[255]

Gedruckt: In acta apostolorum Heinrychi Bullingeri commentariorum libri VI, Zürich 1533, f.*2r.-*6r. (Widmungsvorrede)1 ; Teildruck: Conradin Bonorand, Vadians Weg vom Humanismus zur Reformation und seine Vorträge über die Apostelgeschichte (1523), St. Gallen 1962. -Vadian-Studien 7, S. 102f

Widmet seinen Kommentar der Stadt Frankfurt, die durch den Vertrieb von Büchern in ganz Europa zur Verbreitung des wahren Glaubens beiträgt. Lobt die tolerante Haltung Frankfurts, wo bisher keine Bücher verboten wurden. Daß hier kürzlich die Reformation durchgeführt wurde, ist ein weiterer Anlaß zur Widmung. Die Apostelgeschichte zeigt, gegen welche Feinde und Gefahren der wahre Glaube verteidigt werden muß. Zum Thema gab es wenig Vorarbeiten. Bullinger profitierte namentlich von Vadians Apostelgeschichtsvorlesungen, las aber auch alles andere ihm Verfügbare. Sein Buch soll mehr zur Lektüre der Heiligen Schrift anregen als mit Kommentaren davon ablenken. Mit Christi Hilfe mögen die Frankfurter am rechten Glauben festhalten.

Clarissimo senatui populoque Frankfurdiensi ad Moenum Heinrichus Bullingerus gratiam et vitae innocentiam a domino.

Habuerunt hoc sibi familiarissimum prophetae et patres vetusti, ut libros suos non iis modo inscriberent, quibuscum conversabantur, sed iis quoque, qui facie incogniti proculque dissiti alias terras inhabitabant. Quorum exemplo fretus hosce commentariorum libros vobis quoque, viri clarissimi fratresque in Christo venerandi, inscribere volui ² . Non quod existimem ecclesiam vestram nostra institutione aut commentatione de vera pietate egere. Habetis enim verbi ministros claros et in doctrina evangelii laudatos, sed circumferenti oculos, quibus hoc argumenti maxime competeret, vos primum occurrebatis, quibus hoc multis nominibus videbatur congruere. Etenim exponit hic liber, quomodo evangelii fulgor in omnes gentes, terras ac populos coruscarit. Et vestra urbs, nobile omnino Germaniae emporium, ea hactenus fuit, e qua omnis generis authores optimi, maxime autem vetusti in universam pene Europam prodierunt, quorum opera religio vera et literae ||*2v. bonae melius coeperunt habere. Ut enim aliae urbes propter authores et imprimendi aut, si quis malit, typis scribendi peritiam atque diligentiam celebres sunt, ita vestra in propagandis illis longissimeque in remotissimas quasque Europae oras deportandis multo clarissima est 3 . Noluistis hactenus more quorundam imprudentium suppressione proscriptioneque optimorum et librorum et authorum civitatis vestrae gloriam libertatemque obscurare. Quare et insignem pietatem et prudentiam omnibus aliis approbastis

für den europäischen Buchhandel. Als Folge dieser Messen hatte sich ein einheimisches Buchdruckergewerbe im Vergleich mit Städten wie Mainz, Köln oder Basel verhältnismäßig spät entwickelt, s. Paul Leemann-van Elck, Die Offizin Froschauer, Zürichs berühmte Druckerei im 16. Jahrhundert. Ein Beitrag zur Geschichte der Buchdruckerkunst anläßlich der Halbjahrtausendfeier ihrer Erfindung, Zürich-Leipzig 1940, S. 38-42; Grimm, Buchführer 1490f.

civitatibus. Siquidem destomachatur et d[ivus]Hieronymus in eos, qui sua quoque aetate pro inepta morositate ob errores quosdam optimos simul et piissimos aspernabantur authores. Eius enim verba ad Tranquillinum haec sunt: «Ego Originem et nonnullos ecclesiasticos scriptores Graecos pariter et Latinos sic legendos arbitror, ut bona eorum eligamus vitemusque contraria iuxta apostolum dicentem: ‹Omnia probate; quae bona sunt, tenete› [1 Thess 5, 21]. Caeterum, qui vel in amorem eius nimium vel in odium stomachi sui pravitate ducuntur, videntur mihi illi maledicto prophetico subiacere: ‹Vae his, qui dicunt bonum malum et malum bonum, qui faciunt amarum dulce et dulce amarum› [Jes 5, 20]. Non enim propter doctrinam eius prava suscipienda sunt dogmata, nec propter dogmatum pravitatem, si quos commentarios in scripturas sanctas utiles aedidit, pe-||*3ir. nitus respuendi sunt.» ⁴ Cuius equidem sententiae et praeclarum illum Alexandriae Dionysium fuisse author est in historia ecclesiastica Eusebius ⁵ . Deinde vero, cum novae ecclesiae incrementa, auctus et iustam faciem describat hoc opere Lucas, iterum non potuit aliis dedicari commodius quam ecclesiae Frankfurdianae, utpote quae et ipsa evangelicam amplexa synceritatem palam coepit nornen suum veritati dedere et ad ritus veteris ecclesiae aspirare ⁶ . Demonstrabitur autem hoc libro vetustissimam veritatem esse, quam hodie temerarii quidam et male sani homines decennalem fidem novamque nuncupant haeresim. Demonstrabitur praeterea, quanto cum periculo et quibus cum hostibus in verae ecclesiae circo pro avita veritate non modo recuperanda, sed et retinenda pugnandum sit, quibus armis vincendum, quid pro nomine Christi patiendum, quomodo item impiorum artibus sit occursandum. Nam mirus est hac in re Lucas. Aiunt poetarum principem Homerum insigni opere suo describere voluisse boni viri officia et felicis reipublicae faciem. Ego vero multo verius dixerim hac historia Lucae christiani hominis munia et ecclesiae statum absolutissimum absolutissime esse expressum. Et argumenti nobilitas utilitasque permovit, ut in elegantissimum amoenissimumque librum adornarem commentarios. Accesserunt et fratrum preces, qui subinde conquereban-||*3v. tur nihil aut certe paucula quaepiam in hunc nobilem nostrisque temporibus accomodatissimum extare authorem. Querebar ego multa mihi deesse, quae tantam rem tractaturo videbantur necessaria. Expectaturum ergo, donec alii harum rerum peritiores, quales nostrum saeculum habet plurimos, prodirent et felicius hoc opus enarrarent, sed dum nemo interim prodit, urgent illi, ut saltem talentum meum mihi a domino creditum in foenus exponam; aliis nihilominus liberum manere, scribere malint an silere. Et hactenus quidem vicerunt. Accessit ad hoc, quod vir incomparabilis Doctor Ioachimus Vadianus, communis patriae nostrae Helvetiae decus, stipularetur ea se absoluturum, quae essent geographica, quod et Epitome ⁷ aedita praestitit, quanquam hisce nundinis coeperit quidem, at

wurde er nun durch den Druck der Bevölkerung zur offiziellen Einführung der Reformation gezwungen; s. Sigrid Jahns, Frankfurt, Reformation und Schmalkaldischer Bund. Die Reformations-, Reichs- und Bündnispolitik der Reichsstadt Frankfurt am Main 1525-1536, Frankfurt a. M. 1976. - Studien zur Frankfurter Geschichte, Heft 9, S. 232-246.

8 prae negotiorum vasta mole absolvere non potuerit 8 . Praeterea suppeditata sunt a fratribus nonnullis dictata quaedam, quae vir ille ante annos aliquot christianis quibusdam auditoribus Sangalli dictavit ⁹ , quibus me haud modice iuvari posse sperabam. Nec fefellit opinio. Eiusmodi enim erant, ut si revidisset, quod aiunt, ipseque evulgasset, haudquaquam hoc labore meo fuisset opus. Equidem aliquot iam annis speraveram id ipsum facturum. Nam ante annos aliquot id mecoenati meo omniumque studiosorum patrono d. Wolphgango lonero, quondam Cappellae Tigurinorum abbati, pol- *4r. || licebatur 10 . Sed illum, ne praestaret, negotia, quibus ducitur captivus, obstitere. Hunc vero, ne extorqueret, praematura mors praeripuit. Nuper enim infausto ad Capellas praelio fortiter pugnans occubuit. Si ergo nunc in hoc opere desyderentur plurima, ego vel hoc nomine venia dignus ero, quod in argumento difficili et gravissimo parum habuerim adminiculi nisi ea, quae iam iam recensui, dictata. Nihil enim extat in hoc opus, quod ego quidem sciam, post Erasmi Roterodami, Germaniae decoris, diligentissimas et doctissimas lucubrationes, annotata inquam et paraphrases 11 . Nam ex vetustis paucissima quaedam prostant. Chrysostomus enim pro more suo declamationibus deditus vel partius Lucae verba perstringit vel recitando transit. At Bedae Anglosaxonis, viri doctissimi, annotamenta ¹² , aut si quis malit scholia dicere, breviora sunt, quam quae simplicioribus satisfacere possint. Quae vero lusti Ionae titulo nuper evulgata ¹³ circumferuntur, eiusmodi sunt, ut is crassa, quod dici solet, Minerva ¹⁴ vel lineis quibusdam ductis futurum opus adumbrasse videatur. Neque vidi, si quid extet praeterea. Quid autem vetustos moverit, quod in hunc Lucae tam egregium et utilem librum nihil scripserunt, non satis constat. Forsan rei difficultatem horruerunt. Quod si verum est, ego profecto stolidus sum, qui istud ausim, quod tanti viri horruerunt. *4v. || Caeterum malui me fratrum gratia in apertum dare periculum quam extra periculum tot indies fratrum querelas audire. Si vero isti tam facile crediderunt argumentum esse, ut nulla copiosiori opus fuerit expositione, iudicabit diligens lector, quam verum hoc sit, ubi singula paulo diligentius expenderit. Prima sane fronte exposita esse videntur, quae dilucida satis narrantur historia, sed si ad ipsa penetremus mysteria, longe plus in recessu habere

hatte es möglicherweise selbst unterstützt.

dicemus, quam fronte promittat. Equidem, utcunque res habeat, nihil in hoc neque laboris neque diligentiae omisi. Quin de candore et fidelitate mihi optime sum conscius. Legi omnium, quos habere potui, expositiones, sed et aliorum nonunquam [!] recensui sententias, veterum tamen maxime. Non quod existimem in literas sacras hominum placita aut explanationes esse inferendas. Ex sacris enim vel Hilario teste ¹⁵ simplex et genuinus sensus decerpendus idemque ipsis scripturis sacris, hoc est, regula fidei et charitatis, locis similibus aut dissimilibus, circumstantiis et rationibus, sed ex scriptura petitis confirmandus est. D[ivus]quidem Hieronymus, cuius maxima interpretandi scripturas gloria est, non modo in praefatione ad 2. in Micheam commentariorum librum ¹⁶ , sed ad ipsum quoque Aurelium Augustinum: «Ingenue fateor», inquit, «me maiorum scripta legere et in commentariis secundum omnium consuetudinem varias ponere explanationes, ut e multis sequatur unusquisque, ||*5r. quod velit.» ¹⁷ Atqui d[ivus] Augustinus Hieronymo respondens: «Ego vero fateor charitati tuae», inquit, «sous eis scripturarum libris, qui iam canonici appellantur, didici hunc honorem timoremque deferre, ut nullum eorum authorem scribendo aliquid errasse firmissime credam. At si aliquid in eis offendero literis, quod videatur contrarium veritati, nihil aliud quam vel mendosum fuisse codicem vel interpretem non assequutum esse, quod dictum est, vel me minime intellexisse non ambigam. Alios autem ita lego, ut quantalibet sanctitate doctrinaque praepolleant, non ideo verum putem, quia ipsi sic senserunt, sed quia mihi vel per illos authores canonicos vel probabili ratione, quod a vero non abhorreat, persuadere potuerunt. Nec te, mi frater, sentire aliquid aliter existimo. Prorsus, inquam, te non arbitror sic legi tuos libros velle tanquam prophetarum et apostolorum, de quorum scriptis, quod omni errore careant, dubitare nepharium est.» 18 Haec Augustinus. Proinde nos aliorum expositiones tum maxime protulimus, cum scopum attigisse crederemus, denique et in hoc protulimus, ne illi, qui oraculi loco habent, quod Lira ¹⁹ , Hugo ²⁰ , Scotus ²¹ atque Thomas ille Aquinas prodidere, subinde calumniari possent explanationes illas, quas nos conscribimus, nuper esse domi nostrae natas. Alias, quod veteres olim protestarunt et nos semper in omnibus aliis opusculis nostris testati sumus, idem et in ||*5v. praesentiarum ingerimus, haec iudicanda iuvandi studio esse vulgata. Per me enim piis lectoribus expendere licet, quid pium, quid necessarium, quid utile, quid genuinum, quid ascititium [!], quid supervacaneum vel affectatum sit. Nol enim meis scriptis ut canonicis credi. Nolo sanctis et doctis huius aevi hominibus praeiudicare. Quodsi alteri melius quippiam fuerit revelatum, non invidebo. Ego enim hac lege scribo, mihi ut integrum sit curta producere, obscurius dicta illustrare, involuta explicare singulaque rectius, si necesse sit, instituere. Cur enim mihi iam trigesimum agenti annum non liceat, quod Augustino plus quam sexagenario retractationes ²² scribenti veterano utique episcopo licuit? Scio equidem

faciendi libros, ut propheta ait, nullum esse finem ²³ et, quod poeta dicit: «Scribimus indocti doctique poemata passim.» ²⁴

Atqui haec nostra in illum librum, in quem pauca extabant, non ignorata fore credidi, quibus et ad scripturas legendas incitare volui magis quam humana commentatione a scripturis avocare. Caeterum, cum omne incrementum solius dei sit, hunc oramus, ut ipse gloriam verbi sui, quam hactenus mille quingentis annis - totidem enim anni hoc 33. supra millesimum quingentesimum numerantur, ex quo «de Zion exivit lex et verbum domini de Hierusalem» [Jes 2, 3] - invitis omnibus adversariis potestatibus quam latissime, ut hoc li- *6r. || bro Lucas indicat, provexit et victrice virtute protexit, in finem usque quam latissime propaget, in cordibus hominum confirmet et ab impiorum manu asserat. Et vos quidem, viri clarissimi fratresque in Christo venerandi, obtestor per domini nostri Iesu Christi virtutem et adventum eius, ut neglectis mundi minis, artibus et promissis uni deo per filium eius Iesum in vera fide secundum scripturas sanctas firmiter adhaerere pergatis. Paulus, ille coelestis sapientiae praeco: «Praedicatio mea», inquit, «non erat in persuasoriis humanae sapientiae verbis, sed in ostentatione spiritus ac potentiae, ut fides vestra non sit in sapientia hominum, sed in potentia dei» [1 Kor 2, 4f]. Reiectis itaque commentis humanis fundamento Christo innitimini, quem nemo purius docere potest scriptura sancta. Multa sane Christi nomine patienda esse ²⁵ tradit spiritus sanctus. «Sed qui perseveraverit in finem usque», dicit dominus, «hic salvus erit» [Mt 24, 13]. Fidunt alii in periculis foederibus, armis, opibus per se quidem minime malis. Vos autem deo fidite, cui qui se vere credit, in aeternum non peribit ²⁶ . Dominus ille omnipotens, clemens et misericors per Christum dominum fidem in vobis semper augeat et, quod coepit, confirmet.

Amen.

Tiguri, 25. augusti anno a Christo nato 1533.