Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[751]

Johannes Zwick an
Bullinger und
Leo Jud
Konstanz,
23. Februar 1536

Autograph: Zürich StA, E II 346, 64-67. 62f. 68 (Siegelspur) Ungedruckt

Freut sich über den guten Ausgang des Basler Konvents. Eine Krankheit, aber auch die fehlende Zustimmung des Rates hat seine Teilnahme zum Missfallen Capitos verhindert. Die ihm von letzterem vorgelegten Artikel [des Ersten Helvetischen Bekenntnisses]bereiten ihm keinen Anstoss, doch ist er seit seiner Verteidigung der [Stuttgarter Konkordie]misstrauischer gegenüber gewundenen Formulierungen geworden, wo doch die Schrift so einfach und klar redet, und stellt deshalb einige Fragen. Wird dem Amt, das als solches unbestritten ist, hier nicht zuviel Gewicht beigemessen? Dem Amt darf nicht beigelegt werden, was Christi ist; wenn es nun aber heisst, dass in Taufe und Abendmahl die Wiedergeburt bzw. Vergebung dargereicht wird, könnte dies etwa in täuferischem Sinne gedeutet werden und passt ausserdem schlecht zu früheren Äusserungen Bucers. Die Rede von Geheimnissen, deren Symbol die Sakramente seien, darf nicht zur Rechtfertigung der Ubiquitätslehre dienen. Der unklare Ausdruck "darreichen"könnte leicht so verstanden werden, als ob auch die Ungläubigen im Mahl Christus empfangen würden. Weshalb wird nicht von der völligen Verderbtheit der menschlichen Natur ausgegangen? Die Anerkennung des Kirchenbannes könnte die Wiedererrichtung kirchlicher Alleinherrschaft begünstigen. Zwick kann die Artikel nicht verwerfen, fürchtet aber, dass die Unklarheiten bedenkliche Folgen haben könnten, und bittet um rasche Antwort. Grüsse. Dankt für Zwinglis ["Fidei expositio"]. Bittet iim Erklärung der Abweichungen zwischen der deutschen und der lateinischen Fassung [des Bekenntnisses].

Salus et pax per Iesum Christum.

Quod conventus Basiliensis 1 optime cesserit, viri observandi, incredibili laetitia me totum perfudit, nec desinam gratulari et orare dominum, ut haec unitatis initia quam felicissime crescant et in perfectum dei opus spiritus sancti incremento consumentur.

Utinam datum fuisset interesse colloquio! At vero non potuit fieri, partim, quod nollet magistratus, partim, quod non admitteret adversa corporis valetudo. Toto enim hoc tempore sic domi delitui, ut non licuerit etiam ecclesiasticum officium facere. Capito nonnihil subirascitur mihi propter absentiam 2 . At bone deus, si a maxime valuissem corpore, tamen non decebat invito magistratu quoquam pedem movere. Sed excusabo me quam possum diligentissime apud optimum virum 3 . Deinde hortatur, ut legam diligenter articulos per vos et ipsos conscriptos 4 ; nihil inesse istis, quod meum spiritum queat offendere.

a vor si ein gestrichener Buchstabe.
1 Gemeint ist die Konferenz in Basel, die am 4. Februar mit der Annahme des Ersten Helvetischen Bekenntnisses geendet hatte (s. oben Nr. 737, Anm. 1). Bullinger muss Zwick in einem nicht erhaltenen
Brief über die Ergebnisse unterrichtet haben; vgl. unten Nr. 765, 5f.
2 Capitos Brief an Zwick ist nicht erhalten.
3 Vgl. Zwicks Brief an Capito und Bucer vom 7. März (Capito, Corr. 203f, Nr. 597).
4 Das Erste Helvetische Bekenntnis, vgl. Anm. 1.

Id quod verum quidem est, ubi simplici animo illos perpendo. Tamen, quia nostro seculo iam nonnihil evanescit simplicitas et mira nascitur ex varus loquendi modis obscuritas, putarem quedam apertius fuisse explicanda. Scitis, quam ego confessionem Ambrosii cum Schnepfio conatus sim erga vos excusare 5 , cum vos clamaretis iterum atque iterum obscurari veritatem, et eatenus admittendam b loquendi libertatem, quatenus non noceret veritati. Hinc ipse quoque paulatim cepi minus bene sentire de intricatis locutionibus. Deinde animadvertens, quo nam quaevis dicta rapi possent et quam ecclesiarum reformationem viderentur moliri sanctissimi viri fratres Capito et Bucerus, ||65 putavi non una ex causa omnia quam apertissime et palam confitendi, ne una explicatio truderet aliam, donec nullo explicandi et interpretandi fine simplex veritas obfuscaretur. Nonne enim videmus, charissimi fratres, quantae tenebrae ex c sophistarum locutionibus natae sint? Deinde nonne scripturae de d baptismo et caena domini apertiora et clariora sunt omnibus istis loquendi modis, quos nullo e numero hodie et iam aliquot f annis finxit humana prudentia? Quam simpliciter dixit Christus: "Qui crediderit et baptisatus fuerit" [Mk 16, 16] etc. Hec verba, ut apertiora fiant faciliusque intelligantur, interpretantur quidam aquam baptismi dici g posse deificatam. Das ist yezund die glos 6 , da durch man die wort Christi usslegt. Quam simplicissime dixit Christus accipiendum panem et comedendum; hoc enim sit corpus suum [Mt 26, 26]. Quae verba ut intelligantur, bone deus, quam vix satis verborum est ad explicandum, ne dicam implicandum, ut multo difficilius intelligas scholia h et interpretum voces quam verba ipsa Christi. Nunc, utcunque ingenia vestra in huiusmodi negotiis satis perspecta mihi sint neque mihi quisquam facile persuaserit i tantillum dedisse vos, quod a veritate sit alienum, satis mihi probantur articuli, ex k quibus tamen sentio vos accomodasse unitati et concordiae. Licebit autem unum et alterum a vobis interrogare:

Primum, quantum ad ministerium adtinet 7 , non diffitemur Christum externis uti ad intelligenda interna. Cum autem Argentoratensium animus sit ecclésiam

b admittendam korrigiert aus admittendas.
c vor ex gestrichenes in.
d scripturae de am Rande nachgetragen.
e vor nullo gestrichenes s.
f aliquot über gestrichenem multis.
g vor dici gestrichenes esse.
h nach scholia gestrichenes quam.
i vor persuaserit ein gestrichenes, unlesbares Wort.
k ex korrigiert aus in (oder umgekehrt?), davor gestrichenes in qui.
5 Siehe Zwicks Verteidigung der Stuttgarter Konkordie vom 2. August 1534 zwischen Ambrosius Blarer und Erhard Schnepf in HBBW IV, s. 306,3-308,42.
6 Glosse, Erläuterung.
7 Zwick bezieht sich im folgenden offenbar auf den lateinischen Text des Bekenntnisses. Dieser ist gedruckt in: Schaff III 211-231. Schaffs Text beruht auf H. A. Niemeyers "Collectio confessionum" (Leipzig 1840) und unterscheidet sich vor allem an zwei Stellen von der eigenhändigen Abschrift Bullingers in Zürich StA, E II 337, 132r.-136v. Die Aufteilung von Art. XIII ("Christianus et officia eius") auf zwei separate Artikel geht letztlich auf die Abschrift Leo Juds in Zürich StA, E II 440, 226-233 zurück und hat zu einer Unklarheit bei der Zählung der Artikel geführt (s. BSRK 104, Anm. 1). Die Vertauschung der Art. XXV und XXVI (Schaff III 228f) beruht auf einem Versehen

reformari et evangelium in orbem spargi l non posse nisi ministerii autoritate instituta, videtur mihi hoc nomine periculosius Christi institutionibus semper adglutinari verba haec: dari, ||66 exhiberi, distribui per m ministerium ecclesiae. Et tamen ministerium non offendit; nam scimus tale esse in ecclesia et negari non posse. Das man aber söllich ministerium yezund by allen gottes handlungen triben mus, non videtur mihi per omnia tutum, primo, quia tandem homines magis admirantur externa illa elementa quam creatorem ipsum; deinde apparet Argentoratenses huismodi clausulis, ut ita dicam, praeparare novam illam ecclesiae reformationem, de qua supra modum solliciti sunt.

Hinc fatemur cooperatores nos esse quoad externam functionem 8 . Quodsi super n illam nihil exigunt amplius, satis probamus, quaecumque de ministerio dicantur. Neque enim ignoramus cooperatores nos esse in omnibus, ad quae o nos dominus ordinavit. Ordinavit autem p ad docendum de operibus dei, ad perfundendum aqua, ad dandum panem et vinum. Quo ministerio repraesentantur opera q et beneficia Christi. Itaque si ministro non tribuitur, quod est Christi, deinde si r , quod Christus agit et operatur, non necessario coniungitur ministerio externo hominis, das es eben da by und mit ain anderen mus sin, iam etiam hoc nomine minus offendimur. Sed quid est, amantissimi fratres, quod fatemini rem baptismi esse regenerationem s eamque in baptismo per ministerium exhiberi 9 ? Quodsi ipsa regeneratio sic alligata est baptismo, non tam falsi sunt anabaptistae, qui iterato baptismo certos se facere voluerunt de regeneratione. Idem, si spiritus sanctus in baptismo datur, dixerim. Sic, res eucharistiae est remissio peccatorum, in cena autem exhibetur" hec ipsa res'°; iam" parum abest, quin cena" sit non" remissionis memoria, sed remissionis opus. Et quid est, quod aliquando sensit Bucerus 1167 fidem usu sacramentorum ne confirmari quidem"? Vellem igitur, paucis mihi stupido admodum respondeatis.

l in der Vorlage spari.
m vor per gestrichenes veritate.
n vor super ein gestrichenes, unlesbares Zeichen.
o ad que zuerst gestrichen, dann wiederholt.
p autem über der Zeile nachgetragen.
q nach opera gestrichenes ch.
r vor si gestrichenes quod.
s nach regenerationem mehrere gestrichene, unlesbare Wörter.
t nach idem ein unlesbares, gestrichenes Wort.
u nach exhibetur gestrichenes res.
v iam über der Zeile nachgetragen.
w cena gestrichen und wiederholt, anschliessend mehrere gestrichene, unlesbare Wörter.
x non über der Zeile nachgetragen.
in der Abschrift des deutschen Bekenntnistextes in Zürich ZB, Ms Car I 107, 39r.-46r. —Zu Zwicks Überlegungen zum Amtsverständnis vgl. besonders Art. XVI-XXIII über das Amt und über die Sakramente (Schaff III 219-227).
8 Vgl. Schaff III 219, Art. XVI (nach 1Kor 3, 9).
9 Siehe Schaff III 223f, Art. XXII,.
10 Siehe Schaff III 223-227, Art. XXI und XXIII.
11 Zwick denkt wohl an die entschiedene Bestreitung jeder Gnadenwirkung der Sakramente in Bucers "Apologia" von 1526 (zit. in: August Lang, Der Evangelienkommentar Martin Butzers und die Grundzüge seiner Theologie, Leipzig 1900 [Nachdruck: Aalen 1972], S. 245, Anm. 1).

Proinde fatemini baptismum et caenam y symbola esse rerum archanarum 12 , id quod verum est, sed non sic archanarum, ut quidam somniant praecipue adserentes nescio quam Christi praesentiam, quam credas, non autem intelligas. Hinc illo argumento de omnipotentia dei utuntur, quo nihil opus est ad rem hanc. Quantum enim ad spiritum Christi adtinet, nemo nescit illum ubique esse posse; quantum ad veritatem corporis adtinet, scimus illum esse in loco. Iam vero videntur quidam tertiam quandam clarificati corporis praesentiam statuere, quam nisi credas, videaris omnipotentiam dei negasse.

Praeterea "exhibendi" verbum an non satis suspectum est vel hoc nomine, quod etiam impiissimis quibusvis dicatur se Christus ita exhibere, ut illi corpore ipsius vescantur, cum ideo mihi rei corporis videantur impii, quod non vescantur corpore? Quodsi exhibitionem illam in caena interpretantur, quemadmodum in praedicatione verbi -praedicatur enim in testimonium fidelibus et infidelibus -, nihil est, quod me gravet. Scimus autem nihil commune z habere dominum cum impiis et nihil minus verum esse, quam quod sese illis exhibeat. Et quanquam de hoc nihil in articulis vestris diserte, tamen articulus de ministerio hoc ipsum urgebit 13 , si non cum mica salis recipiatur 14 . Atque hinc fit, ut modis loquendi obscurioribus magis atque magis offendar, quemadmodum adversarii quoque, cordatiores ||62 nonnunquam nobis, noluerunt admittere, ut aa verba Christi per "significat"interpretaremur, quo ab verbo lux addebatur negotio caenae; nos vero admittimus, quo tenebrae adduntur ac .

Porro quid sibi vult, quod palam profitemini post peccatum bonae frugis aliquid in homine remansisse 15 ? Dedistis forte aliquid in gratiam eorum, qui adserunt ad praestantissimum quiddam esse ae et fuisse in philosophis, scilicet quod peccatum non sit 16 . Caeterum aliud est meo iuditio spiritum sanctum esse in illis, quam quod natura agantur ad honesta. Periculosum mihi videtur non totam hominis naturam subiicere peccato, nullumque spiritus vestigium apparere, nisi novo post peccatum dono largiatur divinitus - ne quid dicam multa in gentibus honesta videri posse, que coram deo sunt inhonestissima.

De ecclesiae autoritate erga eos, qui latius grassantur, adseritis illos tota ditione eiici posse 17 . Hic nimirum ecclesiam putatis ex ministris et magistratu

y baptismum et caenam am Rande nachgetragen.
z vor commune gestrichenes 9.
aa vor ut ein gestrichenes, unlesbares Wort.
ab vor quo gestrichenes idq.
ac vor adduntur ein gestrichenes, unlesbares Wort.
ad vor adserunt ein gestrichenes, unlesbares Wort.
ae nach esse gestrichenes in.
12 Siehe Schaff III 223, Art. XXI.
13 Zwick meint den Artikel über das Abendmahl, wo die Rede ist von den Symbolen, "quibus ab ipso Domino per ecclesiae
ministerium vera corporis et sanguinis ejus communicatio, non in periturum ventris cibum, sed in aeternae vitae alimoniam exhibeatur" (Art. XXIII; s. Schaff III 225).
14 Zur Redensart vgl. Adagia, 2, 3, 51 (LB II 505f).
15 Siehe Schaff III 214, Art. VIII.
16 Zwick scheint an Äusserungen Zwinglis über die Erwählung einzelner Heiden, etwa Senecas und Sokrates', zu denken; vgl. besonders Z V 379,11-25; VI/III 182,15-183,3.
17 Siehe Schaff III 222f, Art. XX.

constantem, quorum pio consensu hoc possit fieri. Verum ditione eiicere semper mihi inconsultum videtur, etiam si solam rempublicam civilem spectem. Ego si magistratus sim, mallem alio pharmaco mederi istis morbis. Nunc vero ecclesia, si hanc solam spectes, nullam ditionem habet, et nescio quid pontificiae autoritatis sapiant verba illa in negotiis sacris et sanctissimis Christi institutionibus, scilicet ut apostoli ditione eiiciant, ||63 ut proscribant idque conspiratione confaederatorum Christi. Caeterum ad instituendam de novo ecclesiasticam monarchiam salis af apposita sunt hec et huius generis verba. Utinam simplex Christi animus simplicibus verbis semper describeretur!

Summa: Articulos non possum damnare, quod fides vestra mihi sit perspecta, neque per se admodum ag obscuri sunt. Multo vero minus obscuri essent, si non periculosa tempora essent, meque magis sollicitum faciunt conatus quidam quam exotica verba et loquutiones Gordianis quibusvis nodis 18 magis obvinctae ah19 . Tandem non nihil metuo, ne ai per occasionem longe alio rapi possint quaedam, und dass man noch vil ander ak puncten und nüw artikel uss denen erzwingen werd, deren yez mit kainem wort gedacht sind.

Oro autem ad dominum, servatorem communem[?] nostrum, ut suo spiritu doceat nos unum sentire secundum[?] suam voluntatem. Amen. Ego nihil urgeo, sed tantum indico meos metus, qui utinam, utinam sint vanissimi. Si al vero quisquam est, qui optat ecclesiam bene habere, evangelium promoveri, ego quidem hoc opto et vitam am meam hanc praesentem daturus sum hoc nomine; tantum abest, ut an non sancte de unitate fratrum sentiam.

Scribo autem ad vos, charissimos meos fratres et dominos, hoc liberius, quo magis exploratam habeo vestram erga me benevolentiam. Respondete autem mihi quam potestis citius. Valete, et Christus servet vos. Parcite etiam lituris, nam festinavit tabellio 20 , nec licuit revidere. Satis est vos habere mentem meam. Thomas 21 , ||68 Cunradus 22 et boni quique iusserunt vos summo studio salutare.

Gratias vero tibi, Bullingere, agimus pro libello Zvinglii 23 . Da findt man recht gut, verstentlich ding.

Datum Constantiae, 23. februarii 1536.

Io. Zvick.

af nach satis ein gestrichenes, unlesbares Wort.
ag vor admodum ein gestrichenes Zeichen.
ah obvincte korrigiert aus obvinctas.
ai vor ne gestrichenes utcumque.
ak vor ander ein gestrichenes Zeichen.
al vor si gestrichenes V.
am nach vitam gestrichenes un[?].
an nach ut ein gestrichenes, unlesbares Wort.
18 Zur Redensart vgl. Adagia, 1, 9, 48 (LB II 351).
19 Dieses Verb scheint von Zwick künstlich aus vincire gebildet zu sein.
20 Unbekannt.
21 Thomas Blarer.
22 Konrad Zwick.
23 Gemeint ist sicherlich Zwinglis "Fidei expositio" (Z VI/V 1-163), die im Februar 1536 erstmals im Druck erschien.

Isthuc vero exciderat prope ao : Uno verbo indicetis, cur variet exemplar ap Germanicum a Latino 24 .

Valete millies cum charissimis fratribus, praecipue Pellicano meo.

[Adresse auf S. 69:] Doctissimis viris d[ominis]aq Hainricho Bullingero et Leoni Iudae, charissimis in domino fratribus. Tiguri.