Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[696]

Johannes Zwick an
Bullinger
[Konstanz],
3. Dezember 1535

Autograph: Zürich StA, E II 346, 29-34 (Siegelspur) Ungedruckt

Entschuldigt sein Schweigen. Dankt für die [den Brüdern Blarer und Zwick]gewidmeten Bücher. Bittet Gott, obwohl die Pest aus dessen Hand anzunehmen ist, um Bewahrung der Zürcher Prediger. Will nichts verheimlichen, was die Konkordie betrifft; weiß nicht, ob in Augsburg eine Schrift gedruckt wird, die sich darauf bezieht. Luther plant einen Theologenkonvent; auch die Straßburger wünschen ein Gespräch, an dem aber Zwick trotz Capitos Aufforderung nicht teilnehmen möchte. Unterstützt das Verlangen der Straßburger, die Zürcher sollten nun von der Veröffentlichung einer Verteidigungsschrift absehen. Empfiehlt, das Treffen [der Schweizer, Straßburger und Konstanzer]bis zur Rückkehr des Konstanzer Gesandten vom Bundestag in Schmalkalden aufzuschieben. Bittet, keine scharfen Briefe zu schreiben. Die Straßburger sind den Zürchern nicht übel gesinnt, doch Bucer wirft Bullinger und den Konstanzern vor, die Zustimmung zu seiner Schrift "Ad Monasterienses"zurückgenommen zu haben. Zwick versichert Bullinger seiner Aufrichtigkeit. Warnt vor Entzweiung unter den Schweizern, rät zu einem Treffen mit den Straßburgern und bittet um rasche Antwort. [Edward Fox], Gesandter [Heinrichs VIII.] am [Schmalkaldischen]Bundestag, hat in Straßburg Erfreuliches aus England berichtet, hingegen soll der Kaiser zunehmend über die Protestanten erbittert sein. Grüße. Zwick billigt die Zürcher Gottesdienstordnung, abgesehen vom Engelsgruß.

Gratia dei patris per filium Iesum sit nobiscum.

Vivo etiamnum, atque utinam vitam vivam Christo dignam! Quid faciam, novit dominus, etiam rerum secretissimarumque cogitationum scrutator 1 . Cur sileam, non una causa est, precipue quod oportunitatem in horas expectavi exhortandi te et reliquos fratres de quibusdam, quorum nec hodie, uti vellem, certus sum per omnia.

Libellos nobis dedicatos 2 et dono missos accepimus dudum. Gratiarum actio non sine nostro rubore hactenus dilata est, verum nunc copiosissimas agimus, et quod ad me adtinet, plane indignus sum tanto praeconio et tali munere.

De pestis tyrannide quid facias? 3 Expectanda et ferenda est domini manus 4 . Omnes plagae dei quid a sunt aliud, mi frater, quam benedictio dei, piis scilicet, cumque mundus ob impietatem funditus pereat, soli nos Christo servatori addicti servabimur ab interitu 5 . Invoco autem patrem illum caelos inhabitantem, ut te cum fratribus doctissimis et piissimis incolumes servet sua bonitate,

a quid am Rande nachgetragen.
1 Vgl. 1Chr 28, 9 u. ö.
2 Für die Widmung (oben Nr. 604) von Bullingers Kommentar zu vier Paulusbriefen (HBBibl I 72) hatte Zwick bereits früher gedankt, vgl. oben Nr. 622, 126-129; 642, 12.
3 Zwar war ein erkrankter Hausgenosse
Bullingers genesen (vgl. oben Nr. 648, 21f), doch forderte die Pest weiterhin zahlreiche Opfer, wie aus einem Brief Biblianders an Myconius vom 10. Dezember hervorgeht (Zürich StA, E II 340, 153); vgl. auch Vadian BW V 266f.
4 Vgl. 1Petr 5, 6.
5 Vgl. 1Joh 2, 17.

ne ecclesiae quoque pastoribus orbatae pessum eant, hoc maxime seculo, quo timendum est, ne ex nobis ipsis oriantur viri loquentes perversa. Non cessabimus genua nostra flectere ad misericordem illum nostrum parentem fuji precibus adiuti 6 , ne vos deserat, quos b ecclesiis tam magno redemptis praefecit c .

||30 Nunc quod de concordia ad me scribis 7 , esto securo animo. Ego te nihil celabo earum rerum, quas scitu vel d dignas vel e necessarias existimavero, modo me quoque f non lateat, quod geritur. Augustae an qua concordiae ratio sit sub prelo, omnino nescio 8 , verum intelligo sic sese rem habere.

Lutherus ambit congressum cum praecipuis ecclesiarum ministris. Ad hoc negotium Argentoratenses quoque propendent; utrinque existimant profuturam multis modis de constituenda ecclesia collationem 9 . Rogat Capito 10 , ne ego tantum molestiae subfugiam, quod in iter sit insumendum. Sed ego non is sum, qui vel possim aut velim interesse doctorum hominum coetui. Ego veritati simpliciter studeo neque intelligo argutas illas de constituenda ecclesia cogitationes. Sed fiat domini voluntas 11 .

Scribunt praeterea ad me Argentoracenses 12 nihil adeo timere se, quam ne vos intempestiva quapiam apologia 13 turbetis Lutherum aequiorem factum; deinde, ne forte in consilium vocati negetis g congressum. Rogant itaque, ego ut fratris offitio fungar erga vos vestramque mentem hac in re impetrem, id quod facturum me sum pollicitus 14 . Hinc vos iterum atque iterum hortor, ut, quicquid apologiarum conceperitis, tantillum temporis contineatis, donec audiatis, quis sit futurus congregationis exitus. Deinde precor quam possum diligentissime, ne quidquam causati ||31 absitis ab amico congressu, si vocari vos contingat. Atque utinam duo illa polliceri possem Argentoracensibus vestro nomine! Semper locus erit rescribendi apologias, ubi priores illi vos notarint et datis occasionibus iustis. Hortabimur etiam ad reddendam fidei vestrae rationem. Fachends nun nit an 15 und lassend uch privatas literas, und was man sunst unutz 16 ding sagt, nit bewegen. Lidend uch 17 und sechend zu und haltend uch in der sach, wie es gang, das der glimpf 18 uff uwer syten sye, und

b quos korr. aus quis.
c vor praefecit gestrichenes deserat.
d vel übergeschrieben.
e vor vel ein gestrichenes, unlesbares Wort.
f quoque übergeschrieben.
g vor negetis ein gestrichenes, unlesbares Wort.
6 Vgl. Mt 7, 7-11 par.
7 Bullingers Brief ist nicht erhalten.
8 Von einer Ende 1535 in Augsburg gedruckten Konkordienschrift ist nichts bekannt.
9 Vgl. oben Nr. 671, 2-12; 672, 1-9.
10 Capitos Brief an Zwick ist nicht erhalten, doch äußerte sich Capito auch gegenüber Ambrosius Blarer in diesem Sinne; vgl.
Blarer BW 1765; II 825.
11 Vgl. Mt 6, 10.
12 Vielleicht hat auch Bucer an Zwick geschrieben, ein entsprechender Brief ist aber nicht erhalten.
13 Gemeint ist Biblianders "Apologeticus", der auf Grund der Intervention Capitos ungedruckt blieb; vgl. oben Nr. 621, Anm. 19.
14 Ein entsprechender Brief Zwicks an die Straßburger ist nicht erhalten, Bucer beruft sich jedoch verschiedentlich auf dessen Versprechen; vgl. Blarer BW I 763; II 824f.
15 im Sinne von: unternehmt nichts.
16 unnütze.
17 geduldet euch (SI III 1089f).
18 das Recht (SI II 625f).

was ir hernach thugind, das frum lüt sagen mögind, ir syind darzu notwendiklich verursacht.

Hinc, si conventum estis celebraturi, obsecro, ut hanc rem diligenter examinetis. Utinam vero differretis hunc conventum vestrum tantisper, donec legatus noster 19 ex Schmalckhalden rediret h ! Convenient enim ad sextum huius mensis principes et urbes foederis christiani, et omnino adferetur ad nos novi aliquid. De renovando autem faedere agetur inter caetera, si non falsa narrantur 20 . Post reditum vero legati nostrae urbis polliceor aut me aut fratrem germanum adfuturum vobis 21 . Quodsi vero expectatio illa inconsulta vobis videbitur sintque occasiones conventum maturandi, fac, ne me condictus dies lateat. E re enim et vestra et totius causae evangelicae futurum est, ut sciam. Anxie i vero rogo, ne quid interim ||32 moliamini nobis insciis. Syncero autem animo sumus in vos neque quidquam a vobis petimus labiis dolosis 22 , sed cum fructu optaremus omnia geri.

Abstinete quoque ab acerbioribus epistolis; pleraque enim scribuntur, quae nihil ad rem faciunt, quae denique fratrum animos nescio in quam suspitionem rapiunt, neque omnes fide digni sunt, ad quos scribitur, et inveniuntur certe non pauci, quorum aliquot studio, aliquot imprudentia dissidium inter fratres parant.

Suspicamini forte, ne alii vobis minus velint bene. Ego vero nihil tale audio ab Argentoratensibus. Contestantur, quam sint ab omni simultate alienissimi. Tantum offendit Bucerum nonnihil, quod tu, Bullingere, epistola ad eum scripta libellum Monasteriensibus dicatum non paucis commendaveris, quod scilicet tuam in illo mentem expressisset, quod tuo spiritui testimonium reddidisset, postea vero dissimulaveris vel negaveris etiam 23 . Quam inconstantiam nobis quoque exprobrat bonus vir 24 , quanquam non desit, quo abtergamus[!] hanc maculam.

Sedulo autem hortantur me, ego ut vos ab omni fastidio ipsorum custodiam, deinde, ut faciam vos ad colloquendum paratiores, postremo, ut remorer

h legatus noster... rediret korr. aus legati nostri... redirent.
i vor Anxie gestrichenes Quodque peto.
19 Gesandter der Stadt Konstanz am Bundestag zu Schmalkalden vom 6. bis 24. Dezember 1535 war Ratssyndikus Joachim Maler; vgl. Die Schmalkaldischen Bundesabschiede 1533-1536. Mit Ausschreiben der Bundestage und anderen archivalischen Beilagen, bearb. u. hg. y. Ekkehart Fabian, Tübingen 1958. — SKRG VIII, S. 67. 75.
20 Der Bundesvertrag wurde erneuert und um zehn Jahre verlängert; vgl. ebd., S. 66-74.
21 Konrad Zwick kam kurz vor dem 7. Januar
1536 nach Zürich; vgl. Bibliander an Myconius, 7. Januar 1536, Zürich StA, E II 340, 79b; Köhler, ZL II 410.
22 Vgl. Ps 12, 3f; 31, 19 u. ö.
23 Bullinger muß Bucers "Bericht auß der heyligen geschrift..." (s. HBBW IV, S. 124, Anm. 3) in einem nicht erhaltenen Brief zunächst günstig beurteilt haben, doch äußerte er wenig später klare Vorbehalte zu den im Zusammenhang mit dem Abendmahl verwendeten Begriffen; vgl. HBBW IV, S. 327, 48; 354, 13f; 377-379, 2-47.
24 Der Vorwurf war in erster Linie an Thomas Blarer gerichtet; vgl. Blarer BW I 716-723; 760-763.

apologiam 25 ad tempus, qua unitatis studium posset offendi. Ego itaque confido non gravatim vos morem gesturos et polliceor mihi omnia iam impetrasse a vobis, cum ab k omni fuco sim quam alienissimus ||33 et, quicquid faciam, optima fide faciam.

Huius tamen admonitos vos interim volo: Cavete, ne a vobis dissideant Bernates et Basilienses. Inveniuntur enim, qui putant Basilienses fratres omnibus pedibus ivisse 26 in quarundam concordiarum sententiam 27 . Aliis l etiam Vadianus suspectus est m , solos nos refragari dicunt n . Nunc si talia sunt concordandi argumenta, qualia a Basiliensibus recipi possunt, certe o et a vobis recipi possunt. Si recipi non possunt, impedite p etiam illos et curate, ut quam optime inter vos conveniat. Resistite satanae insigniter triumphaturo, si frigidam inter vos suffunderet 28 . Hinc quidam sunt, qui non inconsultum putarent, si conventum statueretis Basileam 29 convocatis ad vos Argentoracenibus, a quibus et vos intelligeretis omnes concordiarum rationes, et illi non haberent ullam de vobis conquerendi, quasi colloquium fugeretis, occasionem.

Sed ut uno verbo dicam: Primum tu mihi, Bullingere, quam potes citissime ad has literas responde 30 . Deinde nihil tentate nobis insciis. Non q est arrogantiae, quod peto, sed fidutiae meae erga vos et eximiae benevolentiae vestrae erga me.

Istis addo, quae ad me ex Argentorato de regis Angliae legato 31 . Is triduo cum doctis contulit. Episcopus est eruditus, acutus et, ut bonis visus est, etiam pius. Mandatum habet r ad principes et urbes foederis christiani, sed qua de re, non indicavit. Testatus est ||34 communi omnium procerum sententia pontificis Romani tyrannidem pridem et prorsus eliminatum esse. Acerrime egit cum Argentoratensibus in monarchiam pontificiam graviterque conquestus est videri res ecclesiasticas ab ipsis tractari inconstantius, in quos tamen rex suus tanquam religionis principes respiceret. Produxit illis etiam quedam Philippi et Buceri scripta 32 . Quemadmodum vero haec de Anglo felicia nuntiantur, ita de caesare 33 quaedam tristia; aiunt enim illum in nos magis atque magis exacerbari.

k ab unter gestrichenem sim(?).
l-m von Aliis bis est am Rande nachgetragen.
n dicunt übergeschrieben.
o vor certe drei Wörter durch Streichung unlesbar.
p vor impedite gestrichenes curate.
q vor Non gestrichenes Sic enim(?).
r vor habet gestrichenes habens.
25 Siehe oben Anm. 13.
26 Zur Redensart vgl. Adagia 2, 7, 12 (LB II 616f).
27 Vgl. oben Nr. 673, 55-67.
28 Zu ergänzen: aquam. Gemeint ist: Mißtrauen säen; vgl. Adagia 1, 10, 51 (LB II 382).
29 Die Anregung zu einer Tagung in Basel
ging von Capito aus; vgl. oben Nr. 663, 23-25.
30 Eine Antwort Bullingers ist nicht erhalten.
31 Edward Fox, Bischof von Hereford, Gesandter des englischen Königs Heinrich VIII. zum Schmalkaldischen Bundestag vom Dezember 1535, war im November durch Straßburg gereist; vgl. Blarer BW I 760; II 823.
32 Gemeint sind die Gutachten, die Melanchthon und Bucer für Guillaume du Bellay verfaßt hatten; vgl. Blarer BW II 826 (zu den Gutachten s. oben Nr. 513, Anm. 4).
33 Karl V.

Hinc e re foret evangelici negotii, si citra veritatis offensam possemus in domino coire.

Haec communica Pellicano, Theodoro 34 Leoni 35 , fide dignissimis fratribus. Dominus conservet vos ab omni malo.

Vale.

3. decembris 1535.

Tuus Io. Zvick.

In ratione ritus ecclesiastici nihil displicet 36 . Tamen salutationem angelicam obmissam vellem 37 , cum illa ad preces non modo nihil faciat, sed etiam superstitionis s causam praebeat.

[Adresse auf S. 28:] Ornatissimo viro d. Hainricho Bullingero, antistiti Tigurino, fratri charissimo.