[1548]

Abschrift von Rudolf Gwalthers Hand mit Unterstreichungen und Ergänzungen Bullingers: Zürich ZB, Ms F 154, 34r.-39r. a Nr. 8 , Ungedruckt

Entschuldigt die späte Beantwortung seines Briefs [Nr. 1537]. [1.] Die Frage nach der Geschöpflichkeit Christi wird von Leuten aufgeworfen, die auf Anstiftung des Teufels alte Ketzereien erneuern und die Leiblichkeit Christi verleugnen. Wer das Fortbestehen Letzterer über die Auferstehung hinaus in Frage stellt, stellt das gesamte Erlösungswerk in Frage. Ohne die leibliche Auferstehung Christi wären Sünde und Tod nicht überwunden. In Christus ist unsere eigene leibliche Aufnahme in den Himmel gewährleistet, wie Tertullian, gestützt auf Paulus, lehrt. Die Behauptung einer Vergottung" des Leibes Christi ist ebenso falsch wie die Bestreitung seiner leiblichen Aufnahme in den Himmel; diese teuflische Irrlehre führt zur Leugnung der Auferstehung und damit zu größter Gottlosigkeit. Christus wird unseren Leib ver-

wandeln, so wie auch sein eigener Leib verherrlicht wurde; die Debatten um dessen Geschöpflichkeit sind müßig. Gegen die Lektüre der Kirchenväter ist trotz gewisser Gefahren nichts einzuwenden; Bullinger empfiehlt zur angesprochenen Frage Schriften von Tertullian, Hieronymus und Augustin. Verweist zum Verständnis der Inkarnation auf die biblischen Zeugnisse und auf das athanasianische Bekenntnis. [2.] Was die Sakramente betrifft, so wurde die schlichte apostolische Lehre vor vier- bis fünfhundert Jahren durch die Einführung philosophischer Kategorien verdorben. Nach der Lehre der Apostel erhalten wir im Glauben Anteil an der Erlösung, die in Christi Tod und Auferstehung gründet. Zusätzlich zu dieser Lehre hat Christus der Kirche die Sakramente als sichtbare Zeichen gegeben. Das Herrenmahl ist eine von Christus angeordnete heilige Handlung. Durch diese wird der Inhalt der Lehre - Christi Heilstod - sichtbar bekräftigt. Das Abendmahl ist wie die Beschneidung ein Siegel zur Vergewisserung der Kirche; einzig die Messalianer hielten die Sakramente für überflüssig. Die Sakramente werden nach dem benannt, was sie bezeichnen, bleiben aber ihrer Natur nach, was sie sind; dies gilt für Beschneidung und Passah ebenso wie für die [alttestamentlichen] Opfer und für die Taufe. Entsprechend sind auch die Einsetzungsworte des Abendmahls zu verstehen; auch Augustin hat sie so ausgelegt. Die später eingeführten Umschreibungen der Realpräsenz Christi entsprechen nicht dem biblischen Zeugnis und sind widersprüchlich. Das Sakrament stellt dar, was im Glauben real empfangen wird; Zeichen und Sache entsprechen einander, müssen aber unterschieden werden. Der Vorwurf des Nestorianismus wird zu Unrecht erhoben; die Verbindung beider Naturen in Christus bedeutet allerdings nicht, dass sein Leib überall ist. Christus gibt sich den Gläubigen zur geistlichen Speise, während sein Leib im Himmel ist; sein Heilsopfer wird durch den Glauben angeeignet. Durch das, was wir im Mahl sehen, wird der Glaube gestärkt. Auch werden wir daran erinnert, dass wir Glieder des Leibes Christi sind. Zum Ritus hat sich Bullinger bereits im vorausgegangenen Brief und in "De origine erroris"geäußert. [3.] Wer trotz besserer Erkenntnis mit jenen kommuniziert, welche die leibliche Gegenwart Christi lehren, bereitet sowohl den Starken als auch den Schwachen Anstoß und versündigt sich damit. Ein Verzicht auf das Abendmahl wäre in diesem Fall weniger anstößig als die Teilnahme. Besser wäre es jedoch, eine Gemeinde aufzusuchen, in der richtig gelehrt wird. Müller sollte allerdings seine Stellung nicht aufgeben, da ihn Gott als Werkzeug gebrauchen kann, um die württembergischen Kirchen vom Gewissenszwang einer abergläubischen Lehre zu befreien; es wäre auch im Interesse des Fürsten [Ulrich von Württemberg], sich dafür einzusetzen; Müller soll für die Kirche beten.

Gratiam et vitae innocentiam a domino.

Legati illustrissimi principis vestri ² per urbis nostrae quaestorem aerarium 3 literas ⁴ tuas, vir ciarissime idemque mihi colendissime, fide bona et mature satis a Badena submiserunt; quibus haud dubie, si ullo pacto licuisset per negotia, respondissem. Quia vero non potui, obsecro tuam humanitatem, ne quid hic aegre ferat et ut haec nostra boni consulat. Non enim quod deberem, sed quod possum rescribo.

[1.]Quaestio de eo, num Christus creatura sit et quomodo creatura factus sit, ⁵ vetus est et diversis temporibus diversimode mirificis antiqui serpentis ⁶ artibus proposita, disceptata exagitataque. Et qui hodie eam revocant, 7 in speciem quidem aliam sententiam, sed revera eandem cum veteris erroris

pravique dogmatis autoribus ac magistris sequuntur. Perpetuo vero sui similis vetus ille draco caicaneum benedicti seminis caicat mordetque et inimicitias exercet certando cum semine virgineo et membris eius. ⁸ In hoc enim conveniunt cum veteribus novae ac nuper natae haereses, quod ipsam veram Christi humanitatem non plene confitentur, imo per vanas ilias cogitationes suas in dubium vertunt adeoque et abnegant. Marcion, Cerdon et Manichaeus ⁹ perhibebant Christum phantasma assumpsisse, 10 non corpus verum. Valentinus autem, tametsi non negaret prorsus carnem Christi, inficiebatur tamen illam de virginis assumptam esse substantiam; coelitus enim esse allatarn, non in virgineo utero ex substantia virginis formatam fingebat. 11 Succedit his Apelles et corpus quidem Christo tribuit, sed aerium et carnem sydeream, ¹² quae per virginem tanquam aqua per cannam defluxerit. 13 Sopitis vero monstris illis suscitat spiritus veteris serpentis alia instrumenta, quibus sibi invisissimam Christi triumphatons carnem oppugnet. Emergunt ergo hodie, qui sua hypocrisi, vita sancta et dulci Greek 14 suaviter et plausibiliter ceu gloriae Christi propugnatores fidelissimi et acerrimi scribunt et de eo disputant, num Christus in gloria creatura sit. Nolunt hi videri quicunque, imo ne tantillum quidem communicare cum veteribus haereticis et erroribus carnem Christi veram abnegantibus; interea vero cum apertissime asserant dominum Iesum desiisse in gloria creaturam esse, quid, obsecro, aliud quam ipsam Christi carnem negant?

Damnantur autem cum veteribus haereses novae a tonitrui filio 15 Ioanne sic fulminante: "Omnis spiritus b qui confitetur Iesum Christum in carne venisse, ex deo est. Et omnis spiritus, qui non confitetur Iesum Christum in carne venisse, ex deo non est" [1Joh 4, 2f]. An vero illi satis esse putant confiteri venisse Christum in carnem ad victimam usque, post victimam illum exuisse carnem? Annon potius veniendi verbo totum redemptionis mysterium complexus esse creditur? At quis unquam putavit aut docuit sola nativitate aut morte absolvi redemptionis mysterium? Annon adnumerantur merito Christi ex mortuis resurrectio, ascensio eius in coelum vera et sessio ad dextram patris? Ipse certe dominus in evangelio dixit: "Exivi a patre et veni in mundum; iterum relinquo mundum et vado ad patrem"[Joh 16, 28]. Paucis his voluit redemptionis mysterium explicare enumerareque, et tamen illa quoque recenset, quae mortem sunt consecuta. Paulus apostolus Ro.

8 [34]: "Christus est", inquit, "qui mortuus est, imo qui et suscitatus est, qui etiam est ad dexteram dei, qui et intercedit pro nobis." Et in 1. ad Tim. 3 [16] idem dicit: "Citra controversiam magnum est pietatis mysterium. Deus manifestatus est in carne, ||34v. iustificatus est in spiritu, visus est angelis, praedicatus est gentibus, fides illi habita est in mundo, receptus est in gloria." Ideoque cum veniendi verbum totum mysterium Christi compraehendat, profecto tam is negat Christum venisse in carnem, qui eius carnem a resurrectione negat, quam qui ante resurrectionem negat. Imo in resurrectione et post resurrectionem veram carnem Christi negare, id est docere Iesum Christum in gloria et post clarificationem creaturam amplius non esse, est ipsam quoque mortem Christi inutilem reddere et potissimum passionis eius fructum, imo totum evangelium subvertere.

Nob hic mihi quicquam credas, nisi reperias ipsum apostolum Paulum hoc ipsum docuisse, quod modo dixi. Consule ergo hunc in 1. ad Cor. 15. cap., ubi inter alia: "Si Christus non resurrexit", inquit, "inanis est praedicatio nostra, inanis autem est et fides nostra, adhuc estis in peccatis vestris; ergo, qui obdormierunt in Christo, perierunt" [1Kor 15, 14. 17f]. Nam nisi resurrexisset vere et vero corpore suo - iuxta quod creatura est - a mortuis Christus, quis evincere potuisset peccatum morte eius esse abolitum et inferos enervatos? "Aculeus enim peccati mors" [1Kor 15, 56]. Proinde si mansisset inter mortuos, vicisset ipsum mors, quae scilicet retinuisset ipsum in seipsa, atque idcirco consequeretur ne peccatum quidem esse expiatum. Nunc vero, quia vere ex mortuis resurrexit, manifeste evicit mortem esse superatam atque adeo et peccatum esse expiatum. "Stipendium enim peccati mors" [Röm 6, 23]. Et vires morti suppeditat peccatum, ut ista superata peccatum quoque sublatum esse neccesse[!] sit. Hinc apostoli Christi non alium fidei nostrae articulum urserunt ferventius quam resurrectionis Christi, ut videre est in Actis ¹⁶ . Paulus certe huic articulo totum salutis nostrae negotium ceu firmissimo fundamento imposuit. Testimonia extant ad Ro. 4 [22-25] et 10 [9], 1. Cor. 15, Philip. 3 [10f. 20f] et alibi quoque, praesertim vero 1. Thess. 4 [13-18]. Docuerunt autem apostoli unanimiter et uno ore Christum vere et vero corpore resurrexisse, unde creatura sit et permanserit etiam clarificatus neccesse est. Petrus enim Cornelium instituens in fide ait: "Testes nos deus elegit resurrectionis Christi, qui comedimus et bibimus una cum illo, postquam resurrexit a mortuis" [Apg 10, 41]. Lucas vero hoc convivii explicans sive describens: "Iesus", inquit, "venit et stetit in medio illorum et dixit: 'Pax vobis.' Ipsi vero territi existimabant se spiritum vel spectrum videre. Proinde dominus dixit eis: 'Quid turbamini et huiusmodi cogitationes ascendunt in cordibus vestris? Videte manus meas et pedes meos, quia ego ipse sum. Contrectate me et videte, quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me videtis habere.' Et cum haec dixisset, ostendit eis manus et pedes. Adhuc autem illis non credentibus dixit eis: 'Habetis hic

aliquid edulii?' At illi obtulerunt ei partem piscis et favum mellis, et accepit et in conspectu eorum edit" [Lk 24, 36-43].

Ex his facile intelligit tua prudentia, quot argumenta duci queant, quibus commonstratur Christum dominum in corpore quoque clarificato et in gloria creaturam esse, id est, apostolos diserte docuisse dominum Iesum vere veroque corpore resurrexisse. Neque ingenti mysterio caret, quod scimus carnem nostram, creaturam, creaturam inquam, agere in coelis in Christo. Pie enim et vere dixit priscus Tertullianus in libro De resurrectione carnis ¹⁷ : "Sequester dei et hominum, Christus, ex utriusque partis deposito sibi", ait, "carnis quoque depositum servat in semetipso arrhabonem summae totius. Quemadmodum enim nobis arrhabonem spiritus reliquit, ¹⁸ ita et a nobis arrhabonem carnis accepit 35r. || et vexit in coelum pignus totius summae illuc quandoque redigendae. Securi estote, caro et sanguis, usurpastis et coelum et regnum dei in Christo! Aut si negent vos in Christo, negent et in coelo Christum, qui vobis coelum negaverunt." Tantum Tertullianus, cui fidem non haberem, nisi Paulus prior dixisset: "Nostra conversatio in coelis est, ex qua et servatorem expectamus dominum Iesum Christum, qui transfigurabit corpus nostrum humile, ut conforme reddat corpori suo glorioso" etc. [Phil 3, 20f].

Iam ut c isti cum veteribus haeresibus carnem Christi veram negantibus participant, cum quibus et diabolo servientes venena mortifera spargunt in ecclesiam, ita cum illis quoque communicare ipsos certum est, qui veram domini ascensionem non plane ac plene confitentur. Carpocrates solam Christi animam ac spiritum, non carnem, perhibebat receptam in coelos. ¹⁹ Apelles docebat Christum in ascensu suo singulis quibusque elementis reddidisse, quae descendendo et incarnando fuerat mutuatus, et sic dispersis d quibusque corporis sui partibus in coelum spiritum duntaxat suum reddidisse. 20 Ab his quantulum, quaeso, illos distare credis, qui magna fidutia docere audent Christum in gloria non esse creaturam? Nam si Christus non est creatura in gloria, vero corpore caret, proinde corpus coelo non intulit, non itaque caro nostra in Christo coelos inhabitat. Quantulum vero differentiae inter illa esse credis: asserere Christum ascendisse quidem, sed divinitatem interim absorpsisse humanitatem (,,vergottet sein"²¹ ), et asserere Christum ascendisse in coelos, sed carnem interim evanuisse in aera? Utrunque sane est carnem Christi negare. Sic, sic illudit nobis satan et veteres errores venenaque prisca novis quibusdam fucis tecta propinat Christumque dominum et benedictam carnem eius impugnat, ne non verum sit, quod dicitur:

haereses, 3, 1 (CSEL XLVII 219,7). —Zu den Karpokratianern, einer gnostischen Sekte des 2. Jahrhunderts, s. Jens Holzhausen, in: LThK ³ V 1264.

"Ponam inimicitias inter te (serpentem scilicet) et inter semen illius (videlicet Christi et membrorum), ipsum conteret tibi caput, et tu conteres eius calcaneum" [Gen 3, 15]. Revera enim contrivit calcaneum Christi, ipsam eius humanitatem, satan per Caiapham et Pontium Pilatum olim, nunc insectatur in istis suis membris eandem conaturque ipsam calcare in cordibus fidelium. Accedit ad haec, quod infoelix hoc dogma de Christo non amplius creatura in gloria gradum praestruit ad omnem impietatem, ut tandem et carnis negetur resurrectio, quod quidem omnis impietatis caput et summa est. Id quod nulla probatione opus habere existimo.

Caeterum, quod isto dogmate carnis resurrectio abnegetur et ex ecclesia amittatur, sic ostendo. Nostra corpora ad eum modum resurgunt, quo corpus Christi resurrexit. Ita enim docet Paulus 1. Cor. 15 [13. 15f. 20-22] et multis aliis locis. Si autem caro Christi deificata et divinitate absorpta est, ut Christus nulla sui parte creatura sit, profecto consequens est et corpora nostra talia futura, id est annihilanda. Christus "transfigurabit" (ut ait apostolus ²² corpus nostrum humile, ut conforme reddat corpori suo glorioso. Habet itaque dominus ipse corpus, est itaque secundum ipsum creatura, qui secundum divinitatem creator est. Dicit autem significanter "transfigurabit", non "annihilabit" aut "transsubstantiabit" aut "deificabit", sed manente substantia alia figura donabit et induet, nimirum incorruptibilitate. Itaque ipsus e quoque non abiecit aut dissipavit corpus suum in coelis, sed retinuit, ut sit in gloria adhuc verus deus et homo et iuxta naturam humanam creatura, et desiderabilis omnibus creatura, per quam certi sumus ceu arrhabone interposito, quod et corpora nostra in coelos sint post iuditium transferenda. Sic, inquam, docuerunt totius mundi doctores et magistri apostoli. Haec ergo teneamus et in his simus, frater in domino colendissime. Valeant novae de creatura disputationes, quae semel totum haeresum et haereticorum collegium occulte et mira cum vafricie antique f serpentis restaurant.

Non autem improbo, vir colendissime, quod veterum super hac re sententias inquiris. luvat enim aliquoties illos consuluisse, ut vel illud ex iis discamus, quales olim fuerint de iisdem rebus sententiae, quomodo vel confirmatae sint vel disputando dissolutae. Quanquam 35v. || diligenter singula illorum excutere et ingenium singulorum scriptis aptare magni sit laboris et non in omnibus fructus tanti, ut iam non dicam de periculo, quod non usquequaque g diligentibus impondat lectoribus. Scio istos non undique sibi semper constare. Scio, quam obscure et ambigue aliquoties disserant. Sed id tribuendum gravitati causae et adversariorum improbis artibus, quas ubique cavere oportuit. Nihil enim nunc dicam de eo, quod ingenia optima diutinis rixis h ita delassantur, ut per nauseam et molestiam saepe sibiipsis excidant. Quod si omnino vacat et volupe est veterum scripta super hoc negotio cognoscere,

hoc est eos legere, qui huic quaestioni affinia scripserunt, lege Tertullianum De carne Christi 23 et De resurrectione carnis 24 item in fine libelli, quem contra Praxeam scripsit. 25 Est tamen hic scriptor omnium, quos legi inter scriptores ecclesiasticos, obscurissimus et difficillimus, attamen non inutilissimus, quanquam et is suos quoque habeat naevos. Lege d[ivi] Hieronymi ad Pammachium 26 adversus errores Ioannis Hierosolymitani ²⁷ et ordire lectionem circa medium libelli, ubi legis sic ²⁸ : "Transeamus hinc ad famosam de i resurrectione carnis et corporis quaestionem" etc. Lege item sancti Augustini libellum De agone christiano 29 In libris De trinitate 30 plenissime de his disputat. Haec ideo copiose persequi libuit, quod ex tuis literis facile intellexi, quam cupias plene audire meam sententiam, quam primis meis literis ³¹ brevioribus forte, quam par sit, perstrinxi. Quin ardor scribendi in praesentia ferventior fuit, quam cum scriberem priores.

Porro, quomodo Christus creatura factus sit, arbitror te ex eo intelligere, quod satis perspicue apostoli dixerunt deum hominem esse factum. Nam bannes: "Verbum", inquit, "caro factum est"[Joh 1, 14]. Paulus et Ioannes dixere: "Filius dei venit in mundum"[Joh 11, 27; 1Tim 1, 15], "Apparuit"32 aut "manifestatus est deus in carne" [1Tim 3, 16], item "Deus assumpsit semen Abrahae"[Hebr 2, 16], id est: Deus incarnatus et ex virgine natus est. Modum vero conceptionis pluribus exposuit archangelus Gabriel virgini matri apud Lucam cap. 1 [30-35]. At modum unionis et punctum coniunctionis diversissimarum naturarum nemo hominum expresserit, opinor. Nobis satis est novisse deum hominem sibi sic coniunxisse in unam personam, ut idem ille Christus et verus deus sit et homo verus, unus, non divisus, in duabus naturis subsistens, quarum utraque suum retineat ingenium. Scripturae testimonia quaedam superioribus literis (si bene memini) adduxi. Et magnus ille Alexandriae episcopus, Athanasius, in symbolo suo ista omnia pulchre, pie et docte complectens et confitens ait ³³ : "Licet Christus deus sit et homo, non duo tamen, sed unus est Christus. Unus autem non conversione

befreundet, von dem er mehrere Briefe erhielt. — Lit.: Wilhelm M. Gessel, in: LThK ³ VII 1306f.

divinitatis in carnem, sed assumptione humanitatis in deum. Unus omnino non confusione substantiae, sed unitate personae. Nam sicut anima rationalis et caro unus est homo, ita deus et homo unus est Christus."

[2.] Quod attinet quaestionem de sacramento coenae domini ac eucharistiae, semper ea veteribus facilis fidelibusque explicabilis, perspicua planaque visa est. A quingentis demum ac quadringentis annis per quaestiones novas facta est mirifica et inextricabilis. ³⁴ Coeptum est enim contra naturam sacramentariam signorumque disputari de transsubstantiatione, de mirifica, inquam, panis et vini in naturale et substantiale corpus et sanguinem Christi conversione, de accidentibus sine subiecto subsistentibus, de indigne manducantibus verum domini corpus, de adorando, includendo et sacrificando domini corpore sub speciebus panis et vini. Didicerunt hunc disserendi modum de coena domini, de substantia, inquam, accidentibus, de subiecto || 36r. et spetiebus[!] ab apostolis domini, scilicet! Quasi vero nesciamus peregrinas illas quaestiones et verborum novitates non e Solomonis porticu, qui docuit dominum in simplicitate cordis quaerendum, ³⁵ sed e humana, superciliosa, inflata affectatrice et interpolatrice veritatis, philosophorum academia, esse petitas. Quid autem Athenis aut Sorbonae cum Hierosolymis? Quid academiae cum ecclesia? ³⁶

Ecclesia certe ex apostolorum traditione accepit et credidit, quod Christus, dei et intemeratae virginis filius, mortuus sit pro peccatis mundi et resuscitatus propter iustitiam nostram. Et particeps huius mortis, redemptionis, vitae ac iustitiae omnes fieri, quotquot vere ex animo integreque credunt mortem Christi suam esse vitam, resurrectionem Christi suam esse iustificationem, Christum denique ipsum fide ita vivere in suis, ut post Christum nihil amplius ad perfectionem cupiant et optent, in uno habeant omnia, qui et vivificam vim in suis exerat. Haec sane ipsissima salutis nostrae ratio est universa, quae ab ipso domino nostro et sanctis apostolis variegata dicendi ratione proponitur. Nunc enim dominus dicit: "Omnis, qui biberit ex aqua, quam ego dabo ei, non sitiet in aeternum; sed aqua, quam dabo, ei fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam" [Joh 4, 14]. Mox mutata dicendi figura, autem etiam eadem remanente, sed vocibus mutatis eandem rem docet et ait: "Ego sum panis vitae; qui venit ad me, non esuriet, et qui credit in me, non sitiet unquam" [Joh 6, 35]. Rursus: "Qui edit meam carnem et bibit meum sanguinem, in me manet et ego in eo" [Joh 6, 56 (Vulg. 57)]. Item Ioannes apostolus in canonica ³⁷ sua: "Ex hoc cognoscimus, quod in eo manemus et ipse in nobis, quoniam de spiritu suo dedit nobis" [1Joh 3, 24]. Et: "Quisquis confessus fuerit, quod Iesus est filius dei, deus in eo manet et

ipse in deo" [1Joh 4, 15]. Proinde, quemadmodum cibus sustentat corpus, alit et ad opera confirmat conservatque, sic fides in dominum incarnatum et passum animam vegetat, vivificat et conservat. Iterum vero in evangelio dominus: "Ego sum vitis", ait, "vos palmites. Qui manet in me et ego in eo, hic fert fructum multum, quia sine me nihil potestis facere. Si quis in me non manserit, eiectus est foras sicut palmes et exaruit" etc. [Joh 15, 5f]. His, inquam, et similibus paradigmatis, sententiis omnigenisque dicendi figuris mysterium redemptionis suae per doctrinam apostolicam commendavit ecclesiae, quam quidem doctrinam voluit esse inter fideles perpetuam, primo quidem, ut illa innotesceret mundo deus et eius beneficia per Christum orbi exhibita. Dein, ut doceretur fides in deum per Christum. Postremo, ut ex fide charitas et offitia vitae piae plantarentur aspirante et incrementum suppeditante sancto dei spiritu.

luxta hanc doctrinam evangelicam et signa sacramentalia instituit dominus et apostolis tradidit, apostoli ecclesiae. Haec sunt actiones sacrae, verbis sive promissionibus et ritibus praescriptis constantes, ecclesiae divinitus in hoc instituta, ut divinas promissiones consignent, fidem exerceant rebusque terrenis et visibilibus coelestia dona (fide percipienda) repraesentent et ob oculos statuant, denique, ut ecclesiam visibiliter colligant et sui moneant offitii. Inter quae post sanctum baptisma et coena dominica celebratur.

Haec k quidem actio est et actio sacra divinitus instituta. Dominus enim: "Hoc facite", ait, "in meam commemorationem"[Lk 22, 19; 1Kor 11, 24]. Facere aliquid iubet, nimirum quod ipse fecit prior: "Accepit autem panem, egit gratias, fregit discipulisque porrigens dixit: 'Accipite, 1 edite; hoc est corpus meum' " et quae sequuntur [Mt 26, 26-29 par.]. Hoc cum obediente et simplici actione exprimimus, actionem sacram celebramus. Atque hic quidem ipsissimus est ritus, quem praescripsit dominus. Hunc eundem tradiderat Corinthiis apostolus. Cumque eundem nonnihil corrupissent abusibus quibusdam, ipse repetens tm eundem restaurat et dicit: "Quod accepi a domino, hoc tradidi vobis"[iKor 11, 23]. Quasi dicat: "Iniquum et impium est in hoc sacro alium ritum tradere quam eum, quem ipse dominus, huius

|| 36v. sacri autor primus et optimus, instituit."Unde sanctus Cyprianus martyr epistolarum libri 2 n , epist. 3. 38 : "Quando aliquid deo inspirante et mandante praecipitur, neccesse est, domino servus fidelis obtemperet, excusatus apud omnes, quod nihil sibi arroganter assumat, qui offensam domini timere cornpellitur, nisi faciat, quod iubetur. Admonitos autem nos scias, Caecili, ut in calyce offerendo dominica traditio servetur neque aliud fiat a nobis, quam quod pro nobis dominus prior fecit" etc.

Caeterum o promissio, quae nobis symbolo hoc obsignatur et quam attestatur dominus, non ea est, quae nonnullis videtur, quod scilicet virtute divina panis vertatur in carnem, vinum in sanguinem, sed quod ipse dominus Iesus sese pro nobis tradidit in mortem, corpus videlicet ad crucem, et quod sanguinem effudit in remissionem peccatorum multitudinis. Et hanc promissionem oportet quisque vivida fide recipiat. Qua quidem in parte sacramentum hic nihil distat a doctrina, de qua paulo ante diximus - remittit enim ad eundem redemptorem et ostendit eundem Christum mortuum et exuscitaturn, docet monetque, ut illi fidamus p ut liberatori nostro ac redemptori -, nisi quod doctrina contenta est id effecisse verbis, sacramentum q hoc praeterea et amplius id ipsum per symbolum proponit oculis, unde ceu visibile testimonium et signaculum merito esse iudicatur, quod revera et tam certo pro nobis Christus mortuus est, quam certo haec iam iubente domino fiunt a fidelibus.

D[ivus] Paulus circumcisionem appellavit "signaculum" vel obsignationem aut, si mavis, sigillum "iustitiae fidei"³⁹ , qua videlicet deus velut obsignaret fidem iustificare. At par ratio est sacramentorum. Est itaque et coena sigillum r quoddam, quo dominus nobis suam redemptionem attestatur, ut, quoties haec celebretur publice, toties sigillum veritatis proferatur ecciesiae, quo secura et certa sit se corpore et sanguine domini esse assertam sanctificatamque. "Obsignati quidem sunt fideles spiritu sancto", ut ait apostolus, 40 "et arrhabonem spiritus in cordibus habent"; nihilominus voluit dominus uti verbis et signis ecclesiam. Hic enim dominus, ut alias saepe, morem hominum imitans non satis habet rem polliceri praestantem, nisi eandem tabulis et sigillo praestitis attestetur atque confirmet. Enthusiastae, quos alii appellarunt Messalianos ⁴¹ , post acceptum spiritum soli docuerunt mania et supervacanea esse sacramenta.

Praeterea, quo haec essent evidentiora omnia, usurpatione divina et propter similitudinem maxime, signa rerum, quarum signa sunt, nomina indipiscuntur. Non enim substantia et natura transeunt et convertuntur in res, quas significant s ; discretis enim naturis quaelibet partium suam proprietatem retinet. Id quod per enumerationem omnium sacramentorum eorumque naturam

demonstrare licet: Circumcisio appellatur Gen. 17 [11] "foedus". Quis autem nesciat circumcisionem et foedus naturis suis ita disiuncta esse, ut neutrum sit natura alterum. Foedus enim is nexus est, quo sibi dominus semen Abrahae obstrinxit coniunxitque pollicens se ipsius deum, Saturnum ⁴² sive exaturantem fore, ⁴³ modo istud quoque ipsum pro deo suo habeat et integro t coram ipso ambulet. At circumcisio praeputii est decisio. Quia vero circumcisio ipso ritu quandam refert purificationem, quam pollicetur deus in eo, quod se deum fore promittit, et quam exigit, cum ait: "Ambula coram me et esto perfectus" [Gen 17, 1], idcirco recte dicitur circumcisio esse foedus domini, quae foederis signum est, ut diserte exprimitur Gen. 17 [11]. Iam et Ex. 12 [11] ceremonia agni paschalis ipsum "pascha" u sive ipse "domini transitus" dicitur. Manifestissimum autem est aliud esse transitum angeli in Aegypto, quo aedes Izraelitarum transiit, Aegyptiorum irrupit et primogenita cecidit, 44 aliud vero esse solennem hanc ceremoniam. Quia tamen haec similitudine quadam refert transitum angeli domini, iccirco recte signo rei signatae nomen attribuitur. Nam ipse dominus: "Eritque vobis dies illa", inquit, "in memoriam" [Ex 12, 14]. Ad eundem modum sacrificia in lege domini vocantur "peccata" et "sanctificationes", ⁴⁵ at natura sua non erant hoc ipsum, quod dicebantur, sed significabatur" ipsis peccatum et peccati remissio, dicente || 37r. apostolo Hebr. 10 [3-4]: "In sacrificiis fit commemoratio peccatorum quottannis. Non enim potest sanguis taurorum et hircorum auferre peccata" etc. Sic et baptismus domini dicitur "ablutio" et "remissio peccatorum", dicente ad Paulum Anania in Act. 22. cap. [16]: "Surge, ablue peccata tua", cum baptismum suaderet. Et divus Petrus Act. 2 [38]: "Baptizetur unusquisque vestrum", inquit, "in nomine Iesu Christi ad remissionem peccatorum." Quis hic tam stolide superstitiosus, ut dicat aquarn esse ablutionem peccatorum sua natura et converti aquarn praesentia dei in ablutionem divinam? Scimus enim ministrum foris aqua ut signo tingere, intus autem sanctificare dominum, aquam item similitudine quadam referre foris mysterium, quod interius operatur dei spiritus. Sic enim Baptista distinxit: "Ego baptizo quidem aqua, ille baptizabit spiritu sancto"[Mk 1, 8 par.]. Et Petrus 1. Pet. 3 [20f]: "Diluvio respondet baptismus, qui nos salvat quoque, non quo sordes carnis abluuntur, sed conscientiae bonae interrogatio in deum."

Et quid prohibebit iam istas locutiones: "Panis est corpus Christi, vinum est sanguis Christi" modo sacramentis proprio exponere, istis videlicet signis significari nobis corpus et sanguinem domini, quibus spiritualiter dominus suos pascit ad vitam, quemadmodum foris minister Christi illa ipsa

signis repraesentat et offert sive porrigit? Manent itaque in suis substantiis discreta panis et vinum, corpus et sanguis domini. Dicuntur autem panis et vinum "corpus" et "sanguis"propter similitudinem et memoriam, non propter conversionem vel substantiam et naturam. Appendit enim dominus: "Hoc facite in mei memoriam" [Lk 22, 19; 1Kor 11, 24f]. Et sanctus Augustinus epistola ad Bonifatium 23. 46 : "Si", inquit, "sacramenta quandam similitudinem earum rerum, quarum sacramenta sunt, non haberent, omnino sacramenta non essent. Ex hac autem similitudine plaerumque etiam ipsarum rerum nomina accipiunt" etc. Idem copiosius docet ad Euodium ep. 102. 47 et tractatu in loan. 63. 48 Denique idem w ille autor (qui non suam sententiam, sed qualis tunc erat universae ecclesiae catholicae, exposuit x ) haec domini verba "Hoc est corpus meum" [Mt 26, 26 par.] exposuit: "Hoc significat corpus meum vel est figura corporis mei." Loca si requiras, haec sunt: Contra Adimantum, Manichaei discipulum, cap. 12. 49 , in prologo Psal. 3. 50 etc.

Quorsum iam attinet, quaeso, in hanc clarissimam lucem nebulas spargere et quaestiones philosophicas de omnipotentia et miraculosa praesentia nectere aut voces y ab omni theologia apostolica et prisca alienissimas infarcire ac verbis domini addere: "corporaliter, naturaliter et substantialiter" ipsum domini corpus naturale et essentiale, sicut de ipsa virgine illibata genitum erat, praesto esse, adeoque et panem ipsum in illud ipsum corpus divina virtute et praesentia conversum esse et ipso pane ipsum domini Christum naturale corpus omnibus exhiberi sumentibus realiter. Nam certo z non yerum est. Sed quis non intelligat, sic isti intelligunt dicente[?] magistro 51 , rursus papa Nicolao ⁵² , item N. I [?]aa "Firmiter credendum"⁵³ . At quam ab parum

von Uzalis (Tunesien), gehörte zum Freundeskreis Augustins. — Lit.: Wolfgang Hübner, in: AL II 1158-1161.

firmamenti haec habeant et quam a vero aliena sint, non scripturis modo et fidei natura ac ingenio, sed suis propriis verbis revincuntur. Mox enim adiiciunt: "sed non qualitative, quantitative, localiter et circumscriptive"⁵⁴ . Si enim hic praesto est verum, essentiale et naturale domini corpus, certe qualitatem et quantitatem suam habet et in loco est. Nam de corpore clarificato angeli quoque testantur: "Surrexit, non est hic; ecce locus, quo posuerunt eum"[Mk 16, 6]. Imo ipsemet dominus: "Spiritus", inquit, "carnem et ossa non habet sicut videtis me habere" [Lk 24, 39] et quae sequuntur. Novisti enim, quae legantur Luc. 24 [36-43], ut hic non omnia ascribenda sint. Si vero locum, qualitatem et quantitatem non habet, non est naturale, substantiale et corporeum, id est verum domini corpus. Recte enim et pie dixit sanctus Augustinus ad Dardanum ep. 57. 55 : "Spatia locorum tolle corporibus, nusquam erunt, et quia nusquam erunt, nec erunt. Tolle ipsa corpora qualitatibus corporum, non erit, ubi sint, et ideo neccesse est, ut non sint." Quis, obsecro, tam obesae naris est, qui, si audiat sibi donari agnum naturalem et substantialem, ubi tamen ab eo, qui offert munus, protinus additur: "sed non substantialiter, qualitative aut quantitative"ac , mox intelligat se naso circumduci? Cur ergo miramur illos aut fucum illorum intelligere nolumus, qui substantiale corpus domini se nobis exhibere iurant, mox autem eidem corpori id detrahunt, sine quo verum corpus et tale omnino, quale ipsi praedicant, esse nequit? Obiiciunt 37v. || crassum esse simile de agno, qui donatur, se loqui de mysterio. Si ergo mysterium agnoscunt, cur tanta saeveritate urgent substantialem, realem et corpoream praesentiam? Cur reale et naturale domini corpus realiter edendum esse contendunt?

Aiunt nos nuda et vacua habere et tradere symbola. ad Imo fatemur circa sacramenta duo esse consideranda ae , signum ipsum et rem, quae significatur; ut in coena signum, panem videlicet et vinum, adeoque ritum totum, nec hunc solum, quin potius, cuius rei gratia illa sic celebrantur: propter Christum, inquam, qui illum ritum sic nobis tradidit, ut, quae ipse fidelibus confert, significet, se scilicet mortuum pro peccatis, ut viveremus. Victuros autem, quotquot illius carnem edunt et sanguinem bibunt. ⁵⁶ Edunt et bibunt,

scholastischer Termini zur Umschreibung der Gegenwart Christi vgl. Hartmut Hilgenfeld, Mittelalterlich-traditionelle Elemente in Luthers Abendmahlsschriften, Zürich 1971. —Studien zur Dogmengeschichte und Systematischen Theologie 29, S. 183-232.

qui credunt illa prod af se in mortem data. llli ipsi autem, qui hoc credunt, externa hac quoque coena participant, qua totum ipsis mysterium salutis repraesentatur. Fide ergo edunt ipsum domini corpus et sentiunt vim intra se vivificam Christi (non enim de fide ut nuda speculatione, sed tanquam vivifica Christi virtute loquimur), ore corporeo corporis signum. Et manent haec duo ita inter se discreta naturis suis, ut neutrum transeat in aliud, sed duplex hic cibus sit, duplex minister et conviva duplex. Est visibile quoddam panis et vinum, invisibile dominus Iesus ad dextram patris. Non quod ipse sua natura invisibilis sit, sed quod eius operatio occulta, sed tamen efficax sit in sanctis, qui ipsum vident oculis mentalibus, non oculis corporeis. Minister ecclesiae, qui sacramentum exhibet, homo est. Sacerdos, qui animam satiat, Christus est. Exterior homo signum percipit, interior participat re ag signata. Vivit enim in fidele dominus Iesus et manet in eo per fidem et operationem, non per corpoream praesentiam, iuxta quam in coelis est, inde ad iuditium demum usque venturus. Inde autem claret nos plenius et rectius agnoscere mysterium, claret et illud: nos non celebrare vacua et mania symbola, sed efficacia per eum, qui instituit ac vivit in suis.

Quod Nestorianum ah dogma obiiciunt quidam ⁵⁷ , plane non agnoscimus, sed Nestorium cum peregrino dogmate suo damnamus; confitemur autem Christum verum deum et hominem esse, et unum quidem, non duos confitemur, 58 "quem propterea et unigenitum dicimus, manentem in duabus substantiis, sicut ei naturae veritas contulit, non confusis naturis neque immixtis, sicut Timotheani 59 et Eutichiani, prisci haeretici, voluerunt ai sed societate et in una personal ak unitis. Deus ergo hominem assumpsit, homo in deum transivit, non naturae versibilitate, sicut Apollinaristae ⁶⁰ dicunt, sed dei dignatione, ut nec deus mutaretur in humanam substantiam assumendo hominem, nec homo in divinam glorificatus in deum. Quia mutatio et versibilitas naturae et diminutionem et abolitionem substantiae facit."Viderint ergo, ex quo spiritu argumenta sua contexant, qui propter coniunctionem naturarum

dogmatibus", die Gennadius von Marseille zugeschrieben wird (Kap. 2, s. MPL 42, 1213f; 58, 981; vgl. auch unten Nr. 1550, 104-114; zu Gennadius: Paul Larue, in: LThK ³ IV 464f).

in unam personam humanitatem Christi perinde ut divinitatem per omnia diffundunt. Veritas enim manifeste pronuntiat: "Et post hoc non sum in mundo" [Joh 17, 11]. Iterum: "Relinquo mundum et vado ad patrem" [Joh 16, 28] etc. Et sanctus Augustinus in eadem illa ad Dardanum epistola ⁶¹ : "Venturus", inquit, "est ad vivos mortuosque iudicandos in eadem forma atque substantia, in qua ascendit; cui profecto immortalitatem dedit, naturam non abstulit. Secundum hanc formam non est putandus ubique diffusus. Cavendum est enim, ne ita divinitatem astruamus hominis, ut veritatem corporis auferamus. Non est autem consequens, ut, quod in deo est, ita sit ubique ut deus" etc.

Huic veritati aeternae et infallibili, planae et sacrosanctae innixi diserte, et palam docemus al corpus Christi in coelis esse corporaliter, in coena autem se suis fruendum praebere non corporaliter, sed spiritualiter, id est, ut ipse ad dextram patris manens vero suo corpore fideles suos rite, id est in fide et dilectione participantes am coena sua vivificet et ab omnibus peccatis emundet, per meritum traditi corporis et effusi sanguinis. Itaque non confundimus || 38r. signum et signatum, non miscemus corpus et panem, vinum et sanguinem, sed dicimus ex duabus rebus in suis substantiis permanentibus effici sacramentum, quorum alterum corpore, alterum animo percipiatur. De corpore domini non docemus pugnantia an ut dicamus , ipsum corpus domini vere adesse, interim vero istud corporis propria exuere. Quin confitemur Christum corporaliter in coelis esse, adeoque in uno aliquo coeli loco, ut Augustinus quoque dixit, 62 propter veri corporis modum, et Christum hunc eundem illum deum et hominem verum satiare et vivificare fideles suos in terra sua celebrantes sacra. Insuper docemus ad hanc saturitatem et vitam, redemptionem et salutem perficiendam in fidelibus non opus esse, ut naturale domini corpus in terris praesens sit. "Semel enim Christus oblatus est, ut multitudinis peccata auferret, secundario autem (Greek) absque peccato conspicietur iis, qui illum expectant in salutem", Hebr. 9 [28]. Et huius quidem fidei nos neque pudet neque piget, quando novimus centurionis fidem evangelicam adeo commendari a domino, ut plane confessus sit talem se fidem in Izraele non reperisse. ⁶³ At qualis illa fuit? Non putavit opus corporali domini praesentia, sed "dic tantummodo" (aiebat ad dominum) "verbum et sanabitur famulus meus" [Mt 8, 8 par.]. Sed et Thomas audivit: "Beati, qui non viderunt et crediderunt", loan. 20 [29]. Satis ao ergo beati erimus, si crediderimus Christum pro nobis passum et resuscitatum esse, cuius quidem

sigillum coena est, ad quam accedimus tanquam ad testificationem corporis vere pro nobis traditi et sanguinis effusi ad remissionem peccatorum.

Eadem illa et fidei exercitium est. ap Videntes enim panem in coena frangi cogitamus corpus domini pro nobis traditum. Videntes vinum effundi cogitamus sic fusum pro nobis domini sanguinem et reliqua, quae analogiae excussio suppeditat. Porro fides exercitata magis magisque proficit, ut Christus ipse in nobis magis magisque vivat.

Addamus his et reliquos finesse aq et fructus huius divini convivii. Qui huius mensae participes fiunt, palam suam profitentur fidem, quod sint de corpore Christi, huius quidem membra spiritualia, in quibus efficaciter operatur caput per spiritum vivificum, denique et membra totius ecclesiae, fratres et consortes omnium, qui invocant nomen Christi. Sic dixit Paulus: "Unus panis, unum corpus multi sumus, nam omnes ex eodem pane participamus" [1Kor 10, 17]. Proinde et nostri officii in hac coena admonemur, nimirum ut cogitemus, cuius capitis membra facti simus -Christi, fui dei -, et h[uic?]ar dignas agamus gratias laudemusque benefitium mortis eius ingens. Paulus enim: "Mortem domini annuntiate", ait, "donec venit" [1Kor 11, 26]. Monemur denique, ut cogitantes nos membra Christi et omnium sanctorum factos sancte, pure et innocenter vivamus et ut charitate fraterna omnia membra prosequamur. Haec cum ita doceamus et confiteamur ex corde, immerito obiicitur nobis a quibusdam vacuam et inanem nos coenam et convivium absque hospite celebrare. Nec aliud credidit aut docuit prisca ecclesia de hoc sacramento, quam quod hic perstrinximus.

De ritu, quo sit hoc sacrum peragendum, disserui paucula in superioribus et copiose in 2. libro meo De origine erroris 65 . Nunc enim de hac quaestione disputare desino, quod copiosius de hac disseruerim, quam institueram.

[3.1 Postremo ad illam venio quaestionem, qua rogas liceat ne ab eorum manibus coenam domini accipere et cum illis communicare, qui docent et credunt as naturale domini corpus in coena et dan et accipi et indigne illos manducare, qui non tali fide accedunt. Communione at sacramentorum visibiliter colligimur in unum corpus, et sacramenta percipientes profitemur fidem nostram. Nam publice reipsa testamur, cuius fidei simus ac professionis. Testantur hoc ipsum d[ivus] Paulus imprimis 1. Cor. 10 [14-22] et post hunc d[ivus] Augustinus libro Contra Faustum 19., cap. 11. 66 : "In

nullum", inquit, "nomen religionis, seu verum, seu falsum, coagulari homines possunt, nisi aliquo signaculorum vel sacramentorum visibilium consortio colligentur" etc. Proinde cum ab illorum manibus accipis coenam et cum illis communicas, qui docent 38v. || et credunt naturale domini corpus edi in coena, qui non darent tibi symbola, si praescirent te non ita credere, profecto confiteris publice et attestaris publica sumptione te membrum esse illius corporis et ita credere, ut illi au docent credendum esse. Porro si ita credis, credis, quod nullo dei verbo traditum est, proinde fides illa tua opinio et non fides vera erit. "Fides enim ex auditu, auditus per verbum dei" [Röm 10, 17]. Si non credis, simulas autem et publica sumptione testaris te credere, haud dubie mendatio et hypocrisi tua peccas in dominum et in tuam ipsius conscientiam, peccas et in ecclesiam. Offendis enim tam firmos quam infirmos. Firmi recte instituti ita de coena domini sentiunt, quemadmodum tu sentis et ipsa sentire iubet scriptura; intelligunt ergo istorum doctrinam, qui diversa tradunt, in errore versari. Itaque ubi illi te, quem suae professionis esse norunt, viderint cum illis communicare, qui diversum a veritate tenent, putabunt te vel hypocritam esse factum vel a pristina et vera sententia descivisse. Infirmi alias offenduntur crassa illa opinione corporalis Christi praesentiae; nesciunt, quo se vertant, quid verum sit aut quid recte credant. Proinde ubi hi quoque te accedere viderint et participare eorum convivio, putabunt te quoque in ea esse sententia, quam circa illam coenam docent antistites. Hinc quisque reputabit secum: "Nisi hic vir praestans et religionis pentus eam fidem haberet, quam sacrorum antistes tradit, haud dubie non communicaret cum ipsis; quid itaque tu, cum omnium rerum imperitus sis, accedere differs?" Accedit itaque, sed non integra conscientia. Horum autem culpa merito tibi imputatur a deo. Interea vero confirmantur tuo exemplo in errore suo et isti, qui veritatem damnant, abusum et errorem suum circa eucharistiam omnibus ecclesiis ut veritatem certissimam persuasum cupiunt. Quando vero consulere tuto tibi nequeo, ut pecces in deum et tuam ipsius conscientiam, in ecclesiam quoque sanctam, ut simules fidem, quam non habes, atque hoc modo errantes in errore confirmes, firmos concutias et teipsum ipsis suspectum reddas, infirmis quoque scandalum ponas, non video, quomodo secure et sancte cum av illis communicare possis aut quam integrum mihi sit suadere, ut contra tuam conscientiam accedas.

Offendis quidem plures, sat scio, si prorsus ab illorum coenis abstineas. Atque multo minus periculi esse videtur, quam si accedas. Firmi enim confirmantur tuo exemplo, infirmi magis magisque cogitant causa non carere, quod abstines. Impietatem et contemptum sacramentorum causari non poterunt, si pietatem in reliqua vita non desideraverint. Errorum vero magistris et sequacibus terrori eris.

Erit et alia via, qua offendiculum avertere queas, si videlicet doctorem et ecclesiam invisas apud tuos, quae sincere agat in hac causa. Hic, hic magna

cum fide et gratulatione accedere licebit. Opinor enim apud vestrates plurimos esse, qui nihil hic simulent aut dissimulent aw , sed veritatem ita, ut est, proponant. Suadeo autem fide bona, ne omnino a coena domini abstineas, sicubi dominicam reperire et puram nancisci potes. Divinissimi enim, fidelissimi et spiritu dei pleni homines adeo non neglexerunt sacramentorum usum externum, cum interim interius operationem domini sentirent, ut summo cum studio ac desiderio illa sibi dan postularint. Possunt de hoc vel sola apostolorum acta testari. ⁶⁷ Et perplacuit, quod in epistola tua tanto cum affectu scribebas cupere te ex animo redemptori tuo ita agere gratias, sicut ille instituit. ⁶⁸ Dominus adaugeat tibi spiritum suum et absolvat in te coeptum opus suum ad gloriam nominis sui. Amen.

Porro vocationem tuam ut deseras, adeo non suadeo, ut magis inhorter te et orem per dominum, ne deseras. Pluribus hic prodesse potes. Quid, si dominus per tuam fidem et tuum ministerium ceu per electum organum ⁶⁹ veit gravissima hac sarcina liberare 39r. || Wirtenbergensium ecclesias? Cui enim non fuerit difficile in laeto illo convivio funestas ilias voces audire: "Si non credis te manducare corporaliter naturale domini corpus, ne accedas. Si accesseris, iuditium tibi manducabis. ⁷⁰ Nisi sic credideris, de haeresi condemnaberis et iusta proscriptione deportaberis in alienas oras." Haec, haec urunt et urgent sanctas conscientias et persecutioni tyrannicae fenestram aperiunt ⁷¹ . Oro ergo dominum, ut det tibi in cor tuum suppeditetque occasionem amplam, qua liceat crassam illam, superstitiosam et conscientiis intolerabilem de coena domini sententiam tyrannicamque crudelitatem consilio prudenti et sedato ab ecclesiis sanctorum avertere veramque et genuinam, simplicem et puram illis ipsis restituere. Utinam et illustrissimus princeps 72 negotium tantum recte intelligeret et expenderet! Foelicior haud dubie in aliis foret. Quod si putaris consilium meum et vota pia quidem in praesenti nec locum nec fructum habitura, age, fiat voluntas domini; saltem te purum et syncerum servato et, quos potes, lucrane domino ⁷³ . Imprimis vero ora dominum, ut pro sua misericordia ecclesiae suae consulat.

Tiguri, 22. iulii anno 1541.

Heinrychus Bullingerus tuus ex animo.

[Ohne Adresse.]