Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[1254]

Rudolf Gwalther an
Bullinger
Basel,
13. April 1539

Autograph a : Zürich StA, E II 359, 2777r.—2778r. (Siegelspur) Ungedruckt

Konnte im letzten Brief [Nr. 1248] nicht alles schreiben. Bittet um Zusendung von Bullingers "Bericht der Kranken"für Adam Frey und rühmt dessen Geduld und Frömmigkeit. Er selbst leidet an Augenschwäche. Versichert, seine Berufung zur Theologie nicht vernachlässigen zu wollen, doch zur Zeit beschäftigt er sich vor allem mit Mathematik, Cicero, dem Römerbrief und Livius; nach Paris zu wechseln scheint ihm unmöglich, aber wegen der Förderung durch Otto [Werdmüller] bleibt er gerne in Basel. Die Basler [Theologen] werden Bullingers Buch [,,De origine erroris"] noch nicht gelesen haben; sie sind in einen Streit um die Universität verwickelt, der die Basler Schule weiter zu schwächen droht. Laut Mitteilung Bucers hat man sich in Frankfurt auf einen Stillstand von 18 Monaten verständigt, ist sich aber über die Bedingungen nicht einig; die Anwerbung von Truppen in den Niederlanden richtet sich nach Gwalthers Annahme gegen König [Heinrich VIII.] und bringt die wahren Absichten des Kaisers an den Tag. Teilt vielsagende Schriftstücke mit, die beim braunschweigischen Kanzler [Stephan Schmidt]gefunden wurden. Erinnert an seine Bitte [um eine lateinische Bibel].

Gratiam et pacem a domino etc.

Dedi non multis ab hinc diebus, patrone observande, literas 1 ad te per bibliophorum quendam, qui se Tiguri habitare affirmabat 2 ; has tibi ab illo traditas spero. Scripsi tunc temporis non, quae volui, omnia nec ut cupiebarn, sed quantum ipsum temporis momentum sustinebat. Quare nunc denuo meis te literis interturbare cogor.

Fuit hoc quadragesimali tempore apud nos Adamus Fry 3 Tigurinus, qui a medico 4 suo, ne temporis huius molestia ei obesset, Basileam deductus ad

a Mit Anstreichungen von späterer Hand.
1 Oben Nr. 1248.
2 Von welchem Zürcher Buchhändler die Rede ist, bleibt ungewiß.
3 Adam Frey (Fry, Phrygio), gest. Ende 1552 (s. Zürich Stadtarchiv, VIII C 48, 1. Januar 1553), stammte laut Zürcher Bürgerbuch aus der Herrschaft Regensberg (s. Zürich Stadtarchiv, III A 1, Nr. 158). Er wurde 1534 eingebürgert und gehörte der Zunft zur Meisen an (s. Zürich StA, W 11.41, S. 17). 1538/39 weilte er zur Behandlung von Lähmungen bei einem Arzt in Schliengen (Kr. Lörrach, Baden-Württemberg). Seine Ehefrau Agathe Studier wurde unter dem Verdacht verhaftet, die Krankheit böswillig verursacht zu haben, doch am 11. Januar 1539 wurde
sie wieder entlassen (s. Zürich StA, A 27. 159, Nr. 22). Obwohl ihr Mann sie zeitweise verlassen und uneheliche Kinder gezeugt hatte, verlangte das Ehegericht von ihr 1541 die Fortsetzung der Ehe (s. Zürich StA, YY 1. 7, 12v.—14r.). Es muß aber trotzdem zur Scheidung gekommen sein; jedenfalls wurde 1542 Freys Verehelichung mit Elisabeth Leu unter Vorbehalt seiner Bestrafung wegen des vorausgegangenen Ehebruchs legitimiert (s. ebd., 146r., 151r., 185v., 304v., 305r.; zu Elisabeth Leu vgl. Paul Ganz, Die Familie des Malers Hans Leu von Zürich, in: ZTB 1902, NF 25, S. 192f). Zum weiteren Schicksal Agathe Studlers s. unten Nr. 1280, Anm. 2.
4 Unbekannt.

festum usque paschatis nobiscum fuit. Hic cum forte e fenestra praetereuntern me cerneret, agnitum vocat. Ascendo itaque. Hic summo cum gaudio exceptum tractabat humanissime; tanto enim, quo Basileae fuerat, tempore in nullum Tigurinorum inciderat. Rogavit autem me summis"precibus, ut et eius nominec te salutatum rogarem, ut libellum, quem materna lingua de aegrotorum institutione conscripsisti 5 , ad me mittas; ego deinde ad ipsum transmittam. Basileae emissem, sed venalem non inveni. Spero tamen te in hoc optimo piissimoque viro et honestissimo civi non defuturum. Ego certe, cum morbi eius magnitudinem et admirabilem illam patientiam eius simul consydero, non raro in summam admirationem abducor. Nec intactum rehgione animum habet, quod in paschatis festo cuivis videre licuit; ne etenim pietatis parvam rationem habere videretur, se in templum portari curavit. Ego hoc a Miconio facile impetravi, ut et illum coenae dominicae participern faceret. Te etiam denuo rogo, praeceptor humanissime, ut patientiae huius et pietati stimulum addas libello illo misso; dictu enim mirum, quantum gaudeat ob literas 6 , quas nuper ad eum dedisti.

Quod vero alium rerum mearum statum attinet, sic satis commodus est, nisi quod hactenus oculorum doloribus aliquantum excrutiatus sum; sed remisit dolor, acie tamen visus maxime hebetata. Sed cum hic finis studiosos maneat, aequo animo fero.

In literis praeterea per Froschouerum datis 7 vocationem meam aliquanturn adumbrare' videris, divini scilicet verbi ministerium esse, quod ego et amplector utque huic aliquando sufficere possim maxime exopto. Tantum abest, ut disciplinarum amore irretitus sanctissimum illud theologiae studium aspernam. Opinor autern ,2777v. nec mihi nec aliis inutile fore, si artium disciphinarumque cognitioni aliquantulum temporis impendam. Sunt enim hçc studia (quantum mihi judicare licet) talia, ut diutius his immoranti noceant, negligentem vero et ipsa nonnunquam non sine suo magno malo negligant. Mathematicae autem studio prae cçteris artibus ob jde maxime teneor, quia huius artis praecepta non modo sibi ipsi, sed etiam aliis quam commodissime accommodari posse videntur tu ars alia non est, quae demonstrationis vim et iuditii informationem apertius tradat. Ciceronis interim orationes lego easque ad Hermogenis (quem Grineus profitetur 8 ) et Aristotelis praecepta examino; stylum et ipse ficto argumento exerceo. In sacris epistolam ad Romanos perlego, quam etiam Argentine antea legi 9 .

b vor summis ein gestrichener Buchstabe.
c nomine am Rande nachgetragen.
d korrigiert aus adumbrares.
e ob id anstelle von gestrichenem et[?] über der Zeile nachgetragen.
f videntur über der Zeile nachgetragen.
5 Bullingers "Bericht der Kranken" war
erstmals 1535 bei Froschauer erschienen; s. HBBibl I 73-80.
6 Nicht erhalten.
7 Zu diesem verlorenen Brief Bullingers vgl. auch oben Nr. 1245, 2ff, bes. 11-14.
8 Vgl. oben Nr. 1222, 11f. Vgl. HBBW VIII, S. 277, 104-106.

Livianam interim lectionem, cum otium datur, non negligo. Habes nunc studiorum meorum scopum; in quo si quid immutatum volueris aut si tibi instituta non placet ratio, indica, quid emendatum velis. Faciam ego, ne immoriger haben possim. Lutetiam 10 videndi spes omnis excidit, cum tantam illic rerum inopiam esse audiam, ut etiam Melchiori 11 de conditione quadam cogitandum sit. Verum quoad Othonem 12 nostrum mecum habuero, a Basilea discedere non cupio; adest enim hic studiis meis, quantum potest.

Quid de libro tuo nuper aedito 13 Basilienses iudicent, scire non possum; sed nondum, ut arbitror, aliis negotiis impediti legerunt. Summae hic inter d. Miconium et Carolstadium lites existunt et simultates, dum ille g universitati se opponere videtur, hic vero scholae h partes satis importune defendit 14 . Neuter tamen universitati adversari videri vult; factiones tamen interim fovent. Ego finem nondum video; ipsi, quid agant, viderint. Ego gravissimum illos dei iuditium subituros puto, qui scholarum institutioni sese opponunt. Timeo, ne, dum de schola pugnant, statim omni schola carebunt. Eo certe nunc res devenit, ut per integrum annum nulla Latina lectio Basileae habita sit. Othonem Ciceronis orationes lecturum expectabamus 15 ; sed nescio quis daemon optimum consilium dissipavit. Ego deo vobisque plurimum gratulor quod vos in scholae institutione strenue progredi audio 16 . Deus successum foelicem praebeat. ||2778r.

Scripsit a Franckfordia Bucerus 17 oratoris eius, qui caesaris 19 partes agit, constantiam, imo pertinatiam, qui ne latum unguem 20 de suo instituto cedere instituit. De indutus agunt; tempus indutiarum mensium octodecim utrique constituere, in conditionibus convenire non possunt 21 . Interim ingentes in Inferiori Germania copiae conscribuntur 22 , nimirum contra Anglorum regem 23 , quo debellato etiam Germanorum victoria se caesar potiturum sperat. Sed deus exercituum 24 nefaria impiissimi principis consilia dissipabit. Videmus nunc sane omnem moram, quam hactenus in oppugnandis pus caesar habuit, non animi pii iuditium, sed quaesitae facultatis argumentum esse.

g korrigiert aus illi.
h vor scholae gestrichenes illi.
10 Paris.
11 Melchior Wirz.
12 Otto Werdmüller.
13 Gemeint ist Bullingers "De origine erroris" (HBBibl I 12); vgl. oben Nr. 1253, 5-7.
14 Vgl. unten Nr. 1264, 1-7; 1278, 45-57 u. ö.
15 Vgl. oben Nr. 1232, 29.
16 Vgl. HBBW VIII, S. 253, 15-22.
17 Gwalther bezieht sich auf einen Brief Bucers an Myconius und Grynäus vom
April 1539 (Tagesdatum fehlt), der in einer Abschrift von Gwalthers Hand überliefert ist; s. Zürich ZB, Ms F 80, 114.
18 Johann von Weeze.
19 Karl V.
20 Vgl. Adagia 1, 5, 6 (LB II 184f).
21 Zum Stand der Verhandlungen um Anfang April s. Fuchtel 177-183.
22 Als Auftraggeber der Werbungen in den Niederlanden wurde Herzog Heinrich von Braunschweig vermutet; s. PC II 585f.
23 Heinrich VIII.
24 Gott Zebaoth (vgl. Otto Eißfeldt, in: RGG 3 VI 1875f).

Mitto hic tibi Sybillae folia 25 id est obscurissimas , quasdam literas, quae apud canzellarium Brunschvigensem inventae sunt 26 . Plura in his consilia scripta non sunt, quia coram praesens ea, quae necesse erat, expedire eum oportebat.

Plura, quae scribam, non habeo. Tu, quaeso, haec mea aequi bonique consule et ea, que per Quirinum 27 abs te postulavi 28 , mitte, obsecro.

Salutabis nomine meo uxorem 29 matremque 30 tuam cum universa familia. Vale bene, pater charissime, et me semper fidei tuae commendatum habeto.

Basileae, idibus apr[ilis] 1539.

Tui observantissimus

R. Gvaltherus.

[Adresse auf der Rückseite:] Vere pio et erudito viro M. Heinrycho Bullingero, patrono et domino suo imprimis colendo 1 Daneben Vermerk von Bullingers Hand: Rodolphi Gwaltheri 1539 prima augusti[!].

25 untrügliche Orakel; vgl. Adagia, 1, 7, 91 (LB II 298).
26 Am 30. Dezember 1538 hatte Landgraf Philipp von Hessen in der Nähe von Kassel den braunschweigischen Sekretär Stephan Schmidt und dessen Begleiter abgefangen. Schmidt trug Instruktionen Herzog Heinrichs bei sich, die seine feindliche Gesinnung gegen die Protestanten offen zum Ausdruck brachten. Die Schreiben sind gedruckt in: Friedrich
Hortleder, Der Römischen Keyser- Vnd Königlichen Maiesteten .. Handlungen und Außschreiben ... Bd. II, Frankfurt a. M. 1617, S. 12-14. Vgl. Georg Kuhaupt, Veröffentlichte Kirchenpolitik. Kirche im publizistischen Streit zur Zeit der Religionsgespräche (1538-1541), Göttingen 1998. —Forschungen zur Kirchen- und Dogmengeschichte 69, S. 101.
27 Quirinus von Leiden.
28 Nämlich eine lateinische Bibel, vgl. oben Nr. 1245, 19-23, und unten Nr. 1260, 15f.
29 Anna, geb. Adlischwyler.
30 Anna, geb. Wiederkehr.