Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[514]

Bullinger an
Ulrich Chelius
[Zürich],
17. Januar 1535 Autograph a :

Paris, Bibliothèque Nationale, Ms Dupuy 424, f. 53r.-54v. (Siegelspur) Teildruck: V.-L. Bourrilly, François 1er et les Protestants. Les essais de concorde en 1535, in: Bulletin de la Société de l'Histoire du Protestantisme français 49, Paris 1900, S. 340-343

Eine Einigung [mit der römischen Kirche] ist einzig auf biblischer Grundlage und nach dem Vorbild der Urkirche möglich. Eine solche schriftgemäße Konkordie ist wünschenswert, eine anders geartete wäre zum Scheitern verurteilt. In der Schrift und im Beispiel der Apostel ist der Maßstab für die Ordnung des christlichen Lebens zu finden; dem, der sich daran orientiert, steht Gott bei. Auf dieser Grundlage muß eine Konkordie aufgerichtet und alles geordnet werden. Mit Gottes Hilfe ist dies möglich: So wie die Apostel den Erdkreis bekehrt haben, geschieht dies auch heute, nämlich durch Predigt des Wortes, Gehorsam und Streben nach schriftgemäßer Einheit im Rahmen einer Synode. Über Rechtfertigung, Glauben, Sündenvergebung und gute Werke gilt, was Paulus im Römer- und Galaterbrief schreibt. Über das Opfer, das Priesteramt und das Mittlertum Christi handelt er im Hebräerbrief Der Heiligenkult ist gegen das Gebot der Schrift. Die Bilderverehrung haben schon Laktanz, Athanasius und Hieronymus abgelehnt. Die Sakramente sind auf ihre ursprüngliche Einfachheit zurückzuführen. Die Täufer werden zu Recht verurteilt. In der Eucharistie wird Christi Leib im Glauben genossen. Die Messe ist durch die von Christus eingesetzte Form des Mahls zu ersetzen. Beichte und Absolution sind sinnvoll einzig als Trost durch das Evangelium. Über den [freien]Genuß der Speisen schreibt Paulus im Römerbrief, über das Amt in den Briefen an Titus und Timotheus. Die Könige sind zu Gerechtigkeit verpflichtet, die Gläubigen zu Gehorsam. Über die Klöster und anderes schreibt [Konrad] Pellikan mehr. Auf dieser Grundlage sind die Prediger in der Schweiz zu einer Konkordie bereit.

b cuiquam am Rande nachgetragen.
a Z. 91f von der Hand Berchtold Hallers. Erhalten ist auch Bullingers Entwurf (Zürich ZB, Ms F 62, 106r.-109v.; zitiert: E). Dieser Entwurf trägt auf f. 106r. den Vermerk: Pellicani quoque apographum statim remittes. Über Orthographie und Wortumstellungen hinausgehende Abweichungen sind nachfolgend aufgeführt.
Eine von Rudolf Gwalther angefertigte und von Bullinger durchgesehene Abschrift (Zürich ZB, Ms F 47,f 8r.-9r., mit Randbemerkungen von J. H. Hottinger und Siegelspuren auf f. 9v.) beruht ebenfalls auf diesem Entwurf. In Zürich StA, E II 441, 437-439, finden sich 22 undatierte Artikel von Bullingers Hand; Johann Jakob Simler bezeichnet diese in seiner Kopie (Zürich ZB, Ms S 37, 148) als "Addenda ad epistolam Bullingeri ad

Concordiam ego, mi Cheli, nullam constare posse video, quae non sit ex purissimis scripturae fontibus petita et ad b exemplum apostolicum primitivaeque ecclesiae synceritatem deformata.

Non improbo piorum hominum super hac re mentem. Omnes pii ad concordiam aspirant, sed sanctam, puram et diuturnam. Si hodie sarciatur concordia non solida et ad scripturae praescriptum c non omni modo collimata, cras maiori discordia succrescente offensa ineluibili dissolvetur. Verbum domini manet in aeternum [Jes 40, 8; 1 Petr 1, 25]. Omnis caro et omnia humana consilia ut flos agri pereunt 1 . Proinde, qui solidam in ecclesia cupiunt statutam concordiam, omnes ecclesiae res revocent ad exemplum pristinum et apostolicum, ad d sacrae scripturae testimonium.

Quicquid enim praeter scripturae authoritatem statuitur, firmum esse non potest nec omnibus, maxime vero piis, placere potest. Impugnabunt id perpetuo. Quae autem ad vitam et disciplinam necessaria sunt christianam, sacris litteris et exemplis apostolicis abundatissime sunt tradita. Ab iis e deficere impium est, meliora meditari stultum, non obsequi perfidum.

Qui deum et veritatem ex animo quaerunt, in scripturis et secundum scripturas quaerunt. His deus adest, hos spiritu suo imbuit, animat, dirigit. Qui illis desertis humana sequuntur, subinde impingunt et perplexi haerent astutiam astutia pellente et supplantante f . Consulimus ergo omni modo sic esse sarciendam concordiam, ut ipse dominus sarciri voluit verbo veritatis, et ut omnia nostra ad vivum 2 quoque secundum scripturas et exempla apostolorum sive veteris ecclesiae exigantur componanturque.

||53v. Sed id quidem plerisque videtur impossibile. Atqui omnia possibilia sunt apud deum [Mt 19, 26], qui iis non deest, qui ipsum in veritate quaerunt 3 . Neque nos unius diei aut annorum aliquot g negotium agimus. Quid videbatur impossibilius, quam h terrae orbem eumque idololatriae et superstitioni immersum per paucissimos Christi apostolos fore convertendum? At conversum vidimus, quamquam cum negotio et tempore. Est i et praesens seculum erroribus prorsum involutum, sed nemo desperet. Vidimus enim paucis aliquot annis mire immutatas eximias urbes populosque innumeros k . Nostram quidem operam debemus deo, sed quam ipse poposcit, praedicationem verbi et obedientiam.

Chelium" (vgl. Seidel 83-85). Diese Artikel können als Diskussionsgrundlage gedient haben oder sind Chelius vielleicht als für ihn persönlich bestimmte Ergänzung in Abschrift mitgegeben worden; Brief- oder Beilagencharakter tragen sie nicht.
b E: ad über gestrichenem contra.
c E: rationem für praescriptum.
d E: ad exemplum apostolicum et ad.
e E: illis für iis.
f E: nach supplantante gestrichen: Nullus in iis ardet spiritus, nulla alacritas, quae iis modo conceduntur, qui ea ratione
deum et Christum quaerunt, qua ipse inveniri voluit.
g Vorlage: aliquod; E: annorum aliquot über gestrichenem et eis[?].
h E: nach quam gestrichenes totam.
i E: vor Est gestrichenes Iam.
k E: nach innumeros gestrichen: Ne obsecro remorentur evangelii cursum suopte ingenio satis foeliciter currentem.
1 Vgl. Jes 40, 6f; 1 Petr 1, 24.
2 Vgl. Adagia, 2, 4, 13 (LB II 527); Otto 3771, Nr. 1933.
3 Vgl. Ps 145, 18.

Si quae est in dogmatis aut ritibus discordia, concordia vel in prosynodo vel synodo petatur ex scriptura, ut scilicet id concorditer sentiamus et statuamus, quod scriptura prodit.

De iustificatione l , fide, peccatorum remissa et bonis operibus docte disputavit apostolus in omnibus epistolis, maxime in iis, quae Romanis et Galatis dicatae sunt 4 . In iis m adserit fidem esse justitiam, quae per Christi sanguinem mundet nos a peccatis et ad bona opera, quae scilicet deus praecepit, aptos efficiat.

De hostia n , sacerdotio et mediatione Christi, qui unus et solus unica et aeterna fidelium omnium hostia est, doctissime et piissime concordiam demonstravit o apostolus p ad Hebraeos 5 .

De divorum q cultu nihil praecipit scriptura, nisi quod exemplum et imitationem attinet. Fidelibus satis est Christus, qui sedet ad dexteram patris et intercedit pro nobis 6 , quoties et quantum necessum est. Cultus christianorum in spiritu ac fide est. Hanc uni deo debent.

Imaginari divos pro nobis intercedere et nostri causa curis distringi scripturis non est ||54r. proditum, adeoque ipse d[ivus] Aurelius Augustinus hac in re misere se torsit in libro De cura pro mortuis agenda 7 . Christiani ambulant simpliciter in certa fide, quae uni Christo tribuit omnia.

Statuas r vel dei vel divorum ad cultum prostituere et habere contra praeceptum dei est et contra s veteris ecclesiae ritum. Id quod apparet ex Lactantii scriptis 8 , ex Athanasii libris 9 et divi Hieronymi testimonio. Is enim vertens epistolam quandam Epiphanii t ad Ioannem Hierosolii episcopum huius negotii elegans reliquit exemplum 10 .

l iustificatione in Majuskeln.
m E: in ea, quae Romanis dicata est ac Galatis. In his.
n hostia in Majuskeln.
o E: concordiam demonstravit über gestrichenem disputavit.
p E: idem apostolus in epistola.
q divorum in Majuskeln.
r Statuas in Majuskeln.
s contra am Rande nachgetragen, fehlt in E.
t E kürzer: Hieronii[!], qui in epistola Epiphanii.
4 Vgl. Bullingers Kommentare zum Römerbrief (HBBibl I 42, erschienen 1533) und zum Galaterbrief (HBBibl I 72, erschienen 1535).
5 Bes. Hebr 4,14-5,10; 7,1-10,18; vgl. den 1532 erschienenen Kommentar Bullingers zu der als paulinisch geltenden Schrift (HBBibl I 38).
6 Röm 8,34.
7 Augustin, De cura pro mortuis gerenda (CSEL XLI 619-660).
8 An anderen Stellen verweist Bullinger in diesem Zusammenhang insbesondere auf Laktanz, Divinae institutiones 2,2 (CSEL XIX/1 99-103); vgl. Willy Rordorf, Laktanz als Vorbild des jungen Bullinger, in: Bullinger-Tagung 1975. Vorträge, gehalten aus Anlass von Heinrich Bullingers 400. Todestag. Im Auftrag des Instituts für Schweizerische Reformationsgeschichte hg. v. Ulrich Gäbler und Endre Zsindely, Zürich 1977, S. 40f.
9 Athanasius polemisiert ausführlich gegen den heidnischen Bilderkult in Contra gentes 2-29 (Sources chrétiennes No 18 bis , Paris 1977, S. 52-149).
10 Hieronymus, Epist. 51, 9 (Epistula Epiphanii Cypri missa ad Iohannem episcopum a sancto Hieronymo translata, CSEL LIV 411).

Quod sacramenta u attinet, quorum meminit scriptura, simpliciter egere scripseruntque apostoli. Ab iis nullo modo variandum v , ad ista omnia nostra reformanda w . De baptismo bona fide hactenus disputatum. Damnati merito anabaptistae. De eucharistia, de qua apostolus 1. Cor. 11[17-34], nemo iam nescire potest, quid sentiamus. Fide asserimus corpus Christi edi et sanguinem bibi, sicut ipse dominus docuit loan. 6[30-63]. Proinde in coena non nuda asserimus signa, quod multi de nobis quaeruntur; mysterium agnoscimus x11 .

Missa y multos ob abusus nec recipi nec probari potest z . Toto autem corde et animo approbandus coenae modus a Christo nobis institutus et ab apostolis nobis traditus aa .

Et confessionem bb , quae deo fit, quis non agnoscet? Confessionem quoque, quae hominibus doctis in lege dei fit, hoc est consilium sive consultationem, quis non approbet cc ? At absolutionem aliam nescit scriptura quam consolationem spiritus ac fidei dd12 . Claves ipse quoque Augustinus censuit esse evangelium ee13 .

De delectu ciborum ff nemo meliorem moderationem invenit Paulo ad Ro. 14[1-15,6].

Ministerium gg verbi tale, quale Christus instituit et apostolus Paulus hh descrip-||54v. sit in epistolis suis ad Titum et Timotheum 14 , quis non recipiat ii ? At praetextu fidei dominari volentibus dixit dominus: "Vos autem non sic" [Lk 22, 26]kk .

u sacramenta in Majuskeln.
v E: variandum über gestrichenem recedamus.
w E: iuxta illa omnia reformanda (geändert aus reformamus).
x E: sed mysterium agnoscimus sacrum.
y Missa in Majuskeln.
z E ursprünglich: Missam... recipere non possumus nec probare (dann geändert wie in der Ausfertigung).
aa E: approbamus coenae modum... institutum... traditum.
bb confessionem in Majuskeln.
cc E: quae hominibus fit, id est consultationem, quae petitur a docto scriba in lege dei, in gravioribus delictis vehementer probamus.
dd E: aliam nescimus quam evangelii et spiritus consolationem.
ee E: Claves etiam d[ivus] Aurelius Augustinus evangelium vocavit.
ff delectu ciborum in Majuskeln.
gg Ministerium in Majuskeln.
hh-ii E: Paulus in epistolis ad Timotheum et Titum descripsit, omnino in ecclesia necessarium est.
kk In E nach sic gestrichen: Magistratum quoque sanctum fatentur in ecclesia esse necessarium. Cui omnia iura sua persolvi prae[...](wegen Streichung unlesbar, Satz offenbar nicht vollendet).
11 Vgl. zuletzt das Zürcher Abendmahlsbekenntnis vom Dezember 1534 (HBBW IV, Nr. 482, besonders Z. 8-16. 30-42. 165-167. 195-197).
12 Zu Bullingers Lehre über Beichte und Absolution und deren biblischer Begründung vgl. z. B. den 1535 erschienenen "Bericht der Kranken" (HBBibl I 73), f. D6r.-D7v.
13 Aus den Werken Augustins läßt sich diese Deutung der Schlüsselgewalt (vgl. Mt 16, 19) nicht belegen. Bullinger folgt hier Zwingli (vgl. Z III 723, 22f), der sich an dieser Stelle jedoch nicht auf Augustin beruft.
14 Vgl. Bullingers Kommentar zu den Pastoralbriefen (HBBibl I 81, erschienen 1536).

Dominari ll et regna administrare debent reges in iustitia et aequitate, quibus merito obediunt sancti et tributa pendunt 15 .

Monasteria mm sive coenobia olim studiosorum fuere contubernia et pauperum xenodochia. De quibus ut aliis quoque Pellicanus plura 16 .

Nos nn , qui Christum in Helvetiis praedicamus, nihil quam gloriam Christi, ecclesiae salutem et reipublicae foelicitatem quaerimus. Quicquid istis salvis cum veritate in concordia sancta statui potest, mutuam pollicemur oo operam. Nihil enim perinde ac concordiam in Christo cum omnibus desyderamus.

Habes, Cheli doctissime, quae nostra sit sententia, tumultuarie congesta. Valebis.

17. ianuarii 1535.

Heinrychus Bullingerus,

Tigurinae ecclesiae in verbo minister.

lis omnibus subscribit Berchtoldus Hallerus,

apud Bernates a contionibus sacris pp17 .

[Ohne Adresse.]