Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[476]

Berchtold Haller an
Bullinger
[Bern],
17. November 1534

Autograph a : Zürich ZB, Ms F 62, 309r.-v. (Siegelspur) Ungedruckt

Das Bekenntnis der Zürcher wurde von den Pfarrern von Stadt und Landschaft Bern sorgsam begutachtet. Auch sie wünschen die Einigkeit, wollen aber andererseits die bereits klar geäußerte und bekannte Wahrheit nicht preisgeben. Wenn man die äußeren Zeichen und den Inhalt beim Abendmahl vermischt und etwas dem äußeren Essen und Trinken zuschreibt, was dem inneren Genuß des Abendmahls zukommt, führt man das einfache Volk in die Irre und bietet Katholiken und Lutheranern Anlaß zu Triumph und Spott. Die Lutheraner sind kaum so, wie Bucer glaubt. Warum sollte man sich zu einem neuen Bekenntnis drängen lassen? Die Zürcher behaupten zwar, ihre Lehre habe sich nicht geändert, dem ist aber nicht so: Zwingli verabscheute Zweideutigkeiten. Sie wissen wohl noch, was Zwingli bzw. der Zürcher Rat über die Konkordienverhandlungen während des Reichstages zu Augsburg [1530]geschrieben hat. Warum weicht Bullinger von seiner im Kommentar zum 1. Korintherbrief geäußerten Abendmahlsauffassung ab? Haller verließ sich bis jetzt immer auf Bullingers und Bucers Meinung; Bucers letzten Brief an die Zürcher kennt er allerdings nicht. In Kassel wird Bucer mit Melanchthon verhandeln. Die Berner müssen also offenbar als letzte das wahre Bekenntnis ablegen und das Anathema auf sich nehmen, wenn die Zürcher und Basler mit den andern übereinkommen. Um wirklich als Nachfolger Zwinglis zu gelten, mußte Bullinger bedenken, daß man sich von der erkannten Wahrheit nicht entfernen darf, sonst werden neue Streitigkeiten der Kirche mehr schaden als der Streit mit den Lutheranern. Haller schreibt ohne Wissen des Berner Rates und bittet um Geheimhaltung. Falls die Zürcher dieses Bekenntnis umarbeiten wollten - was es wegen innerer Widersprüche auch nötig hätte -, sollte dies freimütig und rechtzeitig geschehen. An ihrer persönlichen Freundschaft soll sich nichts ändern. Grüße.

Gratiam et vitae innocentiam a deo patre nostro.

Confessionem vestram una cum explicatione satis erudita 1 pro iudicii nostri tenuitate perpendimus una cum fratribus nostris ex agro Bernatium. Urget nos magis, quam facile scripserim, concordiae desyderium, cui tantopere frater noster Bucerus perficiendae labore et impensis studuit 2 , ex una, ex altera vero veritas ipsa tam clara et aperta, tam faeliciter a vobis omnibus, maxime vero antesignanis universo orbi invulgata et confessa. Quod veritatem obscurius confiteri possimus b , nemo, nisi qui nec ecclesiarum nec posteritatis ullam habet rationem, suadere conabitur. Quod confundamus internam corporis et sanguinis manducationem cum symbolorum esu externo atque ita nunc externo tribuamus esui verborum involucris, quod est interni 3 , et e contra, quot erroribus involvimus plebeculam simplicem, quot ansas et papistis et Lutheranis, malevolis inquam, qui nihil nisi «sacramentarios» et «svermerios» in ore habent, debachandi, dilacerandi et traducendi administrabimus! Non ubique pia est simplicitas. Quam ut summam in Buceri instituto

a Mit Randbemerkung von J. H. Hottinger.
b vor possimus gestrichen liceat.
1 Gemeint ist das Zürcher Abendmahlsbekenntnis vom 22. Oktober 1534 zuhanden von Blarer (oben Nr. 463; vgl. Köhler,
ZL II 346), ergänzt mit einer Erläuterung.
2 Zu Bucers Bemühungen um die Abendmahlskonkordie in der zweiten Hälfte 1534 s. Köhler, ZL II 320-376.
3 Den Text des Bekenntnisses, s. oben S. 370f, 3-20.

deprehendunt, ita facilius et illi et nobis imponent. Id quod non frustra suspicor, maxime cum nullius unquam Lutherani literas hactenus nos viderimus, quibus se vel unus talem c erga nos fore declararet, quales omnes esse sibi persuadet Bucerus. Quapropter non video, qua ratione ad confessiones urgeamur. Habet nimirum scriptura sacramentariam allaeosim in plerisque locis. Apud patres ferme nihil frequentius. Sed dum nostra secula, nostra item pericula perpendimus, ut et vos nobis longe oculatiores in multis hactenus perpendistis, ea circumspectione d opus est, ut omnia loquamur et dicamus ac confiteamur, non quidem quae etiam salva veritate possemus apud pios interpretes, sed quae ad aedificationem ecclesiarum serviant 4 . Scribitis - id quod apud te maneat sepultum, quandoquidem nihil sit, quod tibi non tutissime hactenus crediderim - vos hunc modum loquendi et docendi hactenus in ecclesiis vestris servasse 5 . Quod tamen Zvinglii temporibus vix factum putarim, qui nihil plus abhorruerit quam verborum amphibologias, id quod omnes illius libelli testantur et Leo 6 noster non ignorat. Quin pro eadem concordia sarcienda comitiis Augustanis cum Philippo Bucerus laborabat 7 , et Capito, Oecolampadius, Zvinglius ac Megander ea de causa Tiguri convenerant 8 . Deinde, dum eadem occasione Basileae Bucerus, Oecolampadius, Megander et, ni fallar, Leo ipse convenerant 9 atque confessionem Saxonicam 10 , item et 4 civitatum, Argentorati, Constantiae etc. 11 , perpendebant, non latet vos, quae illuc senatus vester per Zvinglium scripserit 12 . Quorum omnium copia apud nos est. Ad te redeo, charissime Heinrice. Quam pie, docte, clare et faeliciter rem omnem in 11. Corinth. explicasti 13 . Cur ab iis omnibus disceditis? Certe maior mihi unquam[!] ab amicis contigit tentatio quam a Bucero et te. Si in ullius unquam mortalium gratiam quid facturus essem, vos hi estis, pro quibus etiam animum impenderem. Anno superiori Bucerus multa nobiscum disseruit in synodo de hac re una cum Bartholomaeo Veneto 14 , at tamen ita omnia distinxit et tam simbolis quam rebus sua tribuit, ut cum magno applausu a plerisque reciperentur. quae vero nunc ad vos

c vor talem gestrichen fe[re].
d vor circumspectione gestrichen circumsp. ea.
4 Vgl. 1 Kor 14, 12.
5 Vgl. oben S. 370, 3-8. 6 Leo Jud.
7 Zu dem nur mühsam zustande gekommenen Gespräch zwischen Philipp Melanchthon und Martin Bucer um den 22./23. August 1530 am Rande des Reichstages zu Augsburg s. Köhler, ZL II 192f. 222-226.
8 Nach seiner Rückkehr von Augsburg nach Straßburg reiste Wolfgang Capito zunächst nach Basel am 29. August 1530, dann nach Zürich, wo er zwischen 1. und 4. September 1530 mit Oekolampad, Zwingli, Leo Jud und anderen Zürcher Predigern und dem von Bern gesandten
Kaspar Megander über die Thesen, die Bucer von Augsburg an Luther gesandt hatte, verhandelte, s. Köhler, ZL II 228-233.
9 Zu den Verhandlungen vom 13. Februar 1531 in Basel s. Staehelin 518, Anm. 4, und Köhler, ZL II 265f.
10 Die Confessio Augustana.
11 Die Confessio Tetrapolitana; zur Geschichte und Bedeutung s. TRE VIII 173-177.
12 Siehe Köhler, ZL II 267-270.
13 Heinrich Bullinger, Commentarius in priorem Pauli ad Corinthios epistolam, Zürich 1534, Kap. «De Eucharistia», f. 132r.-152r. (HBBibl I 53).
14 Zum Besuch von Bucer und Bartholomeo Fonzio in Bern vom 10. bis ca. 15. Mai 1533 s. HBBW III 112, Anm. 3.

scripserit 15 nescio. Hac hora a Capitone accipio 16 Bucerum Caselii e Hessorum Philippum conventurum 17 . Si se sic res habet, video nos futuros omnium postremos et solos, qui tametsi indocte, vera tamen et solida cum nominis nostri anathemate confiteri oporteat, quandoquidem vobis et Basiliensibus cum reliquis omnibus convenit.

Tu, ergo, charissime Heinrice, sic consilia cogites, ne discedamus a veritate aperta et publica disputatione nostra 18 confessa, ne inter nos ipsos quoque verborum contentio oriatur et oborta maius ecclesiae scandalum sit allatura quam Lutherana, ne item extremo totius orbis ludibrio et veritas et posteritas exponatur, taceo calumnias et iniurias, quas in nos papistae cum Lutheranis effusuri essent, et rem omnem sic tibi commendatam habe, ut verus Zvinglii successor habearis. Praeterea, quod ad vos scripsimus, ||309v. apud vos maneat sepultum ea quidem fide, qua vobis haec ad expostulationem vestram misimus. Nam quicquid hactenus egimus, inscio senatu nostro aegimus, quandoquidem non videbatur opere precium, cum vobis per omnia non subscripserimus. Ne igitur hac in re nos negligatis. Intelligi autem velim, ne vel Lutheranis vel typographis credatur. Quodsi vos ipsos aliter declarare volueritis aut confessionem vestram clariorem reddere, quandoquidem explicatio tam cum confessione quam secum ipsa pugnare videtur, facite hoc libere et in tempore, ne clam vel senatu vel symmistis quippiam agere cogamur. Id quod tamen minime facturi sumus. Habes omnia, quae nunc scribenda occurrerunt.

Vale.

Boni consule omnia. Illibata, constans et perpetua semper inter nos maneat amicicia. Salvos cupio symmistas omnes, praecipue Pellicanum et Leonem mihi caeteris fotos magis.

17. novembris anno 34.

Tuus, quantulus est, Berchtoldus Hallerus.

[Adresse darunter:] Heinrico Bullingero, ecclesiastae Tigurino, fratri suo semper charissimo.