Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[301]

[Bullinger] an
Leo Jud
[Zürich,
Mitte Dezember 1533]

Autograph: Zürich StA, E II 437b, 761-764. -Teilübersetzung: Pestalozzi, Jud 50-54

Hat den Brief Schwenckfelds an Jud gelesen und findet seinen Verdacht bestätigt, daß jener eine schlechte Gesinnung habe. Einerseits behauptet Schwenckfeld, kein Wiedertäufer zu sein, andererseits äußert er direkt täuferische Gedanken. Auch in der Frage der obrigkeitlichen Befugnisse widerspricht er sich und beweist damit seine Unzuverlässigkeit. Mit der Behauptung, die Sekten würden den Staat nicht stören, verrät er nur seine kirchenspalterische Absicht. Zur Frage des Verhältnisses zwischen Kirche und Obrigkeit führt Bullinger mehrere Stellen aus Augustins Werken an. Er bittet Jud, seine Ausführungen zu beherzigen.

Gratiam et pacem a domino.

Legi, charissime Leo, quas misisti literas Schwenckfeldii 2 ad te nuper scriptas, ex quibus iamiam talem esse coniicio, qualem hactenus suspicabar 3 , mente videlicet corruptum, in dicendo non tam firmum quam vanum loquacemque, spiritum quidem magnaque dei mysteria cum maiestate quadam iactantem, sed simplicitatem christianam turpiter ignorantem. Atque utinam fallerer et in iudicando 4 servo alieno temerarius invenirer. Sed nimium vera vereor, quae dico.

Scribit, imo evomit homo ille, quicquid in buccam venit. Nihil solidi in hisce epistolis invenias, omnia tumultuaria et inexpensa, frigida et temeraria, non modo ea, quae iam in itinere 5 scripsit, sed ea quoque, quae olim de eadem re ad te dedit 6 eadem subinde oberrans chorda. Non enim nunc dico, quod ad verbum pene Donatistarum 7 in hac causa refricuit argumenta, quos interim ante mille annos non pontificia aliqua ecclesia, sed vere sancta et catholica damnavit ecclesia, nec clamoribus, sed scriptura 8 . Certe omnem veritatem hodie confessam et clariorem luce ponit in dubium atque obnubilat, cum praesigni audatia diserte dicit evangelium hactenus non esse predicatum neque ullam hodie ecclesiam constitutam 9 . Et cum tu fonti corrupto aut venenis infecto comparasses dogma catabaptisticum 10 , ille palam obiicit:

1 Bullingers Schreiben ist die Antwort auf Juds Brief von Mitte Dezember 1533 (oben Nr. 300); zu dessen Datierung s. oben S. 253, Anm. 1.
2 Siehe oben S. 254, 10 und Anm. 7.
3 Zu den negativen Informationen, die Bullinger über Schwenckfeld erhielt, s. oben S. 219, 9-15 und 238, 17-239, 44.
4 Vgl. Röm 14, 4.
5 Schwenckfeld war zur Zeit der Abfassung des Briefes an Jud vom 10. September 1533 unterwegs von Straßburg nach Augsburg (s. CSch IV 843, 8); s. noch Friedrich Roth, Augsburgs Reformationsgeschichte, Bd. II: 1531-1537 bzw. 1540, München 1974 (Neudruck der Ausgabe München 1904), S. 59.
6 Siehe oben S. 254, Anm. 5.
7 Das donatistische Schisma erhielt seinen Namen von Donatus, Bischof in Karthago (seit 312?), und wurzelte in dem scharfen
Gegensatz eines sozial und national gefärbten nordafrikanischen «radikalen Geist- und Märtyrerchristentums ... zu einer gemäßigten, dem kirchlichen Amt, der Welt und dem Staate mehr zugewandten Haltung» (Heinrich Karpp, in: RGG II 239-241). -Bullinger will hier auf die Parallele zwischen dem Donatismus und der kritischen Stellung des Spiritualisten Schwenckfeld zu Kirche und Staat hinweisen.
8 Die Donatisten wurden auf der Disputation zu Karthago 411 verdammt, Wortführer der katholischen Partei war Augustin, s. Karpp, aaO.
9 Bullinger wiederholt hier Bucers Anklage, die Schwenckfeld in seinem Brief an Jud vom 10. September 1533 (CSch IV 830, 19f) nur als Behauptung seiner Feinde zitiert (ebenda, Anm. 2).
10 Juds nach dem 5. Juli 1533 an Schwenckfeld

«Es ist noch nitt erkent, wo der vergyfft brunnen ist» 11 , quasi vero catabaptistarum stulta impia et temeraria dogmata non sint toti orbi retecta. Verum Vertumnus 12 iste non fovet, ut ait, partes catabaptistarum, quos et infensos sibi habere assent 13 . Quodsi propius singula introspicias, videbis hominem catabaptistis propitium, interim vero Erasmo magis esse lubricum 14 . Nunc enim se catabaptistam esse negat 15 , mox vero clamitat verum baptismum interiisse per paedobaptismum 16 . Praeterea istorum hominum vehit sanctimoniam, quam tamen sancti omnes norunt in simplicioribus, hoc est, rudioribus superstitionem plus quam monachicam, in ductoribus autem hypocrisim, impietatem, pertinatiam destinatamque maliciam esse. Quid, quod Hoffmanni, istius haeretici et blasphemi exquisitissimi, dogma impiissimum 17 aliquo modo propugnat? Verum et hic ut canis e Nilo bibit et fugit 18 . Quid, inquit, si non intelligat, quomodo Christus ex Maria carnem nostram assumpserit, an ideo vinculis dignus aut caedendus erat 19 ? Quis vero hoc dicit? Vide ergo acumen, observa versutiam. Sane multi sunt homines sancti et simplices, qui ineffabilium rerum modum nesciunt, sed ignorantiam deprecantur et nihil temere in re non intellecta effuciunt. Ille vero nihil tale agit, sed palam docet, imo et prophetam dei se verum et sua certa esse asseverat. Docendo ergo perversa multorum animas iugulat et incarnationem Christi vellicando deum blasphemat. Sed ille: Non, inquit, abnegat Christum, sed sua doctrina magis vult evehere 20 . Quasi vero non agnoscamus Arrii 21 et Valentini ||762 mendaces voces 22 . Non vehitur Christus ulla re nisi bona et veritati consona. Quod Schwenckfeldius quosdam scripturae locos de hac re ceu Hoffmanno patrocinantes margini illevit, animi improbitatem vere, vere prodidit et a me supra modum offendit b , adeo ut abiecissem literas, nisi tui gratia integras legere coactus fuissem 23 . An non est ista insignis in homine malicia, quod istos locos: «Hic est panis vivus, qui de coelo descendit, filius hominis, qui est in coelo» etc. [Joh 6, 51. 53. 58]24 ad patrocinium Hoffmannice trahit impietatis, quae sentit Christum non ex virgine, sed coelo incarnatum esse 25 ? Haec unica malicia satis mihi magno argumento est in Suenckfeldio nihil solidae pietatis esse. Merito enim execratur pietas istud impietatis mysterium. Ioannes enim: «Omnis spiritus», ait, «qui non confitetur Christum in carne venisse, ex deo non est» [1 Joh 4, 3], in carne autem,

a-b von et bis offendit am Rande nachgetragen.
geschriebener Brief ist, wie auch die vorausgegangenen, nicht erhalten; die Briefstelle wird von Schwenckfeld zitiert, s. die nächste Anm.
11 Schwenckfeld an Jud, 10. September 1533 (CSch IV 834, 11f).
12 Gott des Wandels, unbeständiger Mensch (Georges II 3444), «Tausendkünstler» (Pestalozzi, Jud 51).
13 CSch IV 834, 6.
14 Zur kritischen Meinung Bullingers über Erasmus vgl. HBBW I 86, 25-88, 8.
15 CSch IV 834, 5f.
16 CSch IV 839, 25f.
17 Zu den Lehren des Täuferführers Melchior Hoffman s. Klaus Deppermann, Melchior Hoffman. Soziale Unruhen und apokalyptische Visionen im Zeitalter der Reformation, Göttingen 1979; vgl. auch oben S. 146,
Anm. 3. Zu seinem Einfluß auf Schwenckfeld in den Jahren 1532 und 1533 s. Roth, aaO, S. 59.
18 er schöpfte leichthin aus dem Werk eines anderen Autors, s. Adagia, 1, 9, 80 (LB II 361 C).
19 CSch IV 835, 26-28.
20 CSch IV 835, 25f.
21 Anus, gest. ca. 335, Presbyter in Alexandrien; infolge des «arianischen Streites» in Nicäa 325 anathematisiert, s. Wilhelm Schneemelcher, in: RGG I 606.
22 Bullinger meint, daß beide Christus verleugnet haben, Anus, da er die Lehre von der Gottheit Christi, Valentinus, indem er als Gnostiker die vollkommene Menschlichkeit bzw. Menschwerdung Christi ablehnte.
23 Zu Juds Wunsch, Bullinger solle Schwenckfelds Brief gründlich lesen, s. oben S. 254, 10f.
24 Siehe noch Mt 24, 30 par. und Joh 1, 51.
25 CSch IV 835, 20-23.

quam sumpsit ex virgine sive semine Abrahae 26 , quam interim ille negat et iccirco antichristus est 27 .

Iam et in hac ipsa caussa, quam tecum agit, inconstantiam animi sui prodit sibique ipsi contradicit «non intelligens», ut ait apostolus, «quid loquatur aut de quibus asseveret» [1 Tim 1, 7]. Principio enim et in genere omnino cavet, ne catabaptistae puniantur. Diligenter cavet, ne magistratus quidpiam agat aut administret in rebus ecclesiasticis, mox tamen dicit: «Ists geschähen, daß die widertoüffer uffrur gemacht oder yemands ann lyb und gut geschedigt, so hatt die obergheyt ir recht billich wider sy wie ouch wider ander ze üben.» 28 Et quid nos aliud sentimus aut cur puniuntur catabaptistae, nisi quod contra magistratum, tributa et iusiurandum docent, quod baptismo suo ecclesiam dividunt et a vero abducunt ad falsum 29 . Quid enim, etsi negent illi vera esse, quae docemus, aut intelligere nolint? An ideo falsa erat apostolorum doctrina, quod multi recipere nollent? Rursus cum tu interrogasses: «Was wurde aber druß, wenn man einen yeden letzkopff liesse uffston und plauderen?» 30 , respondet ille: «Wenn es wolt ze grob zugon, da möcht ein magistrat zulugen; diewyl es by glouben, leer und ceremonien von gott blypt, hat er nüt ze weerren.» 31 Ex ore ergo proprio si iudices hominem istum, quid aliud sequetur ex contrario, quam cum ergo doctrina, fides et disciplina christiana corrumpuntur, christiani magistratus est corrigere. Atqui dogmate catabaptistico corrumpitur et doctrina et disciplina christianorum. Ergo magistratus est prohibere eos. Ubi ergo Schwenckfeldii positiones nunc sunt, magistratus non esse quicquam in fidei negotio agere etc.?

Sed quid pluribus opus? Ego quidem ||763 video hominem sic natum fovendis tuendisque erroribus, haeresibus atque schismatis, ut nesciam, si parem genuerit Germania unquam. Quid enim impudentius quam, quod dicit: «Es thut nitt gut, so lang der gloub mitt sampt siner volg nitt wirt fry gelassen.» 32 O temeritatem hominis! Si enim quaevis fides libera esse debet, nimirum veritas opprimi debet. Nec potest alia nisi unica illa fides nostra esse vera. Extra hanc non est fides vera. In ea conservanda vigilare episcopos iussit Paulus 33 et ipse Christus 34 . Quodsi quaevis fides libera esse debet, quid opus vigilia? Faciat et credat quisque, quod libeat. Id si veritati repugnat, certe illa demum fides libera esse debet, quae vera est. Quodsi christiani episcopi est vigilare, certe et christiani magistratus est vigilare 35 .

Illud autem imprimis lepidum est, quod dicit sectas non turbare rempublicam, Constantinopoli, Venetiis et Pragae multas variasque esse sectas 36 . lilo autem prodit, quid conetur homo schismatum studiosus et quod nullo spectet, nisi ut ecclesiam in mille partes dividat. Caeterum, ut Paulo placeant sectae 37 , quid item reipublice conferant, nemo nescit. Addit ille: «Es sind so vil müncheryen und blypt doch fryd.» 38 Quo tamen exemplo unico discere debebat, quam pestiferum sit sectas fovere. Ergo

26 Vgl. Mt 1, 1. 18-25.
27 Vgl. 1 Joh 4, 3.
28 CSch IV 833, 5-7.
29 Ein Hauptanliegen Bullingers in seiner Auseinandersetzung mit dem Täufertum war die von der Obrigkeit geschützte Einheit der Kirche, s. Fast 154f.
30 Juds Frage ist nur in Schwenckfelds Antwort erhalten: CSch IV 837, 25f.
31 CSch IV 837, 26-29.
32 CSch IV 837, 20-22.
33 Vgl. Apg 20, 28.
34 Vgl. Mk 13, 33-35.
35 Zu Bullingers Meinung über die Rechte der Obrigkeit in kirchlichen Angelegenheiten s. u. a. HBBW I 208, 12-209, 28. II Nr. 74, S. 70-76.
36 CSch IV 837, 32-838, 1.
37 Vgl. Gal 5, 20.
38 CSch IV 838, 1-3.

pari ratione tueatur monachos, ut non modo catabaptistarum, sed et omnium errorum, imo et monachorum mereatur dici patronus.

Breviter, ego ex istis omnibus nihil aliud colligere possum quam Schwenckfeldium hominem esse lubricum, versutum et ad schismata excitanda mirum artificem, a cuius consortio atque colloquio minim quam te abstinere vellem. Scis, quid Paulus dicat ex Menandro: «Corrumpunt mores bonos colloquia prava» [1 Kor 15, 33]. Ipse conquereris animum tuum satis alias esse annum et perplexum 39 . Perplexior ergo erit, si perrexeris cum hoc tenebrione conversari. Optime nimirum et tibi et nobis omnibus, imo et toti ecclesiae consulueris, si tibi ab eo caveris. Nec enim est, quod hominem lucrari possis. Vides, quo sit animo praeditus. Paratus est docere, non doceri. Quoties ingerit: «Ich wolt üch gott befälhen.» 40 Praeterea nosti, qua synceritate, integritate et eruditione praeditus sit Theodorus 41 noster, nosti, quibus ille istum pingat coloribus. Quod Capitoni non prorsus sordet 42 , scis virum optimum hypocrisi quorundam et antea sepe seductum et peregrinis circumactum esse dogmatis 43 . Bucerus, qui et eruditior et syncerior et constantior est, non probat, ut nosti, hominem 44 . Tu sane tentationem esse ais, quod usu venit tibi. Ego perplexi colloquii perplexum interpre-||764 tor esse fructum. Sathan oppugnat nos a dextra et sinistra milleque artibus imponere satagit 45 . Occurramus illi constantia et fideli oratione. Quae vera sunt, simplicia sunt. Dubia non proposuit deus. Animus sibi non constans dubia sibi fingit. Neque ego tentationibus careo nec quemquam carere credo, sed semper ad simplicitatem recurro. Haec autem in hoc maxime monui, quod consultissimum videatur. Quandoquidem imbecilli et perplexo es animo, abstineas a veteratorum consortio colloquiove.

De Schwenckfeldio ista dixi, at de caussa ipsa non videbatur opere pretium pluribus agere aut ad singula respondere, propterea quod eximiae eruditionis et sanctimoniae vir Augustinus ad singula et doctius et evidentius respondent, quam quisquam hodie possit. Loca tantum annotare libuit.

De ecclesia satis clare in 3. lib[ro] «Contra litteras Petilii», tomo 6 46 , usque ad cap. 14 47 . Copiosissime vero de eadem disputavit trib[us]lib[ris]adversus Parmenianum, tomo 5 48 , item cap. 20 «Contra Donatistas post collationem» recoll[ectis] annot[ationibus] 49 .

Quid negotii ecclesiae et ecclesiasticis sit cum regibus, exponit «De correctio[ne]

39 Siehe Jud an Bullinger, oben S. 254, 2f.
40 Siehe Schwenckfeld an Jud, 3. März, 5. Juli und 10. September 1533 (CSch IV 771, 20f. 811, 25f. 843, 12).
41 Theodor Bibliander.
42 Vgl. oben S. 254, 21.
43 Zu Capitos Sympathien gegenüber Täufern und Spiritualisten s. Straßer 63-66.
44 Vgl. oben S. 219, Anm. 8 und 254, Anm. 11.
45 Vgl. 1 Peter 5, 8.
46 Mit den im folgenden wiederholt angegebenen Bandzahlen bezieht sich Bullinger auf die Augustin-Werkausgabe, die 1504-1506 bei Amerbach, Petri und Froben in Basel erschienen war (im folgenden zitiert: Basler Ausgabe).
47 Contra litteras Petiliani, 3. Buch, Basler Ausgabe VI, f. e2v.-e5r., entspricht CSEL LII 161-175.
48 Contra epistulam Parmeniani libri tres, Basler Ausgabe V, f. x1r.-z6r., entspricht CSEL LI 17-141.
49 Contra partem Donati post gesta, bekannt auch unter dem von Bullinger gegebenen Titel (vgl. CSEL LIII VII, Anm. 2), unter welchem das Werk in der Basler Ausgabe erscheint; das 20. Kapitel hier VI, f. F5r.-F6v. entspricht den Kapiteln XX und XXI in CSEL LIII 125-138.

Donatista[rum]» cap. 13 et 14, tomo 8 50 ; «Contra litteras Petilii» lib[ro] 2, cap. 92 et 97 51 .

An in fidei negotio quis cogendus sit, excutit «De correctio[ne]Donat[istarum]» cap. 15 52 , et in 2. lib[ro] «Contra Gaudentii epistolam» cap. 17, tom. 8 53 , item «Contra Petilii litteras» lib. 2, cap. 83. 84. 85. 86. 87. 88 54 .

De correctione haereticorum disputat in libro «De correct[ione] Donatist[arum]» 55 , item «Contra Gaudentii epistolam» lib. 2, cap. 11 56 et 26 57 .

An persequtio in argumentum veritatis trahi possit, disputat «Contra Gaudentii epistolam» lib. 2, cap. 12. 13. 14. 15 58 , et «Contra Petilii litteras» cap. 17, tomo 11 59 .

Haec, mi Leo, habui, quae nunc indicarem, quae si placent et satisfaciunt, domino gratias ago. Spero autem placitura. Mihi sane satisfecerunt olim. Quod autem scripsi, oro, boni consule, siquidem amico profecta sunt animo. Hoc enim crede, mi Leo, quod ita te complector charitate syncera, ut nihil non tui gratia facerem. Iccirco etiam vehementius et plus, quam dici queat, vicem tuam doleam, quod tentationibus sic angeris. Dominus erudiat et stabiliat cor tuum ad gloriam nominis et profectum ecclesiae eius. Amen.

[Ohne Adresse.]

50 De correctione Donatistarum liber. Es handelt sich dabei um einen Brief Augustins an Bonifatius. Die angegebenen Kapitel 13 und 14 beziehen sich auf die Basler Ausgabe VIII, f. e4r. und entsprechen den Kapiteln V. 19-VI. 21 in CSEL LVII 17, 6-20, 17.
51 Basler Ausgabe VI, f. d1r.-d4r. und d4v.-d5r. entsprechen CSEL LII 123-138 und 141-143.
52 Das angegebene Kapitel 15 in der Basler Ausgabe VIII, f. e4r.-v. entspricht dem Schluß von VI. 21 bis Anfang VI. 23 in CSEL LVII 20, 18-22, 2.
53 Contra Gaudentium Donatistarum episcopum libri duo. Das angegebene Kapitel 17 des zweiten Buches in der Basler Ausgabe VIII, f. M6v. entspricht Kapitel XXV. 28 des ersten Buches in CSEL LIII 226f.
54 Basler Ausgabe VI, f. c7v.-d1r. entspricht CSEL LII 112-121.
55 Siehe oben Anm. 50; Basler Ausgabe VIII, f. e1r.-f2r. entspricht CSEL LVII 1-44.
56 Kapitel 11 des zweiten Buches in der Basler Ausgabe VIII, f. M4r.-v. entspricht den Kapiteln XVIIII 20 und 21 des ersten Buches in CSEL LIII 215-218.
57 Kapitel 26 des zweiten Buches in der Basler Ausgabe VIII, f. N3v.-N4r. entspricht den Kapiteln XXXIIII.44 und XXXV.45 des ersten Buches in CSEL LIII 243f.
58 Die Kapitel 12-15 in der Basler Ausgabe VIII, f. M4v.-M6r. entsprechen den Kapiteln XX.22-XXIII.26 in CSEL LIII 218-225.
59 Gemeint ist die «Epistula ad catholicos de secta Donatistarum», die in der Basler Ausgabe unter dem Titel «Contra Petiliani Donatistae epistolam» erscheint; das 17. Kapitel hier XI, f. z4v.-z5r. entspricht den Kapiteln XX.53-56 in CSEL LII 301-305.