[2405]
Autograph: Zürich StA, E II 346, 201f (Siegelspur); [Beilage:] E II 356a, 1001 Ungedruckt
Frölich erhielt Bullingers Brief vom 12. März [nicht erhalten] vor nicht allzu langer Zeit. In
seiner Antwort verzichtet er auf einleitende Entschuldigungsfloskeln, möchte aber betonen,
Beilage] auf [Giovanni Antonio Campanos frechen Vers über Deutschland]. — Er vernahm
schon längst von dem Vorhaben eines frommen Mannes [Theodor Bibliander], eine Reise zu
den heidnischen Völkern zu unternehmen, mit dem Ziel, die Mohammedaner zum Christentum
zu bekehren. Zur Anfrage, ob ein solches Unternehmen ungefährlich sei und ob es in Augsburg
finanziert werden könne, kann er Folgendes sagen: Bullinger soll diesem ihm möglicherweise
bekannten Mann von einer solchen Reise abraten. Denn auch wenn man gefahrlos von Venedig
nach Konstantinopel, Alexandrien und Kairo gelangt, schwebt man in Lebensgefahr, sobald
man den [Islam] in Frage stellt. —Frölich erhielt Gessners Tatian[ausgabe]durch den jungen
Markus [...]. Wie soll er denn ein solch unvergängliches Geschenk bei Gessner verdanken,
ohne dabei in Verlegenheit zu geraten? —Haller geht seinen Weg, ist der Kirche in [Augsburg]
angenehm und entspricht in der Frömmigkeit voll und ganz Bullinger. Frölich steht seinerseits
wegen seiner gesundheitlichen Probleme unter großem Arbeitsdruck. — Grüße an Bullingers
Familie, die Bürgermeister [Hans Rudolf Lavater und Johannes Haab], den Stadtschreiber
[Hans Escher vom Luchs] und die Gelehrten. Frölich wird Gessner bald schreiben. Dessen
Markus [...]wurde Geld für die [Rück]reise mitgegeben. —[P.S.:][Hans] Welser und [Jakob]
Herbrot lassen grüßen. Sollte Gessner dem Rat wieder einmal etwas widmen, soll er dabei den
ganzen Rat und nicht nur einzelne Personen daraus ansprechen. —[Beilage:] Eine Antiphon
gegen den obszönen Vers von Campano über Deutschland.
S. a domino. Literas tuas 12. martii ad me datas, 1 Bullingere, maxima cordis mei pars atque amicorum praecipue, haud pridem accepi. Ad eas responsurus purgationi, qua uterque nostrum in prioribus usus est, nihil immorabor, sed domino semper gratias agam, qui tam excellentis amici suavitate voluit me beare.
Si magnifaeceris Augustanorum amicitiam, ut sane nimium facis, non errabis, si persuasum habueris te inter theologos nostrae aetatis apud eos primas occupaturum. Tuum enim nomen, ingenium et sanctissimi in vinea domini labores 2 urbi nostrae, orbi inquam toti innotuerunt. Ecquis non poterit te amare, observare? Interim nec Homerus quidem carebit emulis. Scio et non fallor senatum nostrum non modo tibi bene velle, verum etiam bene facere in votis habere. 3
Vaniloquium Ratisbonense, 4 ut sine zelo bono inchoatum, ita etiam ridiculosum finem sortitum est. Adversarii 5 pro eorum astutia et perversitate non contra confessionem nostram tam quam contra Lutheri calumnias 6 se opposuerunt tempusque inaniter triverunt, donec mandatum ab imperatore 7 venit eius nimirum tenoris: 8 Scribas omnes a colloquio abesse, colloquentes iuramento astringi, ne quid interlocutionum unquam divulgetur, nisi conciliata volumus, etc. His auditis timuerunt tam colloquentes quam adiuncti, 9 ne a sacramentum et fides super mandato ab eis extorqueretur. Et reversus est
unusquisque per aliam viam in regionem suam, presertim Bucerus et Frechtus tanquam delicatulae cutes. Bucerus, ut audio, contendit Heidelbergam, 10 ubi comes Palatinus 11 reformationem ecclesiae secundum Bucerum molitur.
Sed, proh dolor, quid accidit nudiustertius? 12 Bucerus fovit quendam Hispanum apud se, nomine Ioannem Diatium, 13 quem ex Ratisbona misit Nuiburgum ad Danubium 14 situm, ut ibi librum contra Lathomum 15 ederet et typographo 16 emendaret. Habuit autem Ioannes ille Diatius fratrem germanum Alphonsum 17 , doctorem et consiliarium Rhomanae rotae, 18 ut vocant, qui Nuiburgi ipsum convenit et per 14 dies amice et blande quidem cum illo victitavit, volens illi persuadere, ut secum Romam rediret et religioni papae se rursum addiceret. Cum autem neque blanditiis neque muneribus apud fratrem quicquam efficeret, discessit et fratrem 14 coronatis donavit, ne forte quid mali de eo suspicaretur. Ecce, altero die 19 mane sub diluculo redit Alphonsus cum famulo 20 ad portas civitatis Nuiburgi atque, quamprimum edem b aperiebantur, famulus pedester ingreditur recta ad aedes Ioannis Diacii, simulans se ab Alphonso aliquid in mandatis accepisse, quod illi diceret, heri 21 autem oblivioni tradidisse. Cumque scelestus ille servus bonum illum Ioannem e c lecto prodeuntem necdum indutum reperisset, securi quadam caput eius in duas fere partes totum secavit atque festinanter ad Alphonsum fratricidam, ante valvas expectantem, reversus est, et ambo evaserunt. Quanquam vero nonnulli latrones illos per vices insequantur, tamen vix craedo eos iam apprehendi posse, quia attigerunt regis 22 et episcopi Augustani 23 ditiones, etc. d Fratricida iste cum servo in Ynsprukh captivi tenentur; quomodo autem iustitia illic contra eos administrabitur, tempus docebit. d
||201v. Quomodo gratificetur coniugi tuae 24 , uxorcula mea 25 valde sollicita est, ut debet. Nam munus suum non levi, 26 sed maximi facit, cupitque ab illa in numerum castarum sororum recipi. Ait enim: "Quo iure mihi sororium
nomen cum Bullingeri uxore non competit, si utriusque viri fratres sunt. 27 " Precatur illi vicissim omnia laeta, etc.
Scire vis, 28 quod ipse nescio, nempe cur Bucerus me hippographum appellitet. 29 Craedo autem per contemptum id fieri, ac si diceret equorum scriba Laetus est. At parum me movet huius rabulae mordacitas.
Senatus noster me Francofurti apud eos, ad quos delatus sum, 30 excusavit; quae quidem excusatio illis abunde adeoque satisfaecit, ut mihi praeconia cecinerint neque quidquam in me desiderarint, quam quod nolim esse Lutheranus. Bucerus neque per glires 31 neque musculos 32 potuit commode sibi viam huc preparare; propterea moenia, non cives, salutando longe preteriit. 33
Scelestum cuiusdam Lotharingi 34 Basilee designatum et digne punitum facinus 35 mihi declaratum esse 36 in hoc prodest, ut ad maledicentiam quorundam respondeam, qui dicunt primarium quendam contionatorem verbi id facinoris perpetrasse, nimirum ut ecclesie illi 37 notam inurant. Sed quid tandem, si Iudas inter 12 appostolos faede lapsus et prevaricatus sit?
Ego adhuc valetudinarius sum, 38 non per nimios labores, quos sane per duos menses, quantum potui, fugi. Praeterita autem inquietudo et sollicitudo 39 reliquias forsan suas nondum decoxerunt. Si fieri poterit, invisurus sum deo duce termas. Quid si Helveticas 40 ?
De Lutheri morte 41 iam nunc certior factus es, 42 et per Hallerum magis certior fies, qui descriptionem parentationis et exequiarum suarum ad te missurus est. 43 Ego exemplari cuidam 44 hunc versiculum adieci:
Aspice, mi lector, redeuntis signa papismi. Bucephalus 45 , Protheus 46 ille, denuo nunc suas ostendit figuras.
Orationem tuam De persecutione ecclesiae, 47 pro qua tibi immortales gratias habeo, summa cum voluptate legi, quemadmodum etiam priorem De non conciliando cum papistis. 48 Utinam a te impetrem, ut utranque vel alteram saltem e typis excudere liceat! Librum tuum De sacramentis 49 partim propter occupationes, partim propter infirmitatem hactenus legere non potui. Inspexi tamen frontispitium et reperii optimam signorum et differentiam et distinctionem. Hallerus eum mihi descripturus est, quem sedulo manibus meis teram.
Hallerus et ego Ioannem Voglerum 50 allocuti sumus, illi omnem operam nostram pollicentes, quam et praestabimus, dum nos appellaverit.
Quaestionem tuam 51 iamdudum Hallero teste solvi et in rithmos congessi, ut vides. 52 Videbis etiam antigraphum 53 super "Aspice nudatas, barbara terra, nates", 54 etc.
A longe intelleximus pium quendam et eruditum virum 55 in votis habere, ut transmarinas adeoque ethnicorum nationes inviseret, eo maxime proposito f , ut olim deo auspice contra Mahometistas ad propagandam Christi gloriam suam operam impenderet. Propterea nunc questionem esse, ||202r. tuto necne talis vir Alexandriam, Alchiram, 56 etc., adire an etiam sumptus ex hac nostra urbe illi administrari possint, etc. Quanquam vero vir ille bonus mihi nominatus non sit neque adhuc sciam, quis et ubi sit, tamen potui coniectura quadam percipere illum tibi esse notum. Quod si ita est et opinione mea non fallor, mearum partium esse duco, ut tibi meam sententiam et, quae ab aliis tanquam mutuata hac in re percepi, fideliter communicem. Sunt equidem mercatores, qui asserunt ex Venetiis Constantinopolim, Alexandriam et Alchiram usque secure cum mercatoribus concedi posse, etiamsi quis suam religionem profiteatur. At quamprimum contra Mahometicam sectam aliquis vel verbum dixerit, capitale esse adeoque, ut hactenus aliquem vivum evasisse auditum non sit. Ego te per Christum oro, si de viro illo tibi quid constat, ut ipsum ab hac profectione dehorteris, ne ignes vitans in profundum aquarum incidat 57 et eos amittamus nunc, quibus ipsi maxime caremus.
Tacianum Gessneri, 58 imo meum, iam cum adulescente Marco 59 accepi. Quibus, quaeso, modis viro illi 60 pro tanta immortalitatis supellectile et donario preciosissimo respondeam? Meipsum sane intus et extra examinavi, qua fronte tam egregium munus recipiam, sed, ut ingenue fatear, indignitatem meam non tam agnosco quam sentio, et nisi te oratore ego apud Gessnerum, virum undiquaque excellentem, persuasionibus adiutus fuero, rubore quodam coram fatie g eius olim apparebo.
Si potuissem, scripsissem plura, quanquam nihil, quod scriptu dignum duxi, omiserim. Hallerus noster crescit et est acceptabilis ecclesiae, qui [summam]h Bullingeri, quantum ad pietatem attinet, per omnia relaturus est. Utinam illi queam pro votis vivere et agere! Ego distringor, ne dicam enecor
negotiis, quibus certe per imbecillitatem corporis duobus integris mensibus satisfacere non potui.
Salutabis tuam domum piam, dominos consules 61 , archigrammateum 62 et doctos singulos. D. Gessnero rescripsi brevibus. 63 Adulescens suus 64 dimissus est cum viatico, quia aliud nihil recipere voluit.
Vale, decus meum. 1. aprilis plus quam ex tempore 1546.
|
Tuus per omnia G. Letus, archigrammateus |
|
Augustae Vindelicorum. |
Consules Welserus 65 et Herprotus 66 te valde resalutant. Si quid Gessnerus deinceps senatui est dedicaturus, 67 oro, ut precaveas, ne consulum nomina expresse ponat, sed tantum "consulibus et senatui", etc.
[Adresse auf f. [202a],v.:] Amplissimo viro, domino Henricho Bullingero, etc., amico et fratri omnibus modis suspiciendo. Tiguri. 168
||E Il 356a. 1001 [Beilage:]Antiphona ad cynicae obscaenitatis versiculum per
Campanum, antichristi 69 legatum, olim in Germanos nudato
podice prolatum, nempe:
Aspice nudatas, barbara terra, nates. 70
GL. 71
Cur in Germanos foedissima carmina ludis?
Foedior harpys Itala terra sacris.
Qua, nebulo Campane, fide, qua fronte recenses?
Aspice nudatas, barbara terra, nates.
Siccine Germanis decuit persolvere grates
Pro praeda hinc acta fraude doloque gravi?
Audi nunc contra perversa, malevola, turpis,
te nudam leam papicolas leves ii Darüber von Bullingers Hand eine für ein ganzes Bündel von Briefen Frölichs dienende Überschrift: D. Georgii Laeti Augustani literae ab anno 1545, 46, item 47 usque 20 martii.61 Hans Rudolf Lavater und Johannes Haab.62 Stadtschreiber Hans Escher vom Luchs.63 Unbekannter Brief.64 Markus [...] wie oben Z. 102.65 Altbürgermeister Hans Welser.66 Altbürgermeister Jakob Herbrot.67 Gessner hatte den ersten Teil mit den griechischen Texten des Sammeldrucks "Sententiarum sive capitum theologicorum" Welser und Herbrot unter Nennung ihrer Namen gewidmet. Da diese 1546nicht als Bürgermeister amtierten, erhielt er vom Augsburger Rat für seine Widmung nichts; s. Nr. 2403, Anm. 31.68 Markus (Marx) [...] überbrachte diesen Brief wie auch die Briefe Nr. 2399, Nr. 2403 und Nr. 2406; s. Nr. 2403, Anm. 41.69 Gemeint ist der Papst.70 Siehe dazu oben Z. 83f.71 =Georgius Laetus.
carnalem deum luminibus carens j cor timidum tuum truncatas manus contusum caput confractos pedes cui nulla est fides cui est venter deus Aspice Lerneum Rhomula terra malum Sorbonam trucem quam trux sis lupus naturae scelus honestatis fugax cui est Christus pudor cur pueros colas quae nil quam aes petis quae virus paras fracti animi viros quis tibi sit parens.
Est pater incertus, monachum si dixeris istum.
Et matrem monacham, vaera referre soles
Rhomulus et Rhemus meretricis ab ubere poti
sunt spurii et nothi posteritas et item.
GL. MDXXXXVI.