Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[256]

Berchtold Haller an
Bullinger
Bern,
25. August 1533

Autograph: Zürich StA, E II 343, 18. Siegelspur Teildruck: Corr. des réformateurs III 75, Anm. 20f

Sendet Bullingers Evangelienscholien nach Gebrauch dankend zurück. Bedauert, daß er Bullinger nichts Ebenbürtiges schenken kann, schildert seine eigene bescheidene Bildung und drängt auf die Herausgabe der Scholien. Bucers Evangelienkommentare sind zu weitläufig, Bullingers Stil jedoch allen verständlich. Bullingers und Pellikans Kommentare werden von den Amtsbrüdern mehr gelesen als jene Zwinglis (dessen Stil zu schwierig ist), Bucers, Capitos, Luthers und Bugenhagens. Nach [Claude]Farels Bericht werden die Kommentare Pellikans, Zwinglis und Bucers in Paris offen verkauft, Zwinglis Psalmenkommentar wurde in Lyon sogar gedruckt. Pelikan sollte sein Kommentarwerk vollenden, Bullinger aber noch weitere hervorbringen. Auch Leo Jud sollte die bei ihm aufbewahrten Zwinglischriften herausgeben. Kardinal Thomas Cajetan veröffentlichte, nach Farels Bericht, ein reformationsfreundliches Buch, trotz des Protestes der Sorbonne. Melchior Tilman in Bern. Haller erwartet Bullingers versprochenen Besuch. Grüße.

23 Vgl. Pred 12, 12.
24 Horaz, Epistolarum liber II., Epistola I., 117.
25 Vgl. Mt 24, 9 par.
26 Vgl. Joh 10, 28.

S. Remitto hoc nuncio 1 , homine certe pio et paupere, doctissime Henrice, thesaurum tuum 2 , quem mihi tot diebus nunc credidisti in summi erga me amoris tui testimonium locupletissimum. Nam ut plane fatear, rapsodias meas barbarissimas et lectu indignas 3 vix alteri atque alteri legendas offero invitus, non solum quod nullius sunt eruditionis, sed quod iis minime carere possim nec semper candidi sint lectores. Gratias itaque tibi ago, quas possum, immortales. Iam dudum epistola quadam ignorantiam et studiorum meorum infaelicitatem tibi exposueram 4 , quam quantum nunc multis adiuveris, testabitur ecclesia. Nullo unquam praecaeptore vivo in re evangelica usus sum. Quicquid libellorum excudebatur et ad contionem vel aliquid facere videbatur, id legebam. Concionatorem evangelicum nullum ante disputationem nostram 5 audivi. Sebastianus 6 , qui nunc est Augustae 7 , mecum simili ferme eruditione Christum docere incipiebat. Quare, mi Heinrice, te nequaquam paeniteat tuos mihi labores, tui spiritus et ingenii foeturam communicasse. Excripsi summam libri partem, denuo revisi, ut si quid primo labore omisissem oscitantius, postero resarcirem. Quodsi immundius, quam velis, tractaverim codicem, condones. Hoc tamen abs te peto propter reipublicae christianae utilitatem et fratres, quos innumeros ferme esse non ambigo similis mecum eruditionis, quatenus apud te cogites, ut haec tua scholia orbi invulgentur 8 . Sed dices mox Bucerum iam dudum hoc operis absolvisse 9 . Scis, quibus ille temporibus scripserit, quam prolixius equo locos aliquando communes tractare coactus sit. Longas item periodos abhorrent, qui minus latinae linguae gnari sunt. Multa apud eum etiam videntur curiosius exquisitiusque descripta. Suum tamen pensum optime absolvit. Cum vero domini gratia tibi hoc accesserit donum, quod planiori stilo multaque gratia et dexteritate in proferendo sensu genuino polleas -citra adulationem loquor et scribo id, quod deus novit -, lucem ipsam verbi dei 10 sua claritate ita amoto modio 11 (sensus volo intricatiores obscurioresque sententias) proferas, ut nemo fratrum se amplius excusare possit ignorantiae, [et]a tuis nos prae[ciper]e velis scoliis b . In Zuinglii commentariis 12 stili gravitatem et linguarum varietatem abhorruerunt, in Bucero prolixitatem, sicut et Capitone. Paucissimi Lutero utuntur, et e Pomerani annotationibus 13 se nihil promoveri posse conqueruntur. Duo vos hoc tempore primas tenetis, tu cum Pellicano. Pellicani commentarium 14 publice Lutetiae vendi Farelli comes et frater 15 hac hora retulit praesente Farello, qui vos salvere iubet. Omnia tua, sed clanculum, in omnibus piorum manibus circumferuntur

a-b Von [et] tuis bis scoliis am Rande nachgetragen und teilweise abgeschnitten.
1 Unbekannt.
2 Bullingers Scholien zu den Evangelien, die er Haller ausgeliehen hatte, vgl. oben S. 140, Anm. 2.
3 Gemeint sind offenbar Hallers eigene Bibelauslegungsversuche oder Notizen.
4 Siehe oben S. 83f, 17-21. 84, 29-36.
5 Bei der Berner Disputation von 1528 hatten mehrere Reformatoren gepredigt, s. Guggisberg 112.
6 Sebastian Meyer.
7 Vgl. Friedrich Roth, Augsburgs Reformationsgeschichte, Bd. II: 1531-1537 bzw. 1540, München 1974 (Neudruck der Ausgabe München 1904), S. 46.
8 Bullingers Scholien zu den Evangelien (s. Anm. 2) blieben ungedruckt.
9 Bucers «Enarrationes perpetuae in sacra quatuor evangelia» waren 1530 erschienen (Bibliographia Bucerana Nr. 28).
10 Vgl. Ps 119, 105.
11 Vgl. Mt 5, 15 par.
12 Vgl. Z XIII-XV; s. noch oben S. 149, 17-20.
13 Johannes Bugenhagen (Dr. Pomeranus) veröffentlichte zahlreiche biblische Kommentare, mehrere unter dem Titel «Annotationes», s. Georg Geisenhof Bibliotheca Bugenhagiana I. Bibliographie der Druckschriften des D. Joh. Bugenhagen, Leipzig 1908, Neudruck: Nieuwkoop 1963.
14 Zu Pellikans Kommentarwerk zum Alten Testament s. oben S. 37, Anm. 13.
15 Claude Farel, gest. um 1575, Bruder des Reformators

16 . Zuinglii psalterium Lugduni cum paraphrasi Io. Campensis Gryphius c suppresso Zuinglii nomine excussit 17 . Id et venditur palam et denuo imprimitur Lutetiae 18 . Venditur palam Buceri psalterium 19 . Vos igitur pergite, alter 20 in opere nondum absoluto; tu vero, ut omnibus ecclesiis et fratribus prodesse possis, labori, quemadmodum facis, minime parcas. Scio apud Leonem multa esse Zuingliana 21 , quae Megandro communicat. Utinam et ille restitueret et invulgari curaret, ne vel solus vivo et mortuo Zuinglio frueretur. Miraberis forte, cur ita ad scribendum urgeam: nulla profecto alia causa, quam quod videam hoc tempore omnes ferme a studio sic abalienatos, ut nisi omnia oculis offerantur clarissima explicatissimaque, pauci sint, qui suis laboribus quippiam attentent aut assequi d studeant. Vos 22 itaque, quibus hoc a domino concreditum est talentum, ne abscondatis scientes sententiam domini in servum pigrum 23 . Ponite lucem «super candelabrum» [Mt 5, 15 par.].

Inter scribendum refert Farellus aliud, nempe Thomam Caietanum 24 cardinalem et ordinis praedicatorii generalem in multis nobis accessisse, de confessione auriculari, de coniugio sacerdotum, de divortio, quod viro, non mulieri admittit, quod in ecclesiis non nisi lingua propria omnia agantur. Scripsit in haec. Quod cum Sorbonistae Parisienses vellent condemnare 25 , vetuit cancellarius Parisinus 26 , ne quid definirent

c in der Vorlage irrtümlich Gyphius.
d assequi über gestrichenem exequi.
Guillaume Farel, war Notar in Gap (Dauphiné), bekannte sich Anfang der 1530er Jahre zum reformierten Glauben und mußte deshalb Gap verlassen. Seit August 1533 hielt er sich in der Eidgenossenschaft auf. 1537 wurde er von den Bernern zum Verwalter des Chorherrenstiftes Ripaille bei Thonon (Chablais) eingesetzt. Zusammen mit seinem Bruder Gaucher kaufte er 1540 die ehemalige Johanniterkomturei la Chaux bei Cossonay (Kt. Waadt). Jahrelang bemühten sich die beiden Brüder um die Restitution des konfiszierten Familienbesitzes in Gap. - Lit.: Corr. des réformateurs III 82 und Reg.; Guillaume Farel 1489-1565. Biographie nouvelle écrite d'apres les documents originaux par un groupe d'historiens, professeurs et pasteurs de Suisse, de France et d'Italie, Neuchâtel-Paris 1930, S. 523-525 und Reg.
16 Nämlich in Paris.
17 Die Psalm-Übersetzung Zwinglis (Z XIII 467-836) erschien ohne Nennung von dessen Namen 1533 in Lyon bei Sebastian Gryphius unter dem Titel: «Enchiridion Psalmorum. Eorundem ex veritate Hebraica versionem, ac Joannis Campensis e regione paraphrasim, sic ut versus versui respondeat, complectens. Concionem praeterea Salomonis Ecclesiastae, per eundem Campensem ex Hebraico paraphrasticos traductam», s. W[alther] K[öhle]r, Ein Plagiat an Zwingli, in: Neue Zürcher Zeitung, 13. November 1936, Nr. 1954.
18 Das Werk erschien im selben Jahr in Paris
bei Claudius Chevallon, s. Köhler, aaO.
19 Bucers «S. Psalmorum libri quinque» erschien 1529; weitere Auflagen 1530, 1532 etc. (Bibliographia Bucerana 25).
20 Gemeint ist Konrad Pellikan.
21 Gemeint sind Zwinglis unveröffentlichte Schriften. Zu Leo Jud als Herausgeber von Zwinglis Kommentaren s. Pestalozzi, Jud 72f.
22 Bullinger und Pellikan.
23 Vgl. Mt 25, 14-30 par.
24 Jakob Cajetan (Gaetano, aus Gaeta, Ordensname Thomas) de Vio, 1468-1534, Generalmagister des Dominikanerordens; 1518/19 war er Legat in Deutschland, wo er Luther verhörte, seit 1519 Bischof von Gaeta, 1523/24 Legat in Ungarn, Böhmen und Polen, danach wirkte er hauptsächlich in Rom. Er gilt als Begründer des Neuthomismus; als Exeget war er humanistischen Einflüssen offen und wurde deshalb von den Theologen der Sorbonne bekämpft. - Lit.: J[osef] F[ulko] Groner, Kardinal Cajetan, eine Gestalt aus der Reformationszeit, Fribourg-Louvain 1951, mit Lit.; Heinz Liebing, in: RGG I 1582f.
25 Die Theologen der Sorbonne hatten Cajetans Ansichten in einem Tadelsbrief vom 15. Mai 1533 angegriffen. Darin gehörten die von Haller erwähnten Punkte zu den am schärfsten kritisierten, s. Gerhard Hennig, Cajetan und Luther. Ein historischer Beitrag zur Begegnung von Thomismus und Reformation, Stuttgart 1966, S. 129-131.
26 Gemeint ist sicherlich Antoine Duprat, 1463-1535, seit 1515 Kanzler von Frankreich. - Lit.: A. Buisson, Le chancelier Antoine Duprat, Paris 1935.

sine scripturis. Vetuit idem pontifex 27 Sorbonistis sub anathemate. Caietani opus 28 apud Badium impressum est et in prima pagina subscriptum: «Visa et approbata per summum pontificem».

Caeterum novi nihil apud nos est. Obequitarunt agrum nostrum his diebus senatores aliquot, ut dispicerent singulorum armaturam.

Retulit Melchior Tilmannus multa ex ore tuo, sed nihil literarum cum adferret, nolui ei nec literas nec librum 29 credere. Timeo hominis nugas teque precarer, quatenus hoc nuncio me certiorem redderes, quantae apud vos sit fidei et famae homo ille. Er welt sich gern hie niderlassen; gat uff hüt für rat 30 , nescio successum 31 .

Tandem absolvisti nunc Acta 32 . Opus nunc erit, ut peregrinationem tuam ad nos quoque absolvas et, quod promisisti 33 , praestes semel. Nam te expectabo. De rebus vestris obsecro vel semel veritatem scribas. Desiderant id multi, quod multi multa hinccinde spargant. Expectabo utinam [!] te, sed vide, ne frustra sicut et anno superiore.

Vale et salve perpetuo, charissime frater, meae non infima portio animulae. Valeat familia tua. Salvus sit item Pellicanus, quem insalutatum meo nomine non praetereas. Salvi sint symmistam omnes, Leo 34 , Carolst[adius] et ceteri.

Berne, 25. augusti anno 33.

Tuum minimum nummisma 35 .

[Adresse auf der Rückseite:] Heinrico Bullingero, ecclesiastae Tigurino, fratri suo longe omnium charissimo.