[765]

Autograph a : Zürich ZB, Ms F 62, 17r.-19v. (ohne Siegel) Teildruck und zusammenfassende Übersetzung: Blarer BW I 793-796

Dankt für zwei Briefe. Hat den von Bullinger an Johannes Zwick gesandten Bericht über die Tagung in Basel gelesen; die schon immer auf die Eintracht der Kirchen bedachten Konstanzer lassen sich das dort angenommene [Erste Helvetische Bekenntnis] trotz papistischer Anklänge gefallen. Dass Konstanz entgegen Blarers Rat [dem Ratsdelegierten] Joachim [Maler] keine Pfarrer mitgegeben hat, die zur Vorsicht hätten mahnen können, ist nicht weiter schlimm, da die neuen Lehrsätze ohnehin nur Autorität beanspruchen können, soweit sie schriftgemäss sind. Anders als Paulus reden sie allerdings von dem, was die Amtsträger in Wort und Sakrament verwalten und darreichen, in einer Weise, die den Aberglauben nährt. Wenn Aussagen, die im vermittelnden Gespräch unter Gelehrten als Zugeständnisse knapp vertretbar sein mögen, zu neuen Dogmen erhoben werden, droht ein Rückfall in die babylonische Gefangenschaft der Kirche. Durch die erneute Einführung menschlicher Autoritäten, Hierarchien und Zeremonien will Satan die Knechtschaft der Gewissen wiederaufrichten; dem kann nur mit einfacher und klarer Lehre begegnet werden. Verständigungsbereitschaft ist zwar lobenswert, doch darf sich die gesunde Seite nicht anstecken lassen. Es droht die Gefahr, dass nun erst recht alle, die Luthers Abendmahlslehre in Frage stellen, als "Sakramentierer"ausgegrenzt werden; dagegen, nicht gegen die Vermittler richtet sich die Kritik. Einzig die Hinwendung zum Herrn im Gebet lässt hoffen. Gruß.

S. Diligentiam tuam in explorando census iure percepi ex duabus epistolis tuis 1 , pro qua gratiam habeo ingentem. Tu, mi Bullingere, quod ad ista frivola te vocarim, in bonam partem accipe. Impera vicissim, cum dabitur, ut b gratificari tibi possim.

Legendas mihi exhibuit epistolas tuas ad se scriptas Io[annes] Zviccus, consobrinus meus, de conventu Basiliensi nuper habito ² . Scis, Bullingere, quanti nostris fuerit semper coire placido spiritu unanimes fratres; itaque, ut molestum erat hoc genus disceptandi, lacessendi et condemnandi, quo inter se committebantur Lutherani et pars adversa, ita nunc reditus in gratiam inter adhuc superstites et iucundus habetur et salutaris. Proinde Basiliensem congressum non modo non praepedivimus, sed maturavimus etiam, cum is praesertim Helveticis ecclesiis conversis ad Christum videretur honestati omamentoque fore, imo non tam Helveticis quam iis ipsis, a quibus male audiebant Helveticae idque indignis de causis. Cui vitio si medentur dogmata illic decisa, interpretabimur eadem nos quoque favorabiliter et seposita suspitione. Quam pacem enim iampridem imploravimus, ea si usuvenerit moderabilibus conventis, voluptati erit nostrae ecclesiae dissimulaturae, quod videntur aspersa quaedam spirantia papismum potius latentem quam apertum christianismum. Dices quae? Non est hic locus recensendi, nec, si simplicitas est, expostulamus. Sin qui vobiscum egerunt homines honorifici, pii, docti, chari animo nostro perrexerint declinare ab ea simplicitate, quam longa invidia, sed laudabiliter obtinebant superstite Zvinglio. precabimur dominum, ut, si nullae ecclesiae retineri queant aliae, maneant tamen Helveticae cum puritate dictorum factorumque Christi sintque ut asylum ceteris de novo accessuris.

Dices, cur non concionatores nostri cum Ioachimo ³ interfuerunt, quo, si quid daretur imprudentius, esset monitio. Absentiae istius causae, opinor, fuerunt. Ego, ne abessent, domi aegrotans consulebam, sed frustra. Quanquam hic iacturam esse video nullam; satius erat fortasse pacem hanc non interturbari, nec, si recte ||17v. usurpemus, periculum erit in axiomatis istis. Nam post etiam multos conventus, quos adhuc meditantur, non, puto, pro oraculis habebuntur haec exemplaria humanarum cogitationum. Sin cum verbo divino constabit haec dogmatum substantia, non tamen autoritate pollebunt nova

in Erscheinung; für die dort erworbenen Verdienste wurde ihm 1531 das Konstanzer Bürgerrecht geschenkt. In gleicher Funktion nahm er an der Basler Tagung teil (s. oben Nr. 737, Anm. 6). Auch in den folgenden Jahren vertrat er Konstanz bei wichtigen Anlässen wie dem Frankfurter Bundestag (1539) und den Religionsgesprächen in Hagenau und Worms (1540). Einige Monate vor seinem Tod übernahm er das Stadtschreiberamt in Lindau. — Lit.: Vögeli, Schriften II/II 1277f; Rublack, Konstanz 321f, Anm. 5; Bernd Ottnad, Die Kanzler, in: Das Bistum Konstanz, das Erzbistum Mainz, das Bistum St. Gallen, bearb. v. F. X. Bischof, red. v. B. Degler-Spengler, Basel-Frankfurt 1993. — Helvetia Sacra 1/2, 2, S. 744.

synodorum, aut quod haec ita inter nostros et Saxonicos convenerint, sed quod ante hanc etatem divinitus eadem sunt contestata. Omnino enim tutius est oracula salutis nostrae peti a fonte quam e lacunis ⁴ . Praescripta est abunde forma fidei, charitatis, patientiae vel spei, prescripta sunt exacte alia omnia.

Fascinum est neminem hactenus ministeria verbi et sacramentorum aut paucos nimium intellexisse, cum ea presertim planius ac solidius multo ante annos hos paucos tractata fuerint, quam nunc praestigiose tractantur. Paulus gloriabatur se praeter unum atque alterum non baptissasse ⁵ ; nunc, puto, mundus convocabitur, ut consensio fiat praedicandi et evehendi exhibitiones et ministeria elementorum - elementorum autem? immo vero etiam sacramentorum, hoc est, rei nunquam intellectae neque hodie plane. Tametsi enim omnem virtutem et efficaciam deo concedunt d6 singulari favore, tamen e fingitur suus adhuc quidam modus exhibendi ⁷ isque, ut dixi, a nemine intellectus. Iam privilegium nominant, cum deus sine sacramentis agit 8 . Hic ordo obscurat et sacramentum et privilegium. Vivimus enim in Christo et renascimur sepius et maiorem etatem non utentes sacramentis. Sed quid minim vocabula humanitus inventa obscurari, cum ipsum venerabile et immortale posthac corpus Christi sic obducitur ministeriis, administeriis, exhibitionibus, ut affirment alio modo hoc corpus manducari in cena -hoc est mirifico, celesti, in summa: non intellecto -, quam manducatur piis extra hunc usum caenae? Quodne verum sit, declarant hoc "exhibendi" vocabulo. Nam si panem respicias, verum est peculiarem hunc esse modum celebrandi corporis et memoriae dominicae; sin rem, quam statuunt in sacramento, res non est alia in cena quam in fidelium corde extra cenam. Quid igitur comminiscimur? Quid impietatem et idololatriam papisticorum hominum alimus ||18r. hoc vetere fermento? Sicne expedit eludi piorum animos, ut, quod adest, non videant, quod deest, habere se arbitrentur, hoc est tertium quoddam Christi corpus scripturae et piis animis incognitum? Sed sentina cum regatur novis dogmatis exhibendi et ministrandi, mihi quidem adhuc sordet.

Sed, ut dixi, condonamus id bonis fratribus, si inter se conferant talia, si alter alteri cedat disputando, si precibus, non maledictis certent, si deponant odia et simultates, si ferant sese etiam aberrantes nonnihil in externis. si desinant rixari, si convitia mutarint in obsecrationes, si deponant in medium suae fidei, charitatis, tolerantiae rationes. Talibus de caussis si agantur doctiorum conventus, sine periculo magnus fructus sequetur. Sed synodis dilatare et evulgare, que a f pacis studiosis vix tamen dantur concordiae desyderio, quasi

der Widmungsvorrede zu Erasmus' "Novum Instrumentum".

essent precii alicuius et condigna, in que conspirarent omnes ecclesiae, res est plena timoris et periculi. Degenerabimus enim hoc pacto a divinis ad humana consilia, et erit novi aliquid semper, quod blandietur sensibus popularium hominum, donec reciderimus in locum, unde sunt hoc seculo educti pii resipiscentes forti manu et multo cum sanguine. Quanto praestabilius fuit prophetarum et Christi voces et canones ob oculos ponere et his pasci quam novis dogmatis subinde onerare Christi plebeculam! Sed iubent securos esse nos, nihil tale apparari. Scio, prudentes non facient, ut in papisticam servitutem nos reducant, de quibus haec mentio. Sed imprudentes cum imprudentibus seducemur, nescio maiorene damno an ignominia, qui, quibus initiis, in quem finem (si tamen, quod spero, sit finis) reciderit papistica hierarchia, videmus atque sentimus etiamnum. Ah, mi Bullingere, quo evanescet gaudium et aggratulatio nostra, qua gloriabamur eductos esse nos e servitute hac Babilonica ⁹ et plantatos in terram fluentem lacte et melle 10 , dulcis g et pinguis alimoniae! Cave existimes nos paratos esse ad calumniandum ea, que praetexta sunt isti malo. Nisi enim processus negocii hunc metum nostrum evidenter extorqueret, non essemus tam anxii observatores. Ita h sine maxima caussa i non reiicimus concilia et k ne reiicimus quidem absque 1 ||18v. discrimine, sed Nazianseno 11 experto credimus, qui scribit nullum synodi finem se vidisse bonum quaeque non magis auxerit mala quam resolverit ¹² . Nam idem nos sentimus ex uno atque altero tantum congressu nec frequenti nec admodum meditato. In arido autem quid fiet?

Conveniamus in propagandum nomen Christi alio instituto, quam ut novi canones evulgentur ad prorogandum propositum nostrum, quo carnem et elementa cum spiritu permiscemus m quoque veteres doctores repetamus, quale est hoc Augustini: "accedit verbum ad elementum, et fit sacramentum"¹³ , quae vox nephandos errores n progenuit, qui etiamnum extant et requiruntur, ubi non extant; deinde illud: sacramenta esse visibilia verba ¹⁴ , quod nunc passim

studiert, bevor er sich widerstrebend zum Priester weihen liess. Auf dem Höhepunkt seiner Laufbahn leitete er 379-381 die kleine nizänische Gemeinde in Konstantinopel, wo er vom Konzil als Bischof bestätigt wurde, doch trat er kurz darauf zurück. Bedeutend unter seinen Werken sind vor allem seine Reden und seine Briefe. — Lit.: Justin Mossay, in: TRE XIV 164-173 (mit weiterer Lit.).

inculcatur a nostris; at o o clarum preconium rei non intellectae! Istis verborum prestigiis capiemur reducta autoritate patrum, a quibus nunc recedere p piaculum affirmant nisi cum manifesta scriptura. Itane coniurati sumus in hominum scripta tam infinita et temeraria, ut ab illis non liceat recedere nisi victis scriptura? Nunc autem in ipso limine non modo aglutinamur illorum sentimentis cum scriptura, sed iam sine omni scriptura. Accedit q futurum esse, ut synodis restituantur hierarchiae valde pestiferae ecclesiis, et audent tamen nobis obiicere non esse nisi ex sathana, si quis conventus impediat, et urgent nos promissis Christi, quasi omnem conventionem oporteat esse ex bono spiritu, si modo prefigatur r nomen Christi, aut quasi quidvis in canones redactum a piis oporteat esse e media scriptura sumptum, si s hunc titulum obtineat, et plane dissertationibus suis hoc a nobis evincerent, nisi exempla contrarium testificarentur. Sic cerimonias, fomenta superstitionum, admittere incipiunt, quaecunque non abducant a Christo. At haec disputatio infinitos adhuc synodos poscet. Quid multis? Novam servitutem conscientiarum aedificat sathan specie relligionis et charitatis, in qua discemenda opus fuerit prudenti simplicitate et sano iudicio. Castam autem relligionem non obtinebimus, nisi puritate et sanctitate verborum clare et, ut filios lucis ¹⁵ decet, tractaverimus, quae ad vitam et mores christianos adtinebunt.

Proinde, ||19r. mi Bullingere, date operam et animadvertite, ut dilectio veritatis pedissequa maneat. Scribo hec omnia sine felle, et sunt mihi in precio fratres, quos taxo, viri docti et pii, ut cui maxime. Probatur etiam mihi ea facilitas et promptitudo, quo nostri (dico e mundo sumptos et Christo deditos) tam pulchre et placide reconciliantur t . Operit enim charitas multa peccata ¹⁶ . Hoc autem captare debemus in colenda amicicia, ut fratrem et proximum suum quisque revocet a periculo, ne sana pars amicorum rapiatur ab affecta, et ut membra colludunt ope mutua, sed quae ad salutem sit, nec se vicissim reiiciunt. Ita fovendi fratres sunt, donec pars firma restituat infirmiorem u , et ut non restituat, sic toleret v tamen, ut, quod integrum adhuc est, conservetur.

Finiturus epistolam hoc tantum exemplo addo: Quid pestilentius invasit in nostram rempublicam nuper restitutam w duce x et magistro verbo divino, quam quod ex animo ad dominum conversi levibus de caussis, addo etiam indignis, a Luthero reiiciebantur in nescio quem Tartarum, qui y nollent adherere ad illius doctrinas de cena domini? Optimi viri zelus posthabendo charitatem ammisit ipsum etiam verum. Idem nunc fit: Postquam reverentia Lutheri permovit nostros, ut intercedente Bucero accomodarent se illius obscuritati in cene negocio

tractando, non satis videtur permitti suum cuique modum loquendi, nisi res in canones redigatur, qui postea per orbem publico consensu spargentur. Queso', in quem alium usum, nisi, qui his contradixerint et locuti fuerint syncere et Germanice, ut Zvinglius et Oecolampadius faciebant, idem iudicium sint subituri, quod antea, qui Luthero adversabantur? Sed nunc gravius etiam propter multitudinem astipulantium, et paratum est de novo vocabulum "sacramentariorum", quod non quiescet, donec inveniat, in quos animadvertat primum ecclesiasticis quas' vocant censuris, deinde etiam civilibus penis. Quod ut intelligas, exempti sunt in Cadaica transactione paci publicae sacramentarii , hoc est, ut" antea vocabant, Zvingliani. Non quiescet hic zelus, 1119v donec immeritis de causis ratio dilectionis corrumpatur. Hec judicia et cacozeliam conveniebat a christianis remotissima esse. Sed quo pacto tolerabimus insipientes fratres, qui tamen sint pu, si vel melius nobis sentientes ferre propter nostras imaginationes non possumus! Hanc crudelitatem et hos mores deprecor, et vitanda ea existimo, quibus hoc malum adeo maturatur, non etiam autores alioqui sanctos et pios, qui sine palinodia sua priora scripta invertunt, ut, quid nunc faciant, nescire videantur digni venia, quod meriti vulgo mali ipsi sint instrumenta a domino deputata, ut omnino non privatam, sed publicam culpam causari oporteat.

Unum hoc solatur: invitari ad obsecrationes passim omnes, quibus si magis indulserimus quam impertinenti zelo, propitiabitur dominus huic imprudentie, et is unus servabit et restituet rempublicam christianam, quod expectamus.

Plus equo prolixus fui. Ignosce verbositati et metire epistolam non ex sermone, sed ex animo nostro. Christus te cum sociis tuis conservet, quos meo nomine salutabis certatim omnes. Si quid his scriptis offendi, sarcire cupio.

Vale, charissime Bullingere, et tile. quod facis, ama.

Constantie, 19. martii 1536.

Thomas Blaurerus tuus.

[Ohne Adresse.]