Die Pelagianer stellen den Menschen auf göttliche Stufe, obwohl er nur Sünder ist. Später führte der Machtanspruch der Bischöfe zum Schisma. Endlich wurde dem Verdienst der Heiligen zuerkannt, was nur Christus geben kann, Dienst in Herrschaft und Gnade in Geldhandel umgewandelt und Weltliches und Spitzfindiges mit Geistlichem durcheinandergebracht. Aus Aristoteles kannte man nur, was sich für Streitgespräche eignete. Der Christ soll Gutes nicht verdammen, weil es mißbraucht werden kann. Sogar die Bibel kann verdreht werden. Sie enthält alles zum Leben und Heil Nötige. Hieronymus und Augustin lehnten den rechten Gebrauch der Wissenschaften nicht ab. Deshalb soll die Theologie als Herrin aller übrigen Wissenschaften des Verkehrs mit diesen, ihren Dienern, nicht beraubt werden. Auch die Erforschung der Natur kann zur Verehrung des Schöpfers führen. Ohne den Heiligen Geist gibt es zwar keine rechte Erkenntnis, aber mit ihm begabt wird man - ähnlich der Biene - aus den Naturwissenschaften nur den Honig, das was auf Gottes Herrlichkeit verweist, aussuchen. Paulus verurteilt arrogant machende Philosophie, zählt aber zu den kirchlichen Geistesgaben Weisheit, Wissen, Heilkunde und Sprachkenntnisse. Die Heiden wußten viel Wertvolles. So wie nur der Architekturkenner ein Bauwerk recht beurteilen kann, werden wir Gottes Schöpferkraft mehr bewundern mit Kenntnissen in der Astronomie und der Naturkunde. Cicero, Chrysipp, Vergil und Aristoteles schlossen aus Naturbeobachtung auf die Existenz eines göttlichen Geistes. Paulus tadelt deshalb die Heiden, weil sie dennoch viele Gottesbilder schufen. Zweckdienlich und glaubensgemäß ist es, sich auch den freien Wissenschaften zu widmen, obwohl der menschliche Verstand nie an das Unerforschliche heranreicht. Das macht unser Bemühen demütig. Widmet Bullinger als Anhang zu dessen Apostelgeschichtskommentar die Epitome. Will jene widerlegen, die verurteilen, was sie nicht verstehen, und so wahre Frömmigkeit bekämpfen. Orts- und Geschichtskenntnisse sind zum Studium der Bibel unentbehrlich. Karten geben gute Veranschaulichung.

Vere pio et erudito viro d. Henricho Bullingero, amplissimae ecclesiae Tigurinae episcopo, loachimus Vadianus S.

Habet haec nostra aetas, vir doctissime, complusculos evangelii ministros, pios quidem illos et diligentes viros, qui b immodica quadam, ut mihi videtur, scripturarum veneratione adducti in ea sunt haeresi, ut existiment c presbyteris ad pascendum gregem dominicum ² vocatis non licere praeter scripturam vere sacram ullam philosophiae partem legere aut tractare. Huius enim nihil esse, quod ad salutem nostram attineat, nec quadrare, ut quae sunt hominum solertia inventa, ad coelestem illam et a deo revelatam philosophiam adhibeantur. Pastorem esse debere, qui ecclesiae praeest, non contemplatorem, nec aliud illi spectandum magis, quam ut plurimorum salus doctrina illa, quam apostolus sanam vocat ³ , quaeratur. Eam d nec in hominum placitis consistere neque ab ulla naturae parte praestari, sed ex unico illo et inexhausto «fonte aquae vivae in vitam aeternam salientis» [Joh 4, 14], qui quidem in scripturis prophetarum et apostolorum ceu amplo quodam in labro ⁴ contineatur, haurire ⁵ oportere. Quam e opinionem et catabaptistae ⁶ de internae ,

videlicet vocationis sufficientia persuasi, non semel apud nos publicis in congressibus cum clamore et strepitu ita suo more tuebantur, ut in totum et linguarum peritiam et eloquentiae studium supploderent atque f exibilarent.

Illorum autem existimatio tametsi in speciem non multum aliena esse a veritate videatur g propter abusum studiorum et artium, quem proximis aliquot saeculis stupor quidam et, ut sic dicam, publicus hominum veternus orbi invexerat, tamen propius intuenti constabit, arbitror, errorem esse non minus pernitiosum, quam illorum h fuit, qui negarunt sacras literas sine ope philosophiae unquam recte aut doceri aut intelligi posse. Ac mihi quidem, si alterutram in sententiam eundum pedibus ⁷ esset, tolerabilius videretur in eam peccare partem, quae abusum doctrinarum admitteret, modo interim essent, qui probe uterentur, quam illam probare sententiam, quae honestarum artium studia prorsus tollenda esse de ecclesiis arbitratur i .

Dignum k autem foret admiratione, quonam pacto venerit usu, ut quemadmodum ab ipsis ecclesiae cunabulis ad nostra usque tempora nunquam haeretici defuerunt, qui apostolicam doctrinam loco movere et suam ingerere fuerunt ausi, ita sane neque || A 2v. ab illo hominum genere vacarit ecclesiae, qui in re christiana studio philosophiae et aliarum artium bonarum cognitione vehementer abuterentur. Dignum, inquam, admiratione foret, nisi constaret non omnem spiritum ex deo esse 8 , sed sancto illi omnis veritatis authori ⁹ alium in mundo contraponi erroris l authorem et «mendacii m parentem», qui «ab initio in veritate non stetit» [Joh 8, 44], cuius non aliud maius studium, quam ut per speciem quandam recti ipso n rerum optimarum abusu imponat et sic callide in errorem incautas mentes praecipitet. Qui o suam quandam telam in Christo tentando 10 orsus mox et cum ipsis apostolis ut olim cum Mose congressus ¹¹ miraculorum fidem magicis praestigiis suis subvertere conatus est, prius quidem in Simone Samaritano 12 , deinde p in Elyma Cyprio 13 , quorum utriusque scriptura meminit. Mox paulo, quum hac a parte parum profecisset, facile persuasit philosophiae q , ne ad humilis doctrinae famam sese submitteret, sed cristis erectis ¹⁴ stultitiam crucis ¹⁵ haberet contemptui. Quod quidem non apud illos modo est assecutus, a quibus derisi sunt apostoli 16 , id quod et Paulus ab Atheniensibus passus est 17 , sed et his persuasit, qui cum nomen Christo dedissent, in consortium ecclesiae iam

recepti r erant. Caeterum s elati peritia carnis, quum humiliora et simpliciora t viderentur, quae prodidissent apostoli, quam ut in eis acquiescendum putarent, ingentia quaedam, ut ipsis videbatur, sed revera otiosa u , supervacanea et impia commenti maximis erroribus sunt involuti, ut non iniuria Septimius Tertullianus, vetus author, in libro De praescriptionibus haereticorum ¹⁸ philosophiae tribuat v , quod in ecclesia passim haereses extiterint w . Valentinus ¹⁹ enim Platonicus fuit et Cerdonis ²⁰ discipulus Martion Stoicus 21 , sed et Ptolemaeus 22 Valentini et Appelles ²³ Martionis discipulus, cum a magistris nihil variarint, de iisdem fontibus suas hausisse fabulas creduntur.

Iam et Arrium X 24 sunt qui tradant philosophicorum dogmatum abusu deceptum, quominus errorem de substantiae patris ac filii inaequalitate vitaverit malueritque ratiocinando etiam admonitus placere sibi, quam ex simplici scripturarum traditione y tenere veritatem, ut ex ea scintilla - adeo res est pestilens pervicatia - incendium natum sit Constantino Magno ²⁵ imperante, quod ecclesias et orientis et occidentis non uno saeculo gravissimis odiis et ceu intestino quodam z ac plane civili bello alternante, ut fit, principum favore afflixerit. Neque in hoc discordiarum finis aa : Post Eunomium ²⁶ negantem spiritui sancto quicquam cum patre et filio esse commune Pelagius

bb 27 ille Britto, qui cc Augustino ²⁸ iam seni tantum negotii peperit, itidem e suo latibulo emergens asserebat dd hominem posse, modo vellet, sine peccato esse et ex sous meritis absque gratia salutem assequi. Cuius errorem ex Pythagora ²⁹ et principe Stoicorum Zenone ee 30 manasse contra Pelagianos scribens divus Hierony-||A 3r. mus ³¹ testatur ³² . Hi enim ita hominis conditionem ff laudibus efferunt tantumque ei facultatis et dignitatis arrogant, ut propemodum divino quodam gradu perfectionis sint dignati, cum ex adverso scriptura homini gratia destituto praeter peccatum et mortem ac damnationem nil reliqui gg permittat.

Sed ut prosequamur institutum: Paululum sub Gregorii primi ³³ tempora, cum pax in ecclesiis vigeret et respiratio quaedam ab incommodis haereticorum data fessis videretur nec essent, qui arcanum illud trinitatis sola adoratione comprehensum tam foedis errorum maculis aspergerent, ecce derepente, ne non essent haereses, ab hoste illo veritatis alia est seminata discordia, et ab episcopis hh de monarchia, exitiali videlicet humilitatis peste, cogitari coeptum. Quae sane ambitio clarissimas illas orientis et primaevae religionis altrices ecclesias cum Romana ecclesia miserabili clade commisit, et ii cum nullus esset contentionis finis, post simultates kk ultro citroque nulla -

pace omnium dixerim -moderatione exercitas, perpetuo schismate sint ii dissociatae . Sed nihilominus interim est de regno, de agris urbibusque possidendis 34 laboratum ³⁵ , nec sine artibus, quas hoc loco dicere non attinet.

Demum nescio qua philosophia ll eo deventum audaciae, ut homini palam arrogarentur, quae solius dei sunt, quodque Christi erat et servatoris et vindicis salutis mm 36 , idipsum operibus unctorum et sanctorum meritis e penuario Pelagii denuo depromptis attributum fuerit. Quae omnia nn quum non infeliciter promovissent et tribus retro plus minus saeculis ³⁷ a magnis quibusdam, ut tum videbantur, patronis oo asserta defensaque fuissent et in tanta securitate licere videretur, quod liberet, factum est, ut quod ministerii erat pp , in dominatum et tyrannidem abierit, quodque gratiae fuisset gratisque iam olim credentibus daretur, id ferme totum uno impetu ad quaestum seu - ut Petrus eam rem vocat ³⁸ -cauponationem conversum est qq . Et, ut breviter dicam, ea rr enata facies ecclesiae, quam videmus ss .

Ac mihi quidem hoc in loco nec errata temporum istorum persequi nec mores stringere animus est tt . Hoc tantum moniturus eram, nullis unquam saeculis usque adeo abusui patuisse honestas artes ac velut socium foederatumque haeresibus philosophiae studium, quam proximis quadringentis annis 39 christianis nobis patuit. Sic enim uu sacris eloquiis scripturarum peregrina prophanaque, ne dicam impia, quidam intriverunt, sic spinosa curiosaque miscuerunt sacrosanctis, ut vv simplicibus et communi obrutis malo conscientiis non alia magis de caussa, quae humana erant, pro divinis recepta, rursum, quae divina, non multo pluris aestimata sint, quam ea somnia, quae homines tanta cum authoritate ceu divina ww mortalibus obtrusissent. Parum autem erat pium aut theologicum, quod Aristotelem ⁴⁰ non sapiebat ⁴¹ . Atque

utinam eius viri, quem ut summum in omni scientia ⁴² Pli-||A 3v. nius ⁴³ laudat, magis frugiferas lucubrationes ac non ea tantum, quibus ad perplexas disputationes, contentiones et pugnas sumus abusi, recepissemus. Absit autem, ut homo christianus quicquam per se bonum aut commodum ideo damnandum esse putet, quod sint aut fuerint, qui abuti quam uti maluerunt. Quae sunt enim sub coelo aut res aut artes, quibus ingenium hominis, ut est ad errorem xx natura pronum, abuti non queat? Ipsa scriptura tot nominibus sacra etiamnum ab haereticis aut inverecunde contemnitur yy aut certe pro re nata zz torquetur, ne non ei doctrinae, quae aaa defenditur, suffragari videatur.

Proinde bbb recte mihi et pie sentire videntur, qui quidem in eo loco propheticas et apostolicas scripturas habent, ut in eis semel omnium eorum, quae ad vitam et salutem nostram attinent, traditionem ita perfectam et consummatam statuunt [!]ccc , ut demere quicquam aut addere velle confessam blasphemiam dicant, rursum, quicquid praeter illas sic asseritur, ut salutis in eo ratio statuatur, id ipsum nec credi oportere nec recipi, quod ddd impostura sit, non pietas, dicere ex dei voluntate esse et deo placere per Christum, quod nec per prophetas deus, nec per apostolos filius dei Christus docuit, sed et impudentissime obtrudi simplicitati credentium, quae palam cum scripturis pugnant.

In qua sententia, nisi fallor, scriptores sunt eee omnium ecclesiarum praeconiis commendati, praecipue autem Hieronymus et Augustinus, qui et lucubrationes suas non alia lege volunt recipi et probari, quam si quae docent interpretando, a canonicis illis oraculis nusquam dissentiant ⁴⁴ . Sed fff eosdem authores, quos iam nunc commemoravi, quum tot praeclaris artibus ornatos tantaque rerum omnium peritia et cognitione instructos ad illud coelestium mysteriorum arcanum ceu bene lotis manibus ⁴⁵ accessisse videamus, profecto bonos piosque omnes vel solo exemplo admonuere nihil esse reiiciendum illarum artium, cuius usus honestus esse queat.

Ea re factum ggg , ut cum illis sentire nequeam, qui sacratissimam illam professionem ceu hhh reginam quandam in suo solio positam solitis fraudare ornamentis simulque omni commeatu spoliare contendunt, dum liberalia studia eamque philosophiae partem, quae rerum nobis coelo terraque insignium

vim, rationem et naturam multorum saeculorum decursu tanta ingeniorum solertia perspectam exploratamque iii proponit, suo fungi munere, hoc est dominae 46 illi, cui omnia debent, obsecundare et morigerari non permittunt nec recipiunt, quod dicimus in illis perdiscendis tractandisque modum quendam nobis placere kkk et satis esse, si partem aliquam aetatis lll illis tribuant, ut quaedam etiam in transcursu ad meliora festinantes perinde atque e Nilo canis 47 , quod dicitur, degustent tantum, qui episcopi sunt futuri.

Fateor autem me non videre, qua in re ope duntaxat nostra et || A 4r. consilio iuvari religio et semita aliqua aperiri pietati queat, si nullus esse locus debet his doctrinis, quibus velut asseclis veritatis a penitiore rerum creatarum indagatione ad ipsius creatoris summam admirationem ascenditur. «At nemo», aiunt, «venit ad me, nisi pater meus traxerit eum» [Joh 6, 44]. Fatemur et pernegamus vel ipsis scripturis bene usurum, qui spiritu domini non imbuitur. Ea enim «quae sunt dei», teste Paulo, «nemo novit nisi spiritus dei» [1 Kor 2, 11]. Hic autem, inquiunt, in omnem veritatem nos ducit ⁴⁸ . Recte sane. Dabunt igitur nobis, velint nolint, neminem maiore cum fructu studiorum atque artium ceu prata quaedam floribus plena perambulaturum, quam eum ipsum, qui dextro domini spiritu praeditus instar apis reiectis noxiis ea tantum, quae sunt mellea, decerpit nec alia legit quam quorum indicatura maiestas mmm , potentia et gloria illius, a quo sunt condita, orbi exhiberi quam amplissimo praeconio possit.

At hoc ipsum, aiunt, non fecerunt apostoli philosophia. Sed iidem non prohibuere. Paulus philosophiam damnat nnn 49 , sed eam duntaxat, quae quidem

ooo sibi tribuit, detrahit pietati, cuius arroganti fiducia supra diximus haereticis impositum, ut plerisque haud male proditis abuterentur. Idem apostolus priore ad Corinth. 12. capite ⁵⁰ inter dona, quae per spiritum domini ecclesiis distribuuntur, sapientiae et scientiae, praeterea sanationis et peritiae linguarum aliaque id genus commemorat, quibus nominibus profecto magna pars rerum ad philosophiam pertinentium comprehenditur. Quas res eum, qui syncera in Christum fide est, vel ex gentilium monumentis vestigare quid vetet? An putamus illusisse nobis Paulum, dum asserit «iis qui deum diligunt, omnia adiumento esse ad bonum» [Röm 8, 28]? Ut interim non referam, quantopere sit a veteribus laboratum, ut ostenderent multa esse in ethnicorum libris, quae nostram religionem palam confirmarent. Qua in re multus est Lactantius Firmianus ⁵¹ et eius imitator divus Augustinus.

Iam ut fructum id genus studiorum propius indicemus, non negabunt, arbitror, de architecti peritia neminem certius et melius iudicare posse ppp , quam qui fabricae, quam is est architectatus, artificium novit, nec laudare illum aut admirari ullum verius posse, quam qui artis fecit periculum. Sic, arbitror, permittent nobis rerum in tota natura insignium perscrutationem citra controversiam ad hoc invitare bonas mentes, ut et potentiam et sapientiam et maiestatem conditoris rerum omnium hoc magis tenere, admirari et deamare peragant qqq , quo sunt propius vestigia illa inexhaustae plenitudinis assecuti. Sunt artes, quae coelestium nobis corporum circuitus, quae intervalla, quae magnitudinem, quae ortus et occasus, quae dierum noctiumque, praeterea

temporum et anni partium successionem ac vicissitudinem commonstrant. Sunt, quae animantium prope omnium || A 4v. naturas, ut infinita illas experientia deprehendit, explicant. Sunt, quae rerum e sublimi apparentium et in totum omnium eorum, quae in aere fiunt, caussas exponunt. Postremo terra marique -quibus maxime partibus spectabilis est illa in usum rrr mortalium prognata rerum opulentia - nihil tam minutum aut exile visum antiquitati, quin annotare et literis mandare libuerit, modo aliquis inde fructus cognitionis aut admirationis appareret. Quarum omnium cognitione eum, ut dixi, fructum percipimus, ut et vehementi artificis admiratione capiatur pius animus ac mox tantarum rerum fontem amplius quaerat et vereatur, praeterea sss facile secum cogitet nec semper fuisse opus ttt , in quo tantum artificium eluceat, nec ex se uuu aut fortuitum esse, quod tam pulchro et admirabili ordine est distinctum. Nam et M. Cicero 52 , gravis in primis author, prodidit veteres philosophos naturae contemplatione adductos eo demum scrutando pervenisse, ut mentem esse faterentur, cui gubernanti parerent omnia. «Ut si quis», inquit, «in domum aliquam aut gymnasium aut in forum venerit, quum videat omnium rerum rationem, modum, disciplinam, non possit ea sine caussa fieri iudicare, sed esse aliquem intelligat, qui praesit et cui pareatur, multo magis in tantis motibus tantisque vicissitudinibus, tam multarum rerum atque tantarum ordinibus statuat necesse ab aliqua mente tantos naturae motus gubernari.» ⁵³ Haec Cicero vvv . Sed et Chrysippus ⁵⁴ eodem authore fassus est ab ipsa se natura didicisse esse deum, qui omnia conficiat 55 . Unde et Maronianum ⁵⁶ illud deductum videtur:

«Principio coelum ac terras camposque liquentes

Lucentemque globum lunae Titaniaque astra

Spiritus intus alit, totamque infusa per artus

Mens agitat molem et magno se corpore miscet.» www 57

Aristoteles autem ita censuit, ut «si qui essent qui sub terra semper habitavissent, deinde aliquo tempore patefactis terrae faucibus ex illis abditis sedibus evadere in haec loca, quae nos incolimus, atque exire potuissent, quum repente

terram et maria coelumque vidissent, nubium magnitudinem ventorumque vim cognovissent aspexissentque solem, eiusque tum magnitudinem pulchritudinemque, tum etiam efficientiam cognovissent, quod is diem efficeret toto coelo luce difusa, cum autem terras nox occupasset, tunc totum coelum cernerent xxx astris distinctum et ornatum lunaeque luminum varietatem tum crescentis, tum senescentis eorumque omnium ortus et occasus atque in omni aeternitate ratos innumerabilesque cursus - quae cum viderent, profecto et esse deos et haec tanta opera deorum esse arbitrarentur.» yyy 58 Ea re factum est, ut apostolus principio epistolae ad Romanos sapientes ex gentibus hac maxime de caussa et irae et damnationis reos faciat, quod deus illis sui cognoscen-||A 5r. di semitam aperuit, ipsi vero apprehensum et cognitum zzz ut deum non glorificaverint, sed mutata gloria pro uno multos deos fecerint imaginibus non solum mortalis hominis similitudine effictis, verumetiam volatilium et quadrupedum et reptilium etc. 59 Quae res quomodo acciderit, ex his libris, quos de natura deorum M. Cicero scriptos reliquit 60 , clarissime deprehenditur. Caeterum cum Paulus hoc ipso loco palam doceat invisibilia dei ex creatione mundi, dum per opera intelliguntur, pervideri et hac via aeternam et potentiam et divinitatem eius patere ⁶¹ non , erit, quod amplius causentur adversarii, quin liceat, ut semper licuit, imo vero et conducibile sit et maxime decorum religioni honestis disciplinis et studiis liberalibus vacare eos, qui scripturarum professores et ecclesiarum praesides sint futuri, cum ita natura comparatum esse videamus, ut quantum quidem in nostra industria situm est, ab his rebus, quae sensibus nostris sunt obviae, ad sublimiora remotioraque noscenda naturali quodam ordine perducamur.

Neque nos offendit, quod quidam obiiciunt in veterum recentiorumque de naturis rerum placitis permulta videri, quae partim dubie et incertis caussis prodita, partim non satis liquido indagata sint, maioraque esse, quae captum humanum fugiant, quam quae ad notitiam nostram pervenerunt, praeterea et Peripateticos ⁶² fateri frequenter animum nostrum in multarum rerum inquisitione hallucinari, quae naturae tamen caussas pernoscenti sunt manifestissimae. At aaaa hoc ipsum vel maxime ad architecti illius et conditoris laudem attinet, cui non modo acceptum referimus, quod cognoscimus, verum etiam tanta varietate, multitudine et excellentia rerum vere mirabilium circumsepti fatemur tamen bbbb longe praestantiora sublimioraque esse, quae

mortalis animus noster non assequitur, quam quae maiorum solertia et diligentia in lucem sunt prodita. Haec nimirum via est, quae nos in adorationem incomprehensae illius maiestatis allicit. Haec ingens dei nostri gloria, quae nostros conatus humiliat. Ipse Paulus in tertium raptus coelum ⁶³ tradit nos in res coelestes ceu per speculum et aenigma intueri nec visuros de facie ad faciem 64 nisi permutatos et indutos melioribus cccc 65 .

Sed in re propemodum manifesta sum longior, quam aut ferat ratio aut ego instituerim. Libuit autem mihi, Bullingere, hac dddd de re contra quorundam insolentiam ceu praefari eeee , ut quoniam tu pro singulari tua qua es a domino donatus eruditione post aliquot apostolorum epistolas summa dexteritate expositas ⁶⁶ in alterum librum evangeliorum Lucae, qui acta apostolorum inscribitur, commentarios adornares ⁶⁷ et simul literis tuis suavissimis efflagitares 68 , ut quae nuper fratribus meis, ministris verbi, pro Lucae historia illustranda, cum eam una revolverimus ffff , adiuncta generalium tabularum orbis demonstratione dictassem 69 , ||A 5v. in Epitomen redacta ad te mitterem 70 , quo tuis commodum connexa ⁷¹ prodirent in lucem, ego primum

omnium istorum calumniis contrairem, qui quod non intelligunt, damnant et sub praetextu pietatis ipsam vere pietatem oppugnant nec vident hoc se maxime quaerere neque aliud assequi, si succedat votis gggg , quam ut inertia illa, quae tot saeculis christianum orbem ceu barbaris captivum miserrime afflixit, denuo revocata solidam pietatem tot illustribus disciplinis veterum exemplo comitatam funditus evertant et conficiant.

De geographiae hhhh seu cosmographiae utilitate dictum est a nobis alias ⁷² , et satis constat hanc philosophiae partem, quum paulo diligentius explicatur, sic affinem esse universae de rerum natura vestigationi, ut ferme, quicquid est passim in orbe illustre et memorabile, secum trahat. Sed et frequens consensus eruditorum tantum huic facultati tribuit, ut fateantur studiosos nec locorum notitiam nec rerum gestarum seriem recte posse vel in scripturis accipere, qui illius prorsus sint ignari.

Mihi certe, quum isthaec dictarem, duae res maxime spectabantur. Prior quidem, ut quoniam Lucam tam multum esse in locorum mentione viderem, ex hac nostra ceu rudimentaria institutione intelligerent ne illos quidem certo ordine aut magno cum fructu teneri memoria posse, nisi prius terrae totius forma, ut in partes distributa est utque extra intraque littora ⁷³ mari alluitur, perdisceretur. Nam ut membri a corpore resecti, sic nec partis ullius terrarum notitiam habere seorsim possis, nisi prius de situ, facie et habitu corporis totius constiterit. Deinde, ut iiii ad gentium ac populorum res gestas adeoque ad omnimodam historiam noscendam cohortarer, quod huius lectione non res modo, quae referuntur dignae sint cognitu, verum etiam ipsa locorum tam crebra mentio subinde memoriam exerceat et ad tabularum fidem, ut quaeque suis partibus inserta adnotataque sunt, revocet.

Ante omnia autem admonebam nihil esse in hoc doctrinae genere, quod in tam perplexa nominum locorumque varietate et multitudine memoriam fidelius iuvaret, quam usum tabularum veterum, maxime autem generalium