Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[443]

Martin Bucer an
Bullinger
[Straßburg],
25. September [1534]

Autograph: Zürich StA, E II 348, 387r.-388v. (Siegelspur) Ungedruckt

Dankt für die übersandten Werke Bullingers. Was in «De testamento» steht, unterschreibt Bucer alles, er möchte nur eine Kleinigkeit zur Frage der Zeremonien genauer formuliert haben. Bei den Ausführungen über die Eucharistie im Kommentar zum 1. Korintherbrief lobt Bucer Bullingers Eifer für die Einheit der Kirche. Bucers Schrift an die Münsterer ist von Philipp [Melanchthon]und anderen Lutheranern, ja sogar von Osiander, gut aufgenommen und empfohlen worden. Luther hält an seiner Abendmahlsauffassung vom leiblichen Essen des Leibes Christi fest. Bucer hofft auf gegenseitige Verständigung und bittet, Bullinger möge seine Schrift gegen den Bischof von Avranches durchlesen und ihm seine Meinung mitteilen. Grüße an Jud und Bibliander, dessen Nahum-Kommentar sehr gefällt.

Gratia et pax, Bullingere observande.

Gratias ago pro egregiis lucubrationibus tuis. Illam De unico dei foedere 2 perlegi et ago gratias domino, qui tibi in mentem immisit hoc argumentum tractare pernecessarium isthoc maxime tempore, quo haeretici 3 ad unum omnes ex eo, quod fingunt duos populos, duo foedera, suas fallacias approbare multis videmus. Nos iis, quae scripsisti, subscribimus omnes 4 . Quia tamen vis Momum 5 sibi aliquid in Venere perquirere 6 , quod arrodat, malim illud in pagina 15. D. «eaque sibi placere pronunciavit, quae revera negligebat» 7 dictum mitius, ne cui calumniatori vel hac parte pateas impacturo te tribuere deo mendacium. Nosti, ut hic religiosus fuerit d[ivus]Augustinus. Non neglexit modo deus, verum etiam abominatus est ceremonias adhibitas absque fide. Verum fide factas quanti faecerit, ipse passim testatur. Et potuit sine his ab idolatria suum populum servare, imo, nisi fide verbi ab idolatria abstracti

1 Durch die Erwähnung mehrerer im Jahre 1534 erschienener Schriften (s. Anm. 2. 13. 16. 24. 26) ist die Datierung des Briefes gesichert.
2 Heinrich Bullinger, De testamento seu foedere Dei unico et aeterno, im September 1534 bei Froschauer in Zürich erschienen (HBBibl I 54).
3 Bucer denkt an die Täufer, insbesondere an Melchior Hoffman und Kaspar von Schwenckfeld, mit denen er u. a. an der Straßburger Synode im Sommer 1533 über die eng zusammenhängenden Themen von Bund und Taufe diskutierte, s. QGT VIII 79. 86; vgl. Klaus Deppermann, Melchior Hoffman. Soziale Unruhen und apokalyptische Visionen im Zeitalter der Reformation, Göttingen 1979, S. 191f.
4 Zu Taufe und Bund sowie zur Frage des Verhältnisses von Altem zu Neuem Testament hat sich Bucer in jener Zeit im Sinne Bullingers geäußert, s. etwa in seiner «Handlung gegen Melchior Hoffman», Straßburg 1533 (BucerDS V 95-106) und im «Bericht auß der heyligen
geschrift», Straßburg 1534, Kapitel 8-10 (BucerDS V 170-185); zu Bucers Bundestheologie s. noch W[illem] van 't Spijker, De eenheid van Oud en Nieuw Verbond bij Martin Bucer, in: Wegen en Gestalten in het Gereformeerd Protestantisme. Een bundel studies over de geschiedenis van het Gereformeerd Protestantisme aangeboden aan Prof. Dr. S. van der Linde, Amsterdam 1976, S. 47-60.
5 die Personifikation der Tadelsucht, s. Pauly/Wissowa XVI/I 42; Adagia, 1, 5, 74 (LB II 210f); Otto 226f, Nr. 1129.
6 Venus war unter den Göttern die einzige, an deren Vollkommenheit Momus nichts aussetzen konnte, vgl. Adagia, aaO.
7 Bullinger, De testamento, aaO, fol. 30r. (entspricht der Lagenzählung D VIr.); Bucer hat sich wohl bei seiner Seitenangabe «15. D.» verzählt. - Nach Bullingers zu dieser Stelle gesetzter Marginalie ist damit die Aussage von Ps 50 (bzw. in Bullingers Zählung Ps 49) über das Opfer im rechten oder falschen Geist zusammengefaßt.

essent, iam in ipsis quoque Mose ceremoniis idololatrae erant. Quid ergo, si dicamus 8 , cum populus iam auctus pro imbecillitate spiritus opus haberet, ut quae dei sunt, eis multis modis et quibuscunque ingenium humanum ex[c]itari potest, inculcarentur, deum voluisse verbis audibilibus tot etiam visibilia adiicere 9 , quae suo modo ad omnem dei doctrinam comendandam facerent, non solum inani per se occupatione abstinerent a ceremoniis idololatrarum. Antequam descendissent in Aegyptum, nondum erant iustus populus, et si tum quoque habuerint suas ceremonias, in Aegypto premebantur tyrannide. Ubi itaque iusta politia donare eos dignatus est dominus, rationem quoque praescripsit sui cultus, operosam quidem illam. Sed ita multis opus habebant admoneri dei sui et adsuefieri in omnibus rebus, etiam minutissimis, pendere a nutu dei et agere ex praescripto eius. Tu cum d[ivo]Augustino significatione easdem illorum cum nostris cerimoniis agnoscis 10 . Consequens igitur est, ||387v. cum fide exhibebantur, ut eo fuerint apud deum numero, quo nostrae, quas adeo non negligit deus, ut se ipsum per has nobis communicet. Sui quidem caussa deus nihil nostri penitus moratur, nostri vero caussa, cum omne praecipiat nobis et, quae ad cultum suum deputavit, sic instituerit, ut suam nobis bonitatem praedicent cum primis et quodamodo exhibeant, unde et in hiis semper fidei professio fuerit divinaeque bonitatis praedicatio. Videtur satis causae esse, ut ampliorem usum ceremoniis veteris populi tribuamus, quam ut occupantes tantum populum obstiterint, quo minus caperet illum admiratio ceremoniarum gentilium 11 . Vide quam multis sus Minervam 12 . Sed quae tua est facilitas, boni consules omnia.

Quae de s[acra] eucharistia disseruisti in epistolam ad Corinthios 13 quoque, legi et ingentes gratias ago domino Iesu, qui dedit hoc studium ad sanctarum ecclesiarum concordiam, ad quam tamen illi 14 , quos ambimus in domino, non ita propendent. Quos si nihil aliud, communis tamen hostis, qui perpetuo a hac irrepere molitur, qua nos non coimus, mitigare debebat b .

a Vorlage: perpetua.
b mitigare debebat am Rande nachgetragen.
8 Ähnlich wie im folgenden hat sich Bucer in seiner «Handlung gegen Melchior Hoffman», Straßburg 1533, in Kapitel VI über die Kindertaufe zu den Sakramenten geäußert (s. BucerDS V 95-97).
9 Vgl. Augustinus, In lohannis Evangelium tractatus 80, 3 (CChr XXXVI 529).
10 Vielleicht denkt Bucer an Augustinus, Epistola 82, Abschnitt 15 (MPL XXXIII 261f). Er kritisiert damit Bullingers Meinung (De testamento, aaO, f. 28v.-29r.), daß die aaronischen Zeremonien nicht heilsnotwendig seien und im Neuen Testament nicht mehr gelten.
11 Die nach Bullingers Angabe (HBD 24, 7f) im Oktober 1534 erschienene deutsche Übersetzung von «De testamento» («Von dem einigen unnd ewigen Testament oder Pundt Gottes», Zürich 1534; HBBibl I 60) gibt den von Bucer oben Z. 8 beanstandeten
Satz (auf dessen Vorhaltungen hin?) differenzierter wieder: «Ordnet inen also eigne und besondre opffer unnd brüch, die sy gott thätind, die er im ouch wol gefallen ließ, so sy uß glouben beschahend, deren er sunst wenig achtet, wenn sy one glouben geübt wurdend.» (f. C VIv.). Vgl. unten S. 381, 89f.
12 etwa im Sinne von «der Narr will den Doktor lehren», s. Adagia, 1, 1, 40 (LB II 43); Otto 224, Nr. 1118.
13 Zu Bullingers Kommentar zum 1. Korintherbrief, 1534 (HBBibl I 53), s. oben S. 197, Anm. 2. - Über das Abendmahl äußert sich Bullinger im Zusammenhang mit 1 Kor 11, 17-34 (aaO, f. 132r.-152r.). Dabei wird ausführlich das zürcherische Abendmahlsverständnis dargelegt.
14 Bucer denkt an die Lutheraner, mit denen er eine Verständigung anstrebte. Die Täufer und die Straßburger «Epikuräer» waren an Abendmahlsfragen nicht interessiert.

Nos autem Christus moveat, qui tam nihil omisit, ut nos sibi in patre reconciliaret, ut propterea mortuus sit 15 . Moveat tam grave offendiculum tot myriadum filiorum dei in omnibus Europae regnis, moveat gratia illa amplissima Christi, qui in omnibus re ipsa dedit idem sentire, utcunque verbis pugnemus. Quod si non tibi et tui similibus iudicio praeditis et disserendi tolerantibus evincere potero, emoriar. Sed vides istuc ipse.

Scriptum nostrum Ad Monasterienses 16 satisfecit tibi 17 . Illud praeter Philippum 18 et multos Lutheranos Osiander ille acer approbat adeo, ut his diebus mihi scripserit 19 se iam multis amicis persuasisse sententiam nostram tolerabilem esse et ipse iam fraternitatem in domino addixerit. Retinet mordicus Lutherus || 388r. suum loquendi modum, ut dicat accipi in coena corpus domini leiplich in die hend, mund, mit der paten 20 und allem, da sye er und so wol den ungleubigen als den gleubigen 21 . Sic videtur sibi exprimere debere veritatem exhibitionis Christi iuxta illa verba: «Accipite, hoc est corpus meum» [Mt 26, 26], et hanc quoque sic solidam esse, ut consueto more loquendi omnia, quae symbolo fiunt, per quod domini corpus exhibetur, ipsi quoque corpori domini cum eo symbolo exhibito tribui possint. Ea sunt videre, tangi, leyphich accipi c et caetera. Impiis exhiberi tantum quantum piis sentit, non autem eos recipere tantum. De diffuso corpore domini ille nihil. Nam «localiter» excludit et agnoscit in uno loco coeli dominum esse posse et tamen hic praedicari. De his duobus, corpus domini cum pane uniri naturaliter aut localiter esse in tot locis, nulla est quaestio cum Luthero. In eo solo est, quibus verbis satis exprimi possit et religiose ea, quam in coena dominus praesentiarn exhibet, nec, crede mihi, impugnat aliud quam inania symbola in coena adserere. Quod vero avelli ab ea sententia nondum potuit, qua nos ita sensisse credit, id parit nobis tot criminationes. Iam aliquot magni et docti, non tantum Germani, totis viribus in id incumbunt, ut aliquando nos invicem intelligamus. Nam norunt isti, quid hebrew hebrew 22 . Hac rima, qua adhuc hiamus, irrumpere se posse sperant. Et initio facto a vobis: greek greek 23 , caussas ipse facile coniicis. Verum de hoc vident dominus. Nos modo ita domini caussam geramus, ne a nobis istuc mali accersatur. Ut vero nos mutuo intelligeremus[!] et eo pacto non dissidii[!]modo, sed illud etiam offendiculi amoliamur, quod est ex crassiore illorum loquendi formula, scis verbis opus esse, quae utrinque satisfaciant. In hoc ergo perpetuo incumbo.

c leyplich accipi am Rande nachgetragen.
15 Vgl. Röm 5, 10.
16 Bucers «Bericht auß der heyligen geschrift», 1534, s. oben S. 124, Anm. 3.
17 Bullingers Begleitbrief zu seiner Buchsendung (oben S. 325, Anm. 2) ist nicht erhalten; vgl. unten S. 392, 82.
18 Philipp Melanchthon.
19 Andreas Osiander an Bucer, 5. September 1534, Autograph in St. Gallen Kantonsbibliothek (Vadiana), Ms 32, Nr. 227, wohin es über Ambrosius Blarer gelangte, s.
Blarer BW I 548 und Gottfried Seebaß, Das reformatorische Werk des Andreas Osiander, Nürnberg 1967. - Einzelarbeiten aus der Kirchengeschichte Bayerns, Bd. XLIV, S. 171f, Anm. 289; gedruckt in Pollet, Bucer II 140.
20 Hostienteller (patina, patella).
21 Vgl. Martin Luthers «Brief von seinem Buch der Winkelmessen», Wittenberg 1534 (WA XXXVIII 264, 26-265, 9).
22 planen unsere Feinde, vgl. Ps 21, 12.
23 Vgl. 1 Kor 15, 51.

Quare te oro, percurras, quod mitto scriptum contra Abrincensem 24 , et rescribe de his.

Vale in || 388v. domino reverenter salutaturus Leonem 25 nostrum atque Bibliandrum, cuius doctissimus commentarius in Nahum prophetam 26 mirifice arridet. Optime valete et oculos attollite in messem totius orbis 27 et necessitatem concordiae messorum nunquam ab animo ablegate. Denique non ex iis, qui nobis scriptis suis applaudunt, tanquam nos superiores simus, aestimemus filios dei omnes. Ingens turba est eorum, qui prae infirmitate fidei nondum agnoscere nos possunt eos, qui sumus. Iterum ac iterum vale.

M. Bu. tuus.

25. septembris.

[Adresse darunter:]Heylrycho Bullingero, eruditione et pietate eximio fratri observando.