Christo in sua exhibent coena, iactare solent munia, parum diligenter recolentes, quanta ab ipso percipiant salutis beneficia. Ubi igitur de praesentia efficaciaque ipsius Christi spirituali altius audierint quiddam, mox ad praesentiam istud torquent corpoream, quasi vero Christi corpus e coelo trahentes in terras corporaliter illud ipsum sistamus in templis, quod tamen finitum pro veri corporis modo ad dexteram patris sedere ad ravim usque pro publicis concionibus nostris iugiter profitemur. Hinc certe nec aliunde ad vos vanissimae pervolant nugae et metamorphoses plus satis monstrosae hisce prognatae authoribus. Confido autem veritatem nobis quoque fore temporis filiam, ²⁰ quo semel patefiant sorices ²¹ pessime feriati, qui nos apud tuam humanitatem aliosque viros optimos cum falso tum nequiter solent obscurare.

Postremo, ne quid usquam inter nos remaneret salebrosum aut ulla denique leviori cavillatione dignum, adiicere libuit illud: Dixerit fortasse quispiam: "An ne sibi recte constare possunt ista, dum Bullingerus in suis ita scriptum reliquit commentariis: 'Signum et res corporea est ipsa actio coenae, panis et vinum, signatum autem et h res coelestis sive spiritualis ipsa peccatorum remissio.' ²² At in Helveticarum ecclesiarum confessione sic legi: 'In eucharistia panis et vinum signa sunt, res autem communicatio corporis domini, parta salus et peccatorum remissio.' ²³ Item ad Lutherum: 'Principale in hoc sacramento est munus dei, scilicet corpus et sanguis Christi.' 24 " Huic ego sic respondero: ||137v. Recte hic vereque sibi praedicta constare omnia. Primum, quis sanae mentis negaret rem illam coelestem penitusque spiritualem, quam in coena suis praefixit Christus, remissionem esse peccatorum, si finem fructumque consideres ultimum? Nam sic inquit ille: "Quod pro vobis tradetur i " [1 Kor 11, 24], "qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum" [Mt 26, 28]25 , id quod idem merito adiecit confessio inquiens "parta salus et peccatorum remissio." Sed ita iterum haud minus orthodoxe alibi cum apostolo ²⁶ fatentur ecclesiae rem sacramenti communicationem corporis esse domini, item principale in hoc sacramento munus esse dei, corpus videlicet et sanguinem Christi. Nam hoc ipsum confitentes haud ita crasse de corpore loquimur Christi, quasi illud locali corporalive praesens fuerit conditione, quandoquidem sub hac corporis naturalis habitudine regiam nunc possidet coeli; sed eatenus docemus corpus Christi rem esse sacramenti sive communicationem illius in hac panegyri, quatenus pro nobis in cruce est fractum, nunc vero sola spirituali communicatione in mysterio fidei contemplatum ac esum, "eo" inquam "modo, quo fidelibus suis salutaris et ad vitam efficax esse potest."²⁷ Ad hunc igitur modum docentibus nihil controversiae meo quidem iudicio esse poterit nobis, sive rem ipsam sacramenti remissionem dicas esse peccatorum veluti precium pro peccatis perfectum ac finem consummatissimum, sive etiam corpus ipsum domini ceu medium ac greek aeternae salutis per fractum hoc corpus fusumque cruorem omnibus credentibus paratam.

Habes ergo hic meam simplici quadam professione sententiam, sed tamen per omnia synceram, adeo ut nihil fuci nec doli uspiam habeas metuendum. Confido insuper me nihil obscure nec itidem perplexius vel sentire vel docere crassius, sed prorsus stare tecum hac in re, idem sentire in domino Iesu et spiritu eius sancto, in quo te foeliciter valere cupio semper.