[2033]
Gedruckt: Brevis greek sive responsio secunda Heinrychi Bullingeri ... Ioannis Cochlei de scripturae et ecclesiae authoritate replicam ..., Zürich, Christoph Froschauer, 1544 (HBBibl I 160), f. 2r.-13r. (Widmungsvorrede)1
Dankt Gott, dass er [Ottheinrich I. von der Pfalz] zum [Evangelium]geführt hat und betet für
dessen Standhaftigkeit den Gegnern gegenüber; diese haben Schriften gegen die evangelische
Wahrheit - die sie als häretisch bezeichnen - in Umlauf gebracht; unter ihnen Johannes
Cochläus, der Ottheinrichs Bemühen, die [Zürcher]Kirche, Bullinger und dessen Schrift "De
scripturae sanctae authoritate"angegriffen hat; Bullinger wehrte sich mit einer "Responsio";
darauf veröffentlichte Cochläus am 15. Mai [1544] eine "Replica", die Bullinger von Freunden
im Oktober zugesandt erhielt; dagegen schreibt nun Bullinger die [hier vorliegende]
zweite Antwort, die er [ab Z. 61] mit der Abhandlung "De sancta Christi catholica ecclesia"
einleitet, da der Gegner die dem Evangelium zugeneigten und dem Papst und dessen Geistlichen
abgeneigten Kirchen nicht als Christi Kirchen betrachtet; mit [den Zürchern] aber
stimmen Prediger in der Schweiz und in Deutschland überein, so dass sich Bullinger auch für
diese gegen den Vorwurf des Abfalls verteidigt; er bittet [Ottheinrich] um geneigte Aufnahme.
Das Wort "Kirche", aus dem Griechischen übernommen, bedeutete ursprünglich nichts anderes
als eine politische "Versammlung" und wurde in die Sakralsprache übernommen, wo es
die Gemeinschaft der Heiligen bzw. Gemeinschaft der an das Evangelium Christi Glaubenden
bezeichnet. Aus praktischen Gründen unterscheidet man anhand diverser Bezeichnungen verschiedene
Teile der allgemeinen Kirche aller Gläubigen (auch derer, die es nur dem Anschein
nach sind): die spezifischen Kirchen eines gewissen Ortes; die Alte Kirche der vor Ankunft
Christi lebenden Gläubigen; die Kirche des Neuen Volkes seit Christi Menschwerdung, welche
sich nicht mehr anhand des für sie ungeeigneten Wortes "Synagoge" bezeichnet; die "ecclesia
militans" aller noch lebenden Gläubigen; die "ecclesia triumphans" aller verstorbenen und
bereits mit Christus im Himmel regierenden Gläubigen; die sichtbare Kirche aller Menschen,
die vom Bekenntnis her und der Teilnahme an den Sakramenten erkennbar sind; die unsichtbare,
von Gott allein erkannte Kirche der tatsächlich erlösten Menschen; die im [Apostolischen]
Glaubensbekenntnis erwähnte wahre und heilige Kirche aller guten und heiligen Menschen;
und die falsche und boshafte Kirche, vor der David warnt (Ps. 25, 4). Nach Erläuterung
dieser Bezeichnungen ist auf die bereits angeführte "sancta ecclesia catholica" näher einzugehen;
für einige sind damit alle Gerechten, die wirklich an Christus glauben und durch
dessen Geist geheiligt sind, gemeint; andere fassen dies als "Gemeinschaft der Heiligen"
zusammen; diese Kirche definiert Bullinger wie folgt: die Gemeinschaft aller durch den Geist
verbundenen, auf der Erde lebenden Gläubigen und Heiligen - verbunden durch ihren Glauben
an das beiligende Haupt Christus und gegenseitig durch brüderliche Liebe. Aussagen des
Paulus beweisen, dass die "sancta ecclesia catholica" die Sammlung oder Gemeinschaft aller
auf Erden lebenden Gläubigen umfasst, die durch den Heiligen Geist, Gottes Wille und Christi
Blut geheiligt werden, an Christus glauben und diesen anrufen; was das Apostolische Glaubensbekenntnis
als "Gemeinschaft der Heiligen"zusammenfasst - eine Formel, die weder bei
Cyprian [eigentlich Rufinus] noch bei Augustin nachgewiesen ist; [Paulus] versinnbildlicht
die Gemeinschaft dank dem Bild eines Körpers, dessen Glieder man durch die Taufe wird.
Diese Gemeinschaft der Kirche besteht einerseits durch die Verbindung zwischen Kirche und
Christus, andererseits durch die Verbindung der Kirchenglieder untereinander. Das Erste
zeigen in Fülle die prophetischen und apostolischen Schriften, insbesondere das Hochzeitsgleichnis,
in dem Christus als Bräutigam, die Kirche als Braut dargestellt sind. Mit den
Worten: "wir glauben die Kirche heilig und katholisch" unterstreicht das Glaubensbekenntnis
die enge Verbindung zwischen Kirche und Christus, wobei zu beachten ist, dass es dort nicht
heißt: "Wir glauben an die heilige katholische Kirche"; die Verwendung der Präposition "an"
wird von Cyprianus [eigentlich Rufinus], Augustin (zitiert aus dem Decretum [Gratiani]),
dem von Gregor [dem Großen]gewürdigten Paschasius [Radbertus][eigentlich Faustus von
Riez]und Thomas von Aquin ausdrücklich verworfen bzw. richtig erläutert; Letzteres gilt auch
beim Verständnis des [Nizänischen]Glaubensbekenntnisses; an Gott, nicht an die Kirche ist zu
glauben. Auch die Bezeichnungen von Christus als Haupt des Kirchen-Körpers, als Fundament
oder Eckstein, sowie das Gleichnis vom Weinstock (Christus) und der Reben (die Gläubigen)
deuten auf die enge Beziehung zwischen Kirche und Christus hin. Demzufolge ist es
gotteslästerlich, wenn der römische Stuhl, der Sünden-Mensch (2Thess 2, 3), sich als Kopf der
ganzen Kirche auf Erden erklärt; ähnlich wahnhaft ist die Anmaßung der sündhaften Kardinäle,
Bischöfe und Prälaten der römischen Kirche, die im Namen Christi den Primat in der
Kirche für sich beanspruchen; was machen sie mit der Ermahnung Petri (1 Petr 5, 1-3), dessen
Nachfolger zu sein sie behaupten? Die Verbundenheit unter den Gläubigen [die andere Anspielung
der Formel "Gemeinschaft der Heiligen"]erfolgt aus der engen, durch den Geist und
die Liebe bewirkten Kohäsion der mit dem Haupt Christus verbundenen Glieder der Kirche.
Als heilig, einzig und katholisch -universal -wird die Kirche bezeichnet, weil es nur eine gibt,
wie Cyprian und die Heilige Schrift darlegen. Auch wenn man also aus didaktischen Gründen
verschiedene Teile der Kirche unterscheidet, gibt es nur eine einzige wahre universale Kirche
(auch die gefallenen Heuchler umfassend), die Summe verschiedener lokaler Kirchen, bestehend
aus der Alten und der Neuen Kirche (beide durch einen gemeinsamen Glauben gekennzeichnet),
wie auch aus der "triumphans" und "militans", aus der sichtbaren und unsichtbaren
Kirche - was jeweils durch Bibelstellen bezeugt wird. Die Wahrnehmung, dass es nur
eine Kirche gibt, ist insofern tröstlich, weil daraus folgt, dass alle Gläubige seit Anbeginn der
Welt untereinander und Christus gegenüber Miterbe, Freunde und Hausangehörige sind. Diese
Kirche ist auch nicht -entgegen der Meinung der Donatisten und der römischen Kirche -auf
einen Ort zu beschränken, denn die kanonische Wahrheit macht alle Kirchen Christi auf der
ganzen Welt gleich; alle haben dieselbe Macht, Würde und Ehre, wie der Herr (Mk 10, 43f)
und Hieronymus' Brief an Evagrios [eigentlich Evangelos] es belegen; und wenn auch Hieronymus
sagt, dass die Presbyter einen von ihnen als Heilmittel gegen die Schismen in einen
höheren Rang einsetzen sollen, wird keineswegs dadurch der heute von so vielen verehrte
Stuhl rechtfertigt; dies hat Bullinger in den Kapiteln 27 und 29 seiner ersten Antwort [an
Cochläus]dargelegt. Aus dem Vorhergehenden ist ersichtlich, wie die durch den Geist und das
Wort entstandene Kirche erhalten bleibt und nicht irren kann (nicht in Bezug auf ihre Lebensweise,
sondern auf ihre Lehre); denn die Kirche ist nicht irgendeine menschliche Gesellschaft,
sondern Christi Kirche, die die Stimme ihres Hirten kennt und ihr folgt und keinem anderen
nachfolgt; die auf dem Fundament der Propheten und Apostel gegründet ist und Christus zum
Eckstein hat; als innerliches Merkmal hat sie die durch Christi Blut geschenkte und durch den
Glauben erhaltene Heiligung; als äußerliche Merkmale die Verkündigung des Wortes und die
Vermittlung der Sakramente; dies geht aus neutestamentlichen Stellen hervor; aus Laktanz,
Cyprian, Augustin und Tertullian wird ebenfalls ersichtlich, dass allein in der Kirche der
wahre Gottesdienst zu finden ist, dass jene, die sich von der Mutterkirche trennen, nicht Gott
zum Vater haben, dass es keine Kirche ohne sichtbare Sakramente gibt; Sakramente, von
denen Augustin und Tertullian nur zwei -die Taufe und das Abendmahl - und nicht sieben (wie
es die Papisten tun) kennen. Zu beachten ist ferner, dass viele nur zum Schein das Wort Gottes
anhören und an den Sakramenten teilnehmen; dass es wiederum Menschen gibt, die der
äußeren Zeichen der Kirche entbehren und nichtsdestoweniger Mitglieder der heiligen Kirche
sind, wie es das Beispiel von Daniel und seinen Gefährten zeigt und wie dies heute für die
durch die mohammedanische Tyrannei unterdrückten Gläubigen in der Türkei, Griechenland,
Asien, Äthiopien und Afrika zutrifft; daher ist es sicher, dass die Kirche weder an einen Ort
noch an äußere Zeichen gebunden ist. In Gebrauch und Anpassung der Riten bestand in der
Kirche von Anfang an eine große Freiheit; und als die Riten zahlreicher wurden, fand man
fromme Männer (wie Augustin), die, um diese Freiheit zu gewähren, sich von aller Streiterei
fernhielten - dabei sind aber nicht abergläubische, glaubenswidrige und unsittliche Bräuche
gemeint. Kein Glied der katholischen Kirche Christi sollte also seine Versammlung aus belanglosen
Gründen verlassen, noch Versammlungen besuchen, wo Christus und dessen Wahrheit
keinen Platz haben; wie arg das Schisma ist, beweisen mehrere Stellen [des Alten und
Neuen Testaments]. Aus dem Vorhergehenden wird ersichtlich, weshalb die Kirche von der
Heiligen Schrift mit solch herausragenden und von ihrem Bräutigam erteilten Epitheta versehen
ist. Bullinger hat nun dargelegt, was er über die heilige katholische Kirche Christi denkt
und glaubt, was er darüber lehrt und wie hoch er diese schätzt. Daraus wird ersichtlich, wie
frech [Cochläus]ist, wenn er behauptet, dass [die Protestanten]eine falsche Meinung von der
Kirche hätten, dieser keine Funktion zuordnen und sie kaum schätzen; ihr mehr zuzuweisen,
als es ihr Bräutigam tut, bringt ihr keine Ehre; dies ist rein trügerisch. Ferner kann der
Gegner nicht behaupten, dass das, was Bullinger über die Kirche gesagt hat, nicht in der
Schrift begründet sei; noch kann er behaupten, dass es sich dabei nur um schöne, leere Worte
handele, denn die Sitten und Zeugnisse der Kirchen in der Schweiz und in Deutschland beweisen
das Gegenteil; diese Kirchen bleiben Christus treu, erwarten alles von ihm und denken,
dass sie keines anderen bedürfen noch sich mit einem anderen vermählen dürfen; deshalb die
Tränen der Gegner; Letztere bedauern, dass ihr unsinniges römisches Haupt abgelehnt und die
Erlösung allein Christus (und nicht den Ablässen) zugeschrieben wird, dass die Rechtfertigung
Christi die menschliche Gerechtigkeit zunichte macht, dass die von Christus erteilte Heiligung
die Heiligkeit der [römischen] Zeremonien in Frage stellt, dass die Reinigung [Vergebung] in
Christus das goldverzehrende Fegefeuer abschafft, dass allein dem Haupt Christus solch eine
Sühnekraft und priesterliche Ehre zugute kommt, dass andere Priester, Sühneopfer, Vermittler
und [Ordens-]Wege überflüssig werden. Die vorgenannten Kirchen entstehen nicht durch
menschlichen Ratschluss, sondern durch die Verkündigung des Wortes Gottes und ihre Verbundenheit
mit Christus; wenn also [Cochläus]behauptet, Bullinger habe die Zürcher Kirche
vergiftet, kann dies nur wahr sein, wenn das Evangelium mit Gift gleichgesetzt wird. Es ist also
offenbar, dass diese Kirchen keine Zufluchtsorte für Häretiker und keine Versammlungsorte
von Schismatikern sind, sondern wahrhafte, heilige Kirchen Christi, also katholische Gemeinschaften;
mit seinen Verleumdungen versucht der Gegner nur, sich selber hervorzuheben;
[Ottheinrich] soll sich deswegen nicht erschüttern oder vom Begonnenen abbringen lassen;
vielmehr möge er sich stets die Könige Hiskija, Josia, Valentinian und Theodosius vor Augen
halten; aus Liebe zu ihm und als zukünftiges Zeugnis für dessen Wahrheitseifer hat Bullinger
dies geschrieben und ihm diese Schrift gewidmet. Zum Abschluß empfiehlt ihm Bullinger den
gelehrten und frommen Prediger Adam Bartholomäus, zusammen mit den übrigen Kirchendienern.
Ad illustrissimum optimumque principem et dominum, d. Ottonem Heinrychum, Palatinum Rheni et utriusque Bavariae ducem, dominum suum clementissimum, Heinrychi Bullingeri De ecclesia Christi sancta catholica expositio.
Gratias ago deo patri per redemptorem nostrum Iesum Christum, quod te quoque, princeps illustrissime et domine clementissime, verbo evangelii sui sancto et veraci illuminavit adeoque per te ecclesias quoque tuo subiectas
dominio ablegatis longe humanarum traditionum erroribus atque superstitionibus. a Eundem illum sedulo oramus, ut confirmet in te, quod coepit, 2 quo in finem usque perseveres. 3 Non enim ignoras salutem, non bene quidem incipientibus, sed feliciter rem bene coeptam finientibus esse promissam. "Qui perseveraverit in finem usque", ait salvator, "hic salvus erit" [Mt 10, 22]. Ideoque experimur in diem vel hic maxime salutis nostrae hostem advigilare diabolum et consilia perditionis per eos in mundo homines promovere, qui recte in stadio domini currentes 4 positis in medium scandalis intercipiant palmamque intervertant 5 iam iam superantibus. Cuius quidem generis exempla, non est, quod longe petamus. Versantur in omnium manibus mordaces et maledici libelli contra veritatem evangelicam scripti. Audiuntur in horas furiosi sermones multorum, quibus parum videtur doctrinam sive praedicationem evangelii appellare novam, nisi etiam addant haereticissimam. Quid quod in vicinia, quantum intelligo ex amicis, agit famosus ille evangelicae doctrinae conviciator suo succo (maledicentia nimirum) veluti limax aut cochlea 6 victitans, Ioannes Cochleus, qui, ut deo et hominibus contradicit, ita et bene coeptis tuis obstrepit et cursum evangelii ubivis terrarum, quantum potest, impedit? Etenim nostras quoque ecclesias et me, illarum ministrum procul in Helvetiis agentem nec quicquam negotii cum hoc homine habentem, virulentis suis invasit scriptis. Caeterum, cum syncerus dei timor et pium religionis studium deo instigante pios excitet ad vigiliam, ne videlicet in huiusmodi pravorum hominum conatibus securi in utranque, quod dici solet, aurem dormiamus, 7 parum pium et christianum esse putavi, si scripta illa maledici hominis et ||2v. contra nostras aliasque Germanorum illustres ecclesias scandalis plena dissimularem scandalumque positum non amoverem. Principio ergo respondi illius libello 8 , quo meum librum De scripturae sanctae authoritate 9 certitudine, firmitate et absoluta perfectione hostiliter oppugnat. Responsionem autem editam additis literis 10 candide mitto antagonistae. Hic protinus Replicam parat, quam et 15. Maii edit, 11 sed pro sua ingenuitate non mittit. Hanc enim mense demum Octobri submissam ab amicis accipio. 12 In illa repetit et quodammodo cumulat iam etiam convitia sua auctius. Rursus ego coactus pietate Christiana, ecclesiarum item mihi commissarum cura 13 ac pro fratribus solicitudine fideli secundam
hanc meam responsionem scribo, 14 cui nunc simplicem hanc meam De sancta Christi catholica ecclesia expositionem praefigo. 15 Hac explico, b quid secundum scripturas de sancta Christi catholica ecclesia credam credendumque doceam et quam honorifice et religiose de ipsa sentiam. Quanquam vero hanc eandem caussam antea saepe attigerim, nunc tamen de ipsa peculiariter et certa quadam methodo dissero, nec aliam ob caussam, quam quod videam adversarium omnes nostras ecclesias evangelio Christi credentes ac papae et praelatorum ecclesiam adorare nolentes non pro ecclesiis Christi, sed pro haereticorum diverticulis conventiculisque schismaticorum habere, quod a sancta Christi ecclesia defecerint, proinde gladio verbi dei 16 Gordium, imo serpentinum illum adversarii nodum, in quo omnia fere accusationis suae virulentae capita colligavit, uno ictu semel discindam. 17 Quod autem ego de sancta Christi catholica ecclesia ex scripturis trado et profiteor, idem alios quoque ministros ecclesiarum evangelium per Helvetiam et Germaniam praedicantes sentire et mecum docere non nesciunt, qui ipsorum doctrinam audiunt vel libros eorum legunt, ut hac mea expositione non tantum patrias Helvetiorum, sed reliquas quoque Germanorum socias ecclesias a crimine atrocissimo defectionis intentato purgare pergam. Oro autem tuam pietatem, princeps illustrissime, ut haec mea piis patientibusque audias auribus. Nam spero ista suum habitura fructum.
"Ecclesia'"c vox est petita a Graecis, significans Latinis "concionem", hoc est populum evocatum ad audiendum de reipublicae negotiis. Nam greek est apud concionem verba facere, et greek is est, qui publicitus orat apud multitudinem. Unde sanctus Lucas in Actis capite 19. [Apg 19, 39]"ecclesiam"posuit pro "coetu" seu "concione", quae publicitus confluxit. Translatum est autem vocabulum in usum sacrum, dicique coepit "ecclesia" sanctorum communio sive congregatio credens sancto ||3r. Christi evangelio.
Ea docendi gratia divisa est in universalem et specialem sive particularem, in ecclesiam veterum, qui ante adventum Christi vixerunt, et novi populi, qui post Christi adventum domino credidit, in ecclesiam item militantem et triumphantem, in visibilem et invisibilem, 18 in ecclesiam veram ac sanctam bonorum et falsam sive pollutam malignantium. Generalis ecclesia d est collectio et coetus omnium fidelium, etiam eorum, qui ore confitentur se Christianos esse ac sacramentis participant, tametsi professioni suae
neutiquam respondeant. De ea loquutus dominus dicit: "Simile est regnum coelorum verriculo iacto in mare et ex omni genere [piscium]e contrahenti" [Mt 13, 47]. Specialis vero sive particularis ecclesia f certum numerum comprehendit credentium. Paulus enim scripsit Romanorum ecclesiae, Corinthiorum, Galatarum et Ephesiorum ecclesiae. In epistola ad Colossenses ecclesiam ponit pro familia fideli dicens: "Salutate Nympham et, quae in domo eius est, ecclesiam" [Kol 4, 15]. Ecclesia g veterum societas est omnium eorum, qui ante incarnationem Christi crediderunt deo, quemadmodum et novi populi ecclesia omnium eorum coetus est, qui Christo ab incarnatione crediderunt. Ubi illud admonere volui, coetum sanctorum dictum esse priscis synagogam, h post evangelium praedicatum ecclesiam. Nam ingratum erat nomen synagogae, cum eo vocabulo plerique intelligerent collectionem Iudaeorum. Ergo ut doctrinae nomen novum inditum est et appellatum evangelium, ita coetus eorum, qui crediderunt evangelio, ecclesia dici coepit. Nemo autem ignorat synagogam aliud non esse quam congregationem. Significat enim greek in unum cogere aut contrahere. Militans ecclesia i omnium fidelium congregatio est, qui adhuc in terris agentes militant, decertantes cum carne et sanguine, cum satana et mundo, a terrenis eluctantes ad coelestia. Nam triumphans eorum societas est, qui per mortem calcata morte, 19 peccato, 20 mundo 21 et diabolo 22 cum Christo rege iam regnant in coelestibus 23 atque de hostibus omnibus superatis triumphant. Visibilis ecclesia k ea est, quae ab omnibus hominibus ex confessione et participatione sacramentorum pro ecclesia agnoscitur. Invisibilis appellatur eadem, non quod homines sint invisibiles, sed quod hominum oculis non appareat, qui vere credant et qui non credant, soliusque dei oculis pateat. Ecclesia l vera et sancta bonorum in terris est omnium sanctorum societas. Quam in symbolo confitentes dicimus: "Credo unam sanctam catholicam ecclesiam, sanctorum communionem". 24 De eccle-||3v. sia falsa ac malignantium loquutus David. "Non sedi", inquit, "in consilio vanitatis, et cum iniqua agentibus non miscebor. Odivi ecclesiam malignantium, et cum impiis non sedebo"[Ps 25, 4].
Explicatis his in hoc negotio vulgatis et receptis vocabulis m videamus iam, quid sit revera ipsa dei bonorum in terris sancta ecclesia catholica, de
qua nos dicturos recepimus. Hanc alii non male finierunt. Ecclesia est congregratio iustorum omnium, qui vere credunt Christo et sanctificantur spiritu Christi. Alii brevius rem absolventes "Ecclesia", inquiunt, "est communio sanctorum"25 . Eadem poterat etiam hoc modo describi: Ecclesia est omnium in terris fidelium coetus sanctorumque arctissima quaedam coniunctio societasque spiritu cohaerens; primo quidem per fidem capiti Christo sanctificanti ipsam, deinde vero sibi invicem per mutuam charitatem.
In hac descriptione id primum considerandum, imo demonstrandum venit, quod ecclesia dicitur, et est omnium in terris credentium coetus collectio sive communio. n Paulus ergo Romanorum, Galatarum et Philippensium aliarumque gentium ecclesiis scribens omnibus in iis sanctis scribit, unde consequens est particularem ecclesiam continere omnes sanctos, qui in ipsa sunt. Cum autem catholica ecclesia non aliud sit quam omnium particularium complexio, quis non intelligat catholicam ecclesiam in terris aliud non esse quam omnium fidelium coetum? Nam ne quis ad vocabulum sancti aut sanctorum obstupescat, sciendum est apostolum Paulum non alios vocare sanctos quam fideles in terris, qui videlicet spiritu dei sancto, voluntate patris et sanguine filii dei sanctificati sunt. Idem apostolus Corinthiorum ecclesiae scribens: "Congregationi", inquit, "dei, quae est Corinthi, una cum sanctis omnibus, qui sunt in tota Achaia" [2Kor 1, 1]. Et rursus: "Ecclesiae dei, quae est Corinthi, sanctificatis per Christum Iesum, vocatis sanctis una cum omnibus, qui invocant nomen domini nostri Iesu Christi in quovis loco" [1 Kor 1, 2] etc. Idem apostolus scribit alibi se ecclesiam dei persequutum esse 26 , ac iterum alibi ait se accepisse potestatem a principibus sacerdotum vinciendi omnes, qui invocant nomen Christi 27 . Unde liquido claret ecclesiam dei catholicam coetum esse omnium in orbe credentium et invocantium nomen Christi. Quo illos respexisse arbitror, qui Apostolico symbolo confitenti "sanctam ecclesiam" explicandi gratia addiderunt "sanctorum communionem". 28 Alioqui non meminerunt eius particulae vel Cyprianus vel Augustinus in expositione symboli. 29 Huc pertinet et illud apostoli 30 : "Quemadmodum corpus unum est et membra habet multa, omnia vero membra corporis unius, multa cum sint, unum sunt corpus, sic et ||4r. Christus. Etenim per unum spiritum nos omnes in unum corpus baptizati sumus, sive Iudaei, sive Graeci, sive servi, sive liberi, et omnes unum spiritum hausimus; etenim corpus non est unum membrum, sed multa"[1 Kor 12, 12-14]. Et paulo post: "Vos autem estis corpus Christi et membra ex parte. Et alios quidem posuit deus in ecclesia, primum apostolos, deinde prophetas"[1 Kor
12, 27f] etc. Haec sufficere putamus ad explicationem eius, quod in descriptione diximus: ecclesiam catholicam esse coetum omnium in orbe credentium. Membra igitur ecclesiae sunt omnes credentes. Et quamvis in membris dignitas quaedam sit atque excellentia, est tamen infimum in ecclesia membrum non minus verum ecclesiae membrum, quam sit supremum.
Descendimus nunc ad expositionem eius, quod diximus ecclesiam esse arctissimam quandam coniunctionem societatemque etc. Ac primo dicemus de coniunctione, quam ecclesia cum Christo habet, deinde de societate membrorum ecclesiae inter se mutua. o
Coniungi nos Christo spiritu ac fide in communionem et societatem arctissimam, atque adeo ipsi deo per Christum, ut ipse vivat in nobis et nos in eo, 31 omniaque bona sua nobis communicet, scriptura prophetica et apostolica multis demonstrat et illustrat venustissimis allegoriis atque parabolis, nuptiarum in primis. 32 Fingit enim nuptias intercedere p inter filium dei, quem sponsum vocat, et ecclesiam. quam appellat sponsam, arctissimam nimirum significans copularn, qua cum Christo coniungitur ecclesia. Verba apostoli hoc explicabunt, qui Ephesus sic scribit: "Sic debent viri suas diligere uxores ut sua ipsorum corpora. Qui diligit suam uxorem, seipsum diligit. Nullus enim unquam suam ipsius carnem odio habuit; imo enutrit ac fovet eam sicut et dominus ecclesiam, quoniam membra sumus corporis eiusdem ex carne eius et ex ossibus eius. Huius rei gratia relinquet homo patrem et matrem et adiungetur uxori suae, atque e duobus fiet una caro. Mysterium hoc magnum est: verum loquor ego de Christo et ecclesia"[Eph 5, 28-32]. Haec omnia Pauli sunt. Coniugium efficit e duobus unum corpus, unde iubetur vir relinquere patrem et matrem et cohaerere suo corpori. Connubium enim non tantum est foedus vitae, sed et nova quaedam concorporatio omniumque fortunarum coniunctio et nexus indissolubilis, omnia, quae alterius sunt, ceu proprium alteri communicans. Talis quodammodo copula est inter Christum et ecclesiam. Christus carnem nostram assumpsit, noster factus per omnia, 33 nostra insuper caro eius facta est, quae tamen ex contactu et consortio nostro nihil contraxit impuritatis. Ipse enim, cum sit sanctus sanctorum, 34 conceptus ex spiritu sancto et natus ex ||4v. Maria virgine, 35 sanctificat et purificat immundam ecclesiam suam, q abluens eam ab omnibus peccatis 36 et contactu suo conferens ipsi suam puritatem, si modo non expers spiritus sancti credat illum sibi a deo datum esse sanctificationem, iustitiam et redemptionem. Apostolo iterum testante: "eratis quondam impuri, sed abluti et sanctificati estis, sed et iustificati estis, per nomen domini Iesu et per spiritum dei nostri" [1 Kor 6, 11].
Huc referendum puto articulum fidei ex Symbolo apostolorum: r "Credimus enim sanctam ecclesiam catholicam"37 . Confitemur his omnes per orbem terrae dispersos fideles esse unam societatem et sanctam quidem, hoc est purgatam a peccatis per spiritum et sanguinem Christi. Quod nonnulli contendunt in ecclesiam esse credendum, sine authore et nulla id ratione faciunt. Monuerunt hoc ante me et veteres et neoterici scriptores. Cyprianus enim in Expositione symboli: "Non dixit", inquit, "in sanctam ecclesiam. Si enim addidisset 'in' praepositionem, una eademque vis fuisset cum superioribus." 38 Nunc autem praepositionis syllaba creator a creaturis secernitur, et divina separantur ab humanis. Augustinus item de fide et symbolo legit: "Credo sanctam ecclesiam" et non "in sanctam ecclesiam". 39 Eiusdem verba citantur De consecrat[ione], distinctione 4., capite prima 40 , quibus docet nos non credere in ecclesiam, sed in ecclesia conversantes credere in deum. Paschasius 41 quoque libro De spiritu sancto 1. capite 1.: "Credimus ecclesiam", ait, "quasi regenerationis matrem, non in ecclesiam quasi in salutis authorem. Qui in ecclesiam credit, in hominem credit. Non enim homo ex ecclesia, sed ecclesia esse coepit ex homine. Recede itaque ex hac blasphemiae persuasione, ut in aliquam humanam te aestimes debere credere creaturam, cum omnino nec in angelum nec in archangelum sit credendum. 42 Imperitia nonnullorum praepositionem 'in' velut de proxima vicinaque sententia in consequentem traxit et rapuit et ex superfluo imprudenter apposuit." 43 Haec Paschasius, cuius liber a beato Gregorio valde approbatus est. 44 Sed et Thomas Aquinas in Secunda secundae, articulo 9, quaestione 1 de fide: "Si dicitur", ait, "'Credo in sanctam ecclesiam', intelligendum quod fides nostra refertur ad spiritum sanctum, qui sanctificat ecclesiam, ut sit sensus, 'Credo in spiritum sanctum sanctificantem ecclesiam'. Sed melius
est et secundum communiorem usum, ut non ponatur ibi 'in', sed simpliciter dicatur 'sanctam ecclesiam catholicam', sicut etiam Leo papa dicit."45 Ista ex Aquinate sumpsimus. Iam quod in symbolo Constantinopolitano patres confitentur se credere in spiritum sanctum, qui loquutus sit: greek greek greek greek greek greek greek 46 , in unam sanctam et apostolicam ecclesiam, non eum sensum habet, quem nonnulli sequuntur. Non ||5r. enim confitentur se credere patres in unam ecclesiam, sed hoc potius confitentur, quod spiritus sanctus, in quem credunt, loquutus sit per prophetas, in unam sanctam et apostolicam ecclesiam. Unum ergo confitentur esse utriusque populi et testamenti spiritum, unum prophetarum et apostolorum spiritum, qui utrobique ea, quae salutis sunt, egerit in una catholica ecclesia. Utcunque vero hoc habeat, certum est sanctos credere in deum, non in ecclesiam, ac rursus credere ecclesiae, quatenus haec ex spiritu sancto illustrata, sponsi sui verbum sequitur, atque sequendum proponit. Sed haec hactenus.
Redimus ad coniunctionis mysterium 47 . Huc pertinet alia allegoria de capite et membris. s Nam Paulus ad Ephesios: "Deus", inquit, "dedit Christo nomen super omne nomen, quod nominatur, non solum in saeculo hoc, sed etiam in futuro, et omnia subiecit sub pedes illius, et eum dedit caput super omnia ipsi ecclesiae, quae est corpus illius, complementum eius, qui omnia in omnibus adimplet" [Eph 1, 21-23]. Et iterum: "Vir est caput uxoris, quemadmodum et Christus est caput ecclesiae, et idem est, qui salutem dat corpori" [Eph 5, 23]. En exponit paucis apostolus, quid sit esse caput ecclesiae, salutem videlicet dare corpori. Quemadmodum enim caput in constitutione corporis humani, toti corpori videtur subministrare vim vivificam, ita ecclesia a Christi virtute, operatione ac spiritu percipit, quod est ac vivit. Praeterea libenter utuntur prophetae et apostoli parabola aedificii ac fundamenti, t eadem ipsa significantes societatem Christi et ecclesiae. Nam fundamentum ipsum constituunt Christum, cui mox imponunt ac superstruunt ecclesiam ceu aedificium. Testimoniis hoc fiet illustrius. Apud Isaiam sic legis: "Sic dicit dominus deus: Ecce, ego pono pro fundamento in Zion lapidem, lapidem probatum, angulum pretiosum, fundamentum solidum, qui credit, non festinabit" [Jes 28, 16]. Eodem testimonio usus est etiam dominus noster Iesus Christus perfrequenter in sancto evangelio. 48 Paulus certe: "Fundamentum", inquit, "aliud non potest poni praeter hoc, quod positum est, quod est Iesus Christus" [1 Kor 3, 11]. Et iterum: "Non estis hospites et incolae, sed concives sanctorum et domestici dei, superstructi super
fundamentum apostolorum et prophetarum summo angulari lapidi, ipsi Iesu Christo, in quo quaecunque structura coagmentatur, ea crescit in templum sanctum in domino, in quo et vos coaedificamini in habitaculum dei per spiritum"[Eph 2, 19-21]. Ea ipsa significatissime repetit et sanctus apostolus Petrus in 1. epist. cap. 2. [1 Petr 2, 6]; in evangelio dominus: "Super hanc petram", inquit, "aedificabo ecclesiam meam" [Mt 16, 18]. Petra autem Paulo interprete Christus est. Super Christum ergo imposita est ecclesia, Christo inhaerens et infixa, per Christum instructa ad omne bonum, 49 per eundem vincens etiam por-||5v. tas inferorum. 50 Rursus legimus in evangelio dixisse dominum: u "Ego sum vitis vera, et pater meus agricola est. Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit, et omnem, qui fert fructum, purgat, ut fructum copiosiorem proferat" [Joh 15, 1f]. Hoc involucrum est; sequitur involucri explicatio: "Iam vos mundi estis propter sermonem, quem loquutus sum vobis. Manete in me, et ego in vobis. Sicut palmes non potest fere fructum a semetipso, nisi manserit in vite, sic et vos, nisi in me manseritis. Ego sum vitis, vos palmites. Qui manet in me, et ego in eo, hic fert fructum multum, quia sine me nihil potestis facere. Si quis in me non manserit, eiectus est foras sicut palmes et exaruit; et colligunt eos, et in ignem coniiciunt et ardent"[Joh 15, 1-6]. Verbis amplioribus et explicatioribus non opinor esse opus. Quis enim non intelligat spiritu per fidem nos Christo inseri atque coniungi atque per consequens omnibus donis et bonis Christi nos communicare? Eiusdem naturae sunt vitis et palmites, atque illa hos irrigat; unum ergo cum Christo sunt fideles, quos succu, spiritu inquam suo, irrigat et fructificat, ut fructus bonorum operum varios proferant. 51 Ex his patere, arbitror, ecclesiam, id est coetum fidelium, esse coniunctionem huiusmodi, qua illam sibi dominus arctissime copulavit, v omnia bona ipsi impartiens, ipsam lustrans atque purificans, in ipsa vivens, animans ac vegetans ipsam, ad proferendos vere bonorum operum fructus. Et quanquam ex tota disputatione non obscure inclaruerit fidem ac spiritum illud esse vinculum, quo ecclesia Christo cohaeret atque coniungitur, subiiciam tamen nihilominus de hac eadem re unum atque alterum evidens scripturae testimonium. Paulus ad Romanos 8.: "Si quis", inquit, "spiritum Christi non habet, hic non est eius" [Rm 8, 9]. Et: "quicunque spiritu dei ducuntur, hi sunt filii dei"[Rm 8, 14]. "Quod si filii, igitur et haeredes. Haeredes quidem dei, cohaeredes autem Christi" [Rm 8, 17]. Cui respondens Ioannes in canonica sua: "Per hoc scimus", ait, "quod manet in nobis e spiritu, quem nobis dedit" [1 Joh 3, 24]. Et iterum: "Ex hoc cognoscimus, quod in eo manemus et ipse in nobis, quoniam de spiritu suo dedit nobis" [1Joh 4, 13]. Rursus apostolus Paulus: "Christus", ait, "inhabitat per fidem in cordibus vestris" [Eph 3, 17]. Cui iterum respondens Ioannes dicit: "Quisquis confessus
fuerit, quod Iesus est filius dei, deus in eo manet et ipse in deo" [1 Joh 4, 15]. Est autem confiteri propriissimum fidei opus. Proinde spiritu per fidem ceu vinculum coniungimur Christo regi domino et capiti nostro. Hoc vinculo, qui caret, hoc est, qui spiritum Christi non habet vivaque fide in Christum destituitur, non est consors societatis sanctorum neque membrum est corporis Christi diserte ipso testante domino: "Si quis in me non manserit, eiectus est foras sicut palmes, et exa-||6r. ruit: et colligunt eos et in ignem coniiciunt et ardent" [Joh 15, 6]. Rursus vero apostolus Ioannes: "Deus", inquit, "charitas est, et qui manet in charitate, in deo manet et deus in eo" [1 Joh 4, 16]. Proinde dilectionem quoque dei a fide et spiritu non separamus.
Ita qui recte intelligunt et apertissimis verbis dei credunt, cernunt, quam crassus et blasphemus sit error Romanae, hoc est multorum errorum sedis, asserere audentis: papam - id est hominem peccati -52 esse caput militantis per totum terrae orbem ecclesiae. w Caput corpori salutem dat, 53 eam praestat scilicet ecclesiae pontifex Romanus. Capiti coniungitur corpus, Christo ecclesia spiritu ac dilectione per fidem. Quis vero talem copulam, nisi ter sacrilegus, posuerit inter militantem ecclesiam et stolidum atque blasphemum illud caput Romanum? Non dissimili insania usurpant sibi cardinales, episcopi atque praelati ecclesiae Romanae ecclesiae Christi nomen et primatum in ecclesia, cum plerique illorum operibus suis testentur, quam parum aut nihil fidei in Christum habeant, adeo ut videri possint ne ultimum quidem in ecclesia locum, nedum primum obtinere. Quid, quod beatus Petrus, cuius isti se falso iactitant successores, scriptum reliquit: "Presbyteros, qui inter vos sunt, obsecro - qui sum et ipse presbyter ac testis afflictionum Christi atque idem consors gloriae, quae revelabitur -, pascite, quantum in vobis est gregem Christi, curam illius agentes non coacte, sed volentes, non turpiter affectantes lucrum, sed propenso animo, neque ceu dominium exercentes adversus cleros, sed sic, ut sitis exemplaria gregis" [1Petr 5, 1-3]? Ad eundem modum sanctus Paulus dixit: "Sic nos aestimet homo ut ministros Christi et dispensatores mysteriorum dei" [1 Kor 4, 1]. Item: "Ego vero testem deum invoco in animam meam, quod parcens vobis nondum venerim Corinthum, non quod dominemur vobis nomine fidei, sed adiutores sumus gaudii vestri" [2Kor 1, 23]. Verum omissis his ad Christi ecclesiam revertamur.
Ecclesia corpus quoddam est, quod sicut Paulus dixit, ex multis constituitur membris [1Kor 12, 12]. x Haec autem inter se cohaerent per consensum religionis, per spiritus unitatem et praecipue per charitatem. Nascitur illa
consensio inter se membrorum ex communione Christi. Quia enim hic ceu dominus ecclesiae, rex et caput unicum, omnes fideles sibi aptavit in membra, filios, fratres et cohaeredes, non potest odisse ecclesia sponsi sui sponsam, membra, filios et cohaeredes; imo diligit eos impensissime, Ioanne apostole attestante atque dicente: "Omnis, qui diligit eum, qui genuit, diligit et eum, qui natus est ex eo" [1 Joh 5,1]. "Si quis dixerit: 'diligo deum', et fratrem suum oderit, mendax est. Qui enim non diligit fratrem suum, quem vidit y , deum, quem non vidit, quo-||6v. modo potest diligere?" [1Joh 4, 20f]. Hanc unionem congruentiamque ob oculos quasi obiicere volens apostolus 54 utitur parabola membrorum in corpore hominis z ad Romanos sic scribens: "Quemadmodum in uno corpore membra multa habemus, membra vero omnia non eundem habent actum, sic multi unum corpus in Christo sumus, sigillatim autem alii aliorum membra" [Rm 12, 4f]. Idem in 12. prioris ad Corinthios copiosius significantiusque eandem capitis et membrorum et horum praecipue parabolam exponens atque elegantissime expoliens testificatur inter ima et summa ecclesiae membra summum et congruentissimum esse consensum, solicitudinem sedulam et auxilium fidissimum [1 Kor 12, 12-30]. Et brevius etiam testificans idem charitate sanctos in terris connecti: "Ante omnia", inquit, "charitatem, quae vinculum est perfectionis, tenete" [Kol 3, 14]. Utriusque autem coniunctionis - et nostrae cum Christo per spiritum ac fidem et omnium inter se sanctorum per charitatem -mentionem faciens apostolus Ioannes in Canonica sua: "Quod vidimus", inquit, "et audivimus, annunciamus vobis, ut et vos societatem habeatis nobiscum, et societas nostra sit cum patre et filio eius, Iesu Christo" [1Joh 1, 3] etc.
Haec ecclesia dei sancta et unica et catholica - id est universalis - appellatur, aa quia non licet invenire plures. De hac ecclesiae unitate egregie disserens beatus Christi martyr Cyprianus in tractatu De simplicitate prael[atorum]55 : "Ecclesia una est", inquit, "quae in multitudinem latius incremento foecunditatis extenditur, quomodo solis multi radii, sed lumen unum, et rami arboris multi, sed robur unum tenaci radice fundatum. Et cum de fonte uno rivi plurimi defluunt, numerositas licet diffusa videatur exundantis copiae largitate, unitas tamen servatur in origine. Avelle radium solis a corpore, divisionem lucis unitas non capit. Ab arbore frange ramum, fractus germinare non poterit. A fonte praecide rivum, praecisus arescet. Sic et ecclesia domini luce perfusa per orbem totum radios suos porrigit - unum tamen lumen est, quod ubique diffunditur, nec unitas corporis separatur -, ramos suos in universam terram copia ubertatis extendit, profluentes largiter
rivos latius expandit. Unum tamen caput est et origo una, et una mater foecunditatis successibus copiosa"56 et reliqua. Verum de hac unitate ecclesiae non tantum humana, sed divina quoque habemus testimonia. Nam in Canticis legimus: "Una est columba mea et perfecta mea"[Hhld 6, 8]. Quo nimirum respiciens Paulus ad Ephesios dixit: "Unum corpus et unus spiritus, quemadmodum et vocati estis in una spe vocationis vestrae. Unus dominus, una fides, unum baptisma, unus deus et pater omnium, qui est super omnia et per omnia et in omnibus vobis"[Eph 4, 4-6]57 .
Tametsi ergo ecclesia propter diversa accidentia in multas dividatur spe-|| 7r. cies docendi gratia, revera tamen manet una vera ecclesia. Id quo intelligatur rectius, percurremus superiores ecclesiae nomenclaturas sive species. Universalis ecclesia comprehendit omnes, qui profitentur evangelium, etiam hypocritas, quoniam vero de his dicit apostolus Ioannes: "Exierunt ex nobis, sed non erant ex nobis" [1 Joh 2, 19]. ab Quis non videat unam perpetuo manere ecclesiam sanctorum, quae adeo non scinditur, et in plures partes dividitur hypocritarum apostasia seu revelatione potius, 58 ut magis reddatur purgatior? Religiosissime enim sanctus Augustinus libro 7. contra Donatistas capite 51. putat malos esse in ecclesia, quod sunt paleae in tritico, zizania in segete, 59 proditores inter cives et profugi inter milites. 60 Atqui manifestum est triticum reddi purius, laetiorem segetem, cives tutiores, militesque fortiores, quando discedunt ab iis paleae, zizania, proditores ac profugi. Specialibus porro sive particularibus ecclesiis sic non scinditur ecclesiae unitas, ut regnum non dividitur copia plurimarum urbium. Nam ex pluribus urbibus constituitur regnum, quemadmodum ex pluribus membris confit corpus integrum. Rursus eandem esse fidem; eandem ecclesiam eorum, qui ante Christum et qui post Christum fuere; illud evincit, quod sanctus Petrus ait spiritum Christi fuisse in prophetis [1Petr 1, 10f], et quod sanctus Paulus Corinthiis scribit, patres omnes eandem escam spiritualem comedisse et omnes eundem potum spiritualem bibisse; bibisse autem de spirituali, quae ipsos comitata sit, petra; petram fuisse Christum [1 Kor 10, 3f]. Neque vero plures sunt vineae, sed una duntaxat vinea domini 61 est, in qua agricolae alii
et alii diversis sub temporibus laborant. Quibus vero in rebus differamus a veteribus 62 , alias saepius dictum est. Iam vero triumphans ecclesia non aliud nacta est caput, aliud militans. Videt quidem haec in speculo, quod illa cernit de facie ad faciem. 63 Nec cessat in sanctis charitas. 64 Unde fit, ut unum sit perpetuo corpus, una ecclesia beatorum et beandorum. Ideo apostolus ad Hebraeos de patribus loquens dicit: "Omnes hi testimonium promeriti per fidem non acceperunt promissionem, quod deus de nobis melius quiddam providit" [Hebr 11, 39f]. Ita non scinditur ecclesiae unitas, quia alia visibilis, alia invisibilis dicitur. Nam si visibilis 65 fidem, invisibile dei donum, habet, eadem est cum invisibili, non diversa. Praeterea, ut malignantium una est ecclesia, 66 ita una est duntaxat piorum. Esse autem unum corpus omnium ab exordio mundi impiorum, ac illud arguit maxime, quod dominus apud Matth. dixit: "Veniet super vos omnis sanguis iustus, qui effusus est super terram a sanguine Abel iusti usque ad sanguinem Zachariae, filii Barachiae, quem occidistis inter templum et altare"[Mt 23, 35] etc.
Habet autem consolationis plurimum illud, quod una duntaxat est ec-||7v. clesia. Inde enim colligimus nos et Christi domini et omnium ab exordio mundi sanctorum esse socios atque cohaeredes, amicos atque domesticos. Imo tanti ecclesiae suae communionem facit dominus, ut pro transfuga et desertore religionis eum habeat, quicunque se separat a Christiana societate, sed et eius authoritatem sic commendat, ut dum illa violatur, suam ipsius imminutam censeat. "Quaecunque", ait, "ligaveritis vel solveritis in terra, ea et in coelo ligata solutaque erunt"[Mt 18, 18]. Et schismatici sunt, ad qui licet nihil in doctrinae synceritate fideive articulis aberrent, separant se tamen ab hac ecclesiae unitate, quae deum rite colit, et uni 67 omnia tribuit, ab uno omnia petit, unum audit et in unico filio omnem plenitudinem quaerit. 68 Etenim unitas ista ecclesiae consistit primo in communione Christi capitis et membrorum in spiritu per fidem, qua ita coniungimur Christo, ut ipse nobis omnia bona sua communicet et nos eius vita, iustificatione et sanctificatione participemus, velutique membra ab unico capite pendeamus, ab uno omnia postulantes, uni omnia tribuentes ac soli spe et dilectione maxima adhaerentes. Scindunt hanc corporis Christi compagem, qui alibi quam in Christo salutem et docent et quaerunt. Consistit haec ecclesiae unitas et in doctrinae sanae, e verbo dei petitae, unanimi consensu, in firma veritatis observatione fidelique obedientia, denique in religioso dei cultu et legitimo sacramentorum a sponso traditorum usu. De ritibus in ecclesia a sanctis non odiose et pertinaciter rixatur. De qua re mox dicemus quaedam. Qui ae iam contra
scripturam, quae verbum dei est, contra fidei articulos contraque ecclesiae verbo dei natae et nutritae dogmata sana ex sua opinione vel humana electione diversa et aliena recipit, deligit, tradit, sectatur et pertinaciter retinens defendit, haereticus est. Praeterea consistit ecclesiae unitas in unanimi, amabili et charitate plena communione, inque officiis charitatis sanctorum, qui amore, studio, consilio et auxilio ita inter se cohaerent et mutuo se iuvant, sicuti membra hominis in corpore humano. Unde apostolus: "Sustinentes invicem", ait, "in dilectione, satagentes servare unitatem spiritus in coniunctione pacis"[Eph 4, 2f] etc.
Iam ut una est ecclesia. ita per totum terrarum orbem dicitur dispersa, nulli loco alligata. af Ideo enim Ioannes in evangelio dicit mortuum esse filium dei, ut filios dei, qui erant dispersi per orbem, congregaret in unum [Joh 11, 52]. Stulti itaque fuerunt Donatistae haeretici, qui ecclesiam certo affixerunt loco, asserentes nullibi esse ecclesiam nisi apud suo illo errore infectos homines. Quibus parum dissimiles sunt Romanenses nostri, qui et ipsi nullam in orbe veram Christi ecclesiam agnoscunt, nisi quae se prius subiecerit sedi Romanae. Sed haec istorum hominum 8r. || tyrannis est. Veritas canonica 69 aequat omnes per totum terrae orbem ecclesias Christi. ag Non haec illi aut illa huic dominari cupit; in charitate omnes se mutuo complectuntur et Christum omnes caput, regem et pontificem suum agnoscunt et celebrant. Eadem veritas ecclesiarum ministros omnes aequat. Testatur omnes eiusdem esse potestatis, dignitatis, honorisque, nisi quod alii aliis excellentiora dona consequuti sunt. At hic maxime valet verbum domini: "Quicunque voluerit inter vos magnus fieri, sit vester minister, et qui voluerit inter vos primus esse, sit vester servus"[Mk 10, 43f]. Huc pertinere videtur illa sancti Hieronymi celebris ad Euagrium 70 sententia: "Nec altera Romanae urbis ecclesia, altera totius orbis existimanda est. Et Galliae et Britanniae et Aphrica et Persis et Oriens et India et omnes barbarae nationes unum Christum adorant, unam observant regulam veritatis. Si authoritas quaeritur, orbis maior est urbe. Ubicunque fuerit episcopus, sive Romae, sive Eugubii 71 , sive Constantinopoli, sive Rhegii 72 , sive Alexandriae, sive Tanis 73 , eiusdem meriti, eiusdem est et sacerdotii. Potentia divitiarum et paupertatis humilitas vel sublimiorem vel inferiorem episcopum facit. Caeterum omnes apostolorum successores sunt."74 Haec ille. Et quanquam idem in eadem epistola dicat presbyteros unum aliquem ex se elegisse, quem
in excelsiori gradu collocarint, in schismatis remedium 75 , id tamen nihil pro ea facit sede 76 , quae a multis hodie adoratur. Nam ut uni Romanae sedi non subdit omnes per orbem ecclesias, ita humana est inventio, et fine hodie caret, ob quem stabilitata est. Sedent enim in sede illa, qui dispergunt magis quam colligant, qui sibi venditant, quae Christi sunt, et suas leges pro Christi verbo ecclesiae obtrudunt, Antichristum, non Christum nobis referentes. De qua re dixi quaedam in capitibus 27. et 29. Responsionis meae primae. 77
Caeterum haud difficile erit ex his, quae allata sunt hactenus, colligere, unde oriatur aut quomodo plantetur aut etiam conservetur ecclesia. ah Oritur non e terra aut dispensatione, voluntate et favore Romani pontificis, sed per spiritum et verbum dei e coelo. Si enim ecclesia coetus est sive collectio omnium credentium, si fide et spiritu coniungitur cum Christo -spiritu item, unitate fidei et charitate cohaeret cum omnibus sanctis; spiritus autem, fides et charitas dona sunt coelestia -, oritur certe ecclesia e coelo. Rursus, si fides ex auditu est, auditus autem per verbum dei, 78 si item ecclesia recte dicitur generari e verbo dei, certe ex deo nata rectissime creditur. Paulus enim dicit: "In Christo Iesu per evangelium ego vos genui"[1 Kor 4, 15]. Et Petrus: "Renati estis non ex semine mortali, sed ex immortali per sermonem viventis dei et ma-||8v. nentis in aeternum, quod illud ipsum verbum est, quod per evangelium delatum est ad vos" [1 Petr 1, 23-25]. Eodem autem verbo dei plantatur, regitur et conservatur ecclesia, 79 quo generatur. Nam apostolus iterum dicit: "Christus dedit alios quidem apostolos, alios vero prophetas, alios autem evangelistas, alios autem pastores et doctores ad instaurationem sanctorum, in opus administrationis, in aedificationem corporis Christi, donec perveniamus omnes in unitatem fidei et agnitionis filii dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plene adultae Christi, ut non amplius simus pueri, qui fluctuemus et circunferamur quovis vento doctrinae per versutiam hominum, per astutiam ad circumventionem imposturae, sed veritatem sectantes in charitate adolescamus in illum per omnia, qui est caput, nempe Christus; ex quo totum corpus, dum coaptatur et compingitur per omnem commissuram subministrationis, iuxta actum in mensura, uniuscuiusque partis, incrementum corporis facit, in aedificationem suiipsius per charitatem" [Eph 4, 11-16]. Haec de illo hactenus ex scriptis protulimus apostolicis, quomodo plantetur atque conservetur ecclesia. Proinde non aedificabitur neque conservabitur ecclesia Christi ullis hominum vel armis vel consiliis aut practicis. Dominus enim collecturus ex toto terrarum orbe ecclesiam catholicam non emisit milites, sed praedicatores verbi sui, qui gladio verbi dei 80 mundum Christo subigerent. Quin ipse Christus non alio
gladio quam spiritu oris sui dicitur iugulaturus Antichristum [2Thess 2, 8]. Et Paulus apostolus Corinthiis scribens dicit: "Cum ego ad vos venirem, fratres, non veniebam cum eminentia sermonis ac sapientiae, annuncians vobis testimonium dei. Non enim me iudicavi quicquam scire inter vos nisi Iesum Christum, et hunc crucifixum. Et praedicatio mea non erat in persuasoriis humanae sapientiae verbis, sed in ostensione spiritus et potentiae, ut fides vestra non sit in sapientia hominum, sed in potentia dei" [1 Kor 2, 1-5].
Haec autem ecclesia. quae spiritu, fide ac verbo Christi nascitur, regitur ac conservatur, non errat ai (de fidei doctrinaeque erroribus, non vitae et morum vitiis loquimur), non quia hominum collectio est, sed quia Christi ecclesia est, ea inquam, de qua ipse dominus Iesus dixit: "Oves pastorem sequuntur, quia noverunt vocem eius. Alienum autem non sequentur, sed effugient ab eo, quia non noverunt vocem alienorum" [Joh 10, 4f]. Ideo et Cyprianus de ipsa legitur dixisse: "Adulterari non potest sponsa Christi, incorrupta est et pudica. Unam domum novit, unius cubiculi sanctitatem casto pudore custodit."81 Alioqui enim illud scripturae semper verum est: "Omnis homo mendax, solus autem deus verax" [Rm 3, 4]. Quia ergo vera et sancta Christi ecclesia in nullo suum 91. sequitur arbitrium, sed ubique et in omnibus ab uno dei verbo dependet, in quo nullae sunt tenebrae, errores nulli, ideo dicitur non impie ecclesiam Christi non errare. Nam et Paulus ad Timotheum scripsit: "Haec ad te hactenus dedi, ut noris, quomodo oporteat te in domo dei versari, quae est ecclesia dei viventis, columna et basis veritatis" [1 Tim 3, 14f]. Quare, obsecro, columna et basis veritatis? ak Quia innititur super fundamentum apostolorum et prophetarum summo angulari lapidi, ipsi Iesu Christo, 82 qui est petra et ipsissima veritas. Proinde revera et proprie ipsum dei verbum, quo regitur ecclesia, est columna et basis veritatis, est et ecclesia propter verbum dei, cui innititur, columna et basis veritatis. Iccirco quaecunque iudicat ecclesia. secundum verbum Christi iudicat, et sine verbo ac contra verbum Christi nihil omnino iudicat. Subiicit sese in omnibus regulae verbi dei, nullibi sibi imperium vendicat in verbum dei. Huc pertinet evidentissimum illud de spiritu, verbo et ecclesia Christi vaticinium apud Isaiam in capite 59: "Hoc est foedus meum cum eis: 'Spiritus meus, qui super te est, et verba mea, quae inserui ori tuo, nunquam excident de ore tuo, neque de ore seminis tui, neque de ore nepotum ac pronepotum tuorum', ait dominus, 'usque in sempiternum" [Jes 59, 21]. Et hac ratione ecclesia et filia est et mater. Generatur enim ex verbo, et generat atque nutrit eodem dei verbo. Unde revera mater fidelium, ecclesia, magni fit a piis suis filiis. Quo nimirum illud Cypriani pertinet: "Habere iam non
potest deum patrem, qui ecclesiam non habet matrem. 83 Haec nos deo servat, haec filios regno, quos generavit, assignat. 84 Quisquis ab ecclesia segregatus adulterae iungitur, a promissis ecclesiae separatur"85 etc. Porro ecclesia, quae spiritu et verbo Christi neque orta est neque regitur ac conservatur, ea haudquaquam meretur dici ecclesia Christi sancta al attestante iterum domino in evangelio atque dicente: "Qui ex deo est, verba dei audit" [Joh 8, 47], unde consequens est eos non esse ex deo, qui verbum dei non audiunt 86 . Negat idem dominus Iudaeos suas esse oves, nec aliam caussam allegat, nisi quod verbo suo neque credant neque obsequantur. Ex quibus omnibus nemo est, qui non colligat, qualis illa sit ecclesia, quae non modo verbum dei non audit, sed credentes verbo evangelii persequitur atque extinguit, insuper et humanis traditionibus tota innititur. At ea hodie sibi vendicat primatum et imperium in universam Christi ecclesiam. Verum de tali loquens dominus pronunciavit: "Quare loquelam meam non agnoscitis? Quia non potestis audire sermonem meum. Vos ex patre diabolo estis, et desideriis patris vestri vultis obsequi. Ille homicida erat ab initio, et in veritate non stetit, quia non est veritas in eo" [Joh 8, 43f].
||9v. Verum omissis istis pergamus clarius demonstrare verbo Christi et fide in Christum ceu nota certissima am insigniri ecclesiam. hoc est paulo significantius explanare, quibus notis designarit nobis dominus veram suam visibilemque ecclesiam. Solus quidem deus invisibilem ecclesiam novit, qui videlicet sint sui, et qui sint perseveraturi in finem usque 87 . Quia tamen utile est scire, qui nobis habendi pro fuis dei, deus hac in parte se nobis utcunque accommodavit. Fidem ex charitate et poenitentia voluit aestimare, ut pro ecclesiae membris agnoscamus, qui fidei aperta confessione, poenitenti vita et sacramentorum participatione eundem nobiscum deum et Christum confitentur. Ubicunque ergo purum verbum dei non corrupto et depravato, sed genuino et orthodoxo sensu praedicatur et auditur, ubi vera viget poenitentia et remissio peccatorum in nomine Christi, ubi sacramenta legitime ex instituto Christi exercentur, ubi funduntur per Christum ad deum patrem preces fideles, ubi, inquam, est fidelis et iugis adoratio, invocatio et cultus aeterni dei, ibi est vera Christi ecclesia. Audiamus de his testimonia divina et humana. Sanctus Paulus: "Christus", inquit, "dilexit ecclesiam et semetipsum exposuit pro ea, ut illam sanctificatam mundaret lavacro aquae per verbum, ut adhiberet eam sibi ipsi gloriosam, ecclesiam non habentem maculam aut rugam, aut quicquam eiusmodi, sed ut esset sancta et irreprehensibilis" [Eph 5, 25-27]. Habes in his internas et externas sanctae catholicae
ecclesiae notas. Interna est sanctificatio Christi sanguine gratuito facta et per fidem accepta. Externae notae sunt verbum et lavacrum aquae, quibus verbi Christi praedicationem et sacramentorum dispensationem intellexit. In 2. ad Timotheum 2. capite idem dicit: "Solidum fundamentum dei stat habens signaculum hoc: 'Novit dominus, qui sint sui' et 'discedat ab iniquitate omnis, qui nominat nomen Christi" [2Tim 2, 19]. Praeterea legimus in Actis apostolorum Iudaeos audita praedicatione sancti Petri compunctos esse corde ac dixisse ad apostolos: "Quid faciemus?"; Petrum vero respondisse: "Resipiscite et baptizetur unusquisque vestrum in nomen Iesu Christi ad remissionem peccatorum, et accipietis donum spiritus sancti" [Apg 2, 38]. Et iterum: "Erant autem perseverantes in doctrina apostolorum et communicatione seu beneficentia et fractione panis ac precationibus" [Apg 2, 42]. Habent fideles in pauculis hisce certissimas sanctae Christi ecclesiae notas atque adeo manifestas, ut nulla opus sit repetitione. De ecclesia hac Christi vera disputans vetus scriptor Lactantius libro Institutlionum] 4. an capite 30.: "Sola", inquit, "catholica ecclesia est, quae verum cultum retinet. ao Hic est fons veritatis, hoc est domicilium fidei, hoc templum dei, quo si quis non intraverit, vel a quo si quis exiverit, a spe vitae ac 10r. || salutis aeternae alienus est."88 Sed quia etiam haeretici suam catholicam ecclesiam esse putant, sciendum est illam esse veram, in qua est religio, confessio et poenitentia, quae peccata et vulnera, quibus est subiecta imbecillitas carnis, salubriter curat. Cyprianus quoque martyr de simplicitate praelatorum: "Quisquis", inquit, "ab ecclesia segregatus, iungitur adulterae, a promissis ecclesiae separatur. Nec pertinet ad Christi praemia 89 , qui relinquit ecclesiam Christi; alienus est, prophanus est, hostis est. Habere iam non potest deum patrem, qui ecclesiam non habet matrem. Si potuit evadere, qui extra arcam Noe fuit, et, qui extra ecclesiam foris fuerit, evadit"90 etc. Huc pertinet, quod sanctus Augustinus libro Adversus Faustum Manicheum 19. capite 11. in haec verba scribit: "In nullum nomen religionis, seu verum, seu falsum, coagulari homines possunt, nisi aliquo signaculorum seu sacramentorum visibilium consortio colligentur."91 Atque idem author 92 non uno in loco, sicut et Tertullianus 93 , sacramenta illa Christianae societatis
recensens numerat non septem illa papistica, sed duo christiana, baptismum et coenam dominicam. 94
Hic tamen illud in primis observandum erit, ap multos esse, qui sine fide ex hypocrisi verbum dei audiunt, in coetu sacro intente orant, sacramentis quoque participant, sed ideo non sunt membra ecclesiae sancta, tametsi notae in his reperiantur externae. Nam huiusmodi in nuptiis sedent inter invitatos; quoniam vero veste nuptiali non sunt induti, proiiciuntur in tenebras exteriores. 95 Rursus carent alii notis externis ecclesiae, non audiunt externam verbi praedicationem, non participant ecclesiae sacramentis; non quod haec contemnant, sed quod in captivitate detenti et vinculis impliciti, 96 aut alia quapiam necessitate impediti, illud audire atque haec percipere non datur, quae alioqui et audire et percipere ex animo desiderant et cum licet summo cum animi gaudio frequentant; atque hi nihilominus sunt sancta ecclesiae sanctae membra. Exemplum vivum habes in Daniele et sociis, 97 qui in Babylonem abducti alienique a sacris et coetibus populi dei, deo dilecti et accepti erant, cum interim Hierosolymis complures quotidie sacris interessent coetibus, qui nihilominus abominatio erant deo. Id quod haud dubie hodie quoque sit. Multi enim reperiuntur in Turcia, Graecia, Asia, Aethiopia et Aphrica servi Iesu Christi, qui a sacris Christianorum per tyrannidem Machometicam exclusi nihilominus membra sunt ecclesiae, cum interim complures inter nos invenias sacris nostris participantes ex hypocrisi, qui nihil minus sunt, quam quod audiunt Christiani. Ex istis autem certo possumus colligere, ecclesiam ut loco nulli ita neque externis alligari notis; quas tamen, utpote a Christo traditas ac-||10v. ceptasque ab apostolis fideliter et religiose, cum licet, usurpat atque custodit.
Alioqui ab initio in usu et accommodatione externorum rituum magna usa est libertate, aq imo pauculis adeoque nullis fere semetipsam ceremoniis innexuit ac oneravit. Et cum ritus nonnihil iam excrevissent, inventi tamen sunt viri pii et prudentes, qui ut libertatem in illis valere ita omnes rixas propter illos procul abesse voluerunt. De moderatis adhuc veterum ritibus nihil de superstitionibus papae loquor. Sanctus Augustinus de hac re graviter ad Ianuarium disputans inter alia egregie dicit: "Nulla disciplina est in his melior gravi prudentique Christiano, quam ut eo modo agat, quo agere viderit ecclesiam; ad quancunque forte devenerit. Quod enim neque contra fidem neque contra bonos mores iniungitur, indifferenter est habendum, et pro eorum, inter quos vivitur, societate servandum est."98 Idem mox iterum ecclesia dei inter multam paleam multaque zizania constituta multa tolerat,
et tamen quae sunt contra fidem vel bonam vitam, non approbat, nec tacet, nec facit. 99 Haec hactenus de notis ecclesiae Christianae.
Dicendum porro, quibus sese rebus impendat, quibus occupetur, aut quid operetur ecclesia Christi catholica. ar Adorat deum in essentia unum, in personis trinum, adorat autem in spiritu et veritate; 100 eundem colit rebus spiritualibus et puritate, quibus ipsum delectari novit. Exercet se in fide et verbo dei indefinenter, meditatur in lege dei 101 excelsi. Amat coetus et congregationes sanctas, 102 amat praedicationem verbi dei, qua et delectatur et afficitur maxime. Orat intentissime, 103 deum patrem invocat per Christum mediatorem, huius bonitate laudat amplissime, et pro beneficiis gratias agit cumulatissime. adeoque in deo liberatore et servatore suo semper exultat. Sacramentis sponsi sui libenter et cum gaudio in coetu sanctorum communicat. Disciplinae iustae ut observantissima est, ita ei semetipsam subiicit ultro, doctores et episcopos suos tanquam patres venerans. Purgat sese a mundi contagiis, 104 fugit vitia strenue, persequitur studio sancto virtutes, mortificat veterem Adamum 105 et renovatur quotidie ad imaginem conditoris et redemptoris sui, 106 ad cuius voluntatem sese per omnia et in omnibus dictis, factis et in tota totius vitae conversatione componit, singulis momentis acceptam et rationalem sese deo hostiam offerens. 107 Eadem aperte, candide, extra periculum, quoties dei gloria requirit, et in maximis rerum discriminibus 108 etiam cum facultatum ipsiusque vitae dispendio deum et Christum confitetur. Propter eundem patitur multa, et libenter quidem. Sponte enim crucem ferens eum sequitur, 109 qui prior per crucem et ignominiam ingressus est in 11r. || gloriam. 110 Confirmat item debiles, excitat desides, consolatur tristes; relinquit et calcat praesentia, caduca et terrena, 111 ut apprehendat teneatque futura illa et aeterna sponsi sui adamati bona. 112 Praecipue vero exercet seipsam in charitate Christiana, syncera et non ficta; 113 condonat omnibus, servit et impendit se omnibus, 114 nocet nemini, 115 breviter omnia pietatis et officia sanctae vitae explet, alacris semper et indefessa. Non enim citra insignem rationem appellatur ecclesia a doctore gentium et
homine electissimo 116 "ecclesia gloriosa, non habens maculam aut rugam" [Eph 5, 27]; quod quamvis non suo habeat beneficio suave virtute, sed Christi sponsi gratia, nihilominus quoniam toto studio convertitur ad solidam puritatem, totaque viribus omnibus suis (sicut hactenus exposui) enititur ad sanctitatem, munditia absoluta ei, quam tamen plene et secundum districtum dei iudicium in hisce terris agens non assequitur, sponsi bonitate et munificentia imputatur; quo nimirum illud salvatoris pertinet: "Qui lotus est, non opus est, nisi ut pedes lavet, sed est mundus totus", loan. 13 as [Joh 13, 10].
Proinde membra ecclesiae Christi catholicae vera ipsam ecclesiae catholicae congregationem non temere propter naevos aliquot seditioso deserunt schismate; at rursus alienas congregationes extra Christum et veritatem cavent, ne ullis se sacris polluant prophanis. Ad illud respiciens apostolus Paulus: "Consideremus nos invicem", ait, "in hoc, ut provocemus ad charitatem et bona opera, non deserentes aggregationem nostri mutuam, sicuti mos est nonnullis, sed adhortantes invicem" [Hebr 10, 24f]. Ac quantum scelus sit schisma, inde licet colligere, quod, qui olim fecerunt idolum, usitata gladii morte perempti sunt; 117 qui vero schismata facere voluerunt, principes, hiatus terrae devorat, 118 et turba consentiens igne consumpta est. 119 Rursus autem apostolus Paulus docens vera Christi membra neque cum impiis neque cum idololatris participare: "Quod consortium", inquit, "iustitiae cum iniustitia? Aut quae communio luci cum tenebris? Aut quae concordia Christi cum Belial? Aut quae pars fideli cum infideli? Quid autem templo dei cum simulachris?" [2Kor 6, 14-16]. Et reliqua. Et iterum: "Non potestis poculum domini bibere et poculum daemoniorum. Non potestis mensae domini participes esse et mensae daemoniorum." 1. Cor. 10. [1Kor 10, 20]. Servat itaque se puram ab omni contagio et prophanatione sancta Christi ecclesia, quae se semper tota et in omnibus sanctificationi impendit religiosissime.
Ex istis, quae hucusque disseruimus de ecclesia Christi catholica. sine negotio intelliget pius, cur illa tot egregiis ornetur epithetis, imo dignis elogiis. au Appellatur enim ecclesia in scripturis atrium dei 120 domus 121 et , locus 122 et templum dei 123 civitas 124 125 , regis magni 11v. || mons Zion , urbs sancta Hierusalem 126 , area dominica 127 , ovile Christi 128 , grex dei aeterni 129 ,
columba speciosa 130 , soror domini 131 , sponsa Christi 132 , virgo 133 et mater 134 , mater et filia 135 , petra immota 136 , oliva fructifera 137 , hortus conclusus 138 , puteus aquarum viventium 139 , fons signatus 140 etc. Donata est his a munificio sponso et rege glorioso Iesu Christo. Invitamur illis amplissimis praeconiis omnes ad consortium et sodalitium ecclesiae, in qua et Christo sponso redemptorique coniugamur fide et omnibus sanctis copulemur per charitatem.
Exposui hucusque, av illustrissime princeps, quid sentiam ex scripturis de sancta Christi catholica ecclesia, quid de hac credam, quomodo denique doceam de illa publice; quantopere item illam ornem, quam reverear, cuius in consortio saluberrimo haerere cupio, in cuius gremio meinet religiosissime contineo. Exposui, quid ea fit, quomodo Christo capiti coniungatur spiritu per fidem et omnibus sanctis per charitatem, quae inde ad fideles utilitas perveniat. Docui, quod una modo sit, et in quibus consistat ecclesiae unitas. Dixi, unde oriatur ecclesia, quibus rebus plantetur et conservetur, item quibus agnoscatur insignita notis; praeterea, quae sint eius studia, quibus occupetur ac sese exerceat, quantumque caveat, ne uspiam sese a corporis unione separet vel per morosum schisma vel per prophanorum sacrorum participationem.
Iam ergo intelligere licet, quam maledicus sit et effrons meus ille et omnium per Germaniam ecclesiarum evangelio Christi credentium adversarius 141 . An perget dicere: perperam nos sentire de Christi ecclesia? Nihil ne tribuimus ecclesiae, qui ea ei tribuimus, quae scriptura, os dei, concedit? An vero maligni et parci sumus in praedicandis eius praeconiis? Amplius ei tribuere, quam is tribuit, qui illam sibi iunxit sponsam, pro qua et mortem aw subiit, non est ipsam ornare laudibus iustis, sed foedis fucare mendaciis. Agnoscimus libenter, quaecunque ei ubique in scripturis conceduntur, etiamsi ea hisce nostris non inseruerimus. Nec reiicimus, quae sancti patres, quantumvis augusta, amplissime de ipsa secundum fidei analogiam et scripturae regulam disseruerunt.
Dicet fortassis haec nostra ex nobisipsis esse conficta, eadem nec satis firma neque satis esse probata. Sed revincetur scripturarum testimoniis per me hac in expositione citatis accomodatisque. Si pro solita sua impudentia
dicere perrexerit splendida hic quidem dicta esse de ecclesia Christi sancta catholica, verum nostras ab illa discrepare plus greek greek greek 142 , , revincetur omnium per Helvetiam Germaniamque ecclesiarum moribus ac testimoniis. ax Nostrae ecclesiae nunquam defecerunt ab ipso capite Christo, nunquam separarunt se a societate sanctae ca-|| 12r. tholicae ecclesiae, imo perstant etiamnum firmissime in vera ecclesiae unitate et perstabunt deo donante in finem usque in iis, in quibus sancta consistit unitas. Vinculum spiritus, fidei et charitatis manet integrum et indissolutum. Nam est et manet in ecclesiis nostris vera et viva catholica et orthodoxa fides in deum patrem, filium et spiritum sanctum. Non discedunt hae vel latum, quod dici solet, pilum 143 a Symbolo apostolorum et salutaris fidei veteris et apostolicae ecclesiae sana, recta, aperta et libera confessione. Agnoscunt pii in ecclesiis omnes incarnationis filii dei mysterium, redemptionis nunquam satis laudatum beneficium et gratuitam credentium in morte filii dei iustificationem. Christo redemptori, 144 iustitiae, 145 capiti, 146 regi, 147 pontifici, 148 mediatori, 149 vero deo et homini, 150 intercessori, 151 unicae omnium fidelium saluti, 152 viae, 153 luci 154 et vitae perpetuae 155 adhaerent omnes, et uni 156 quidem adhaerent. Non enim aliud caput cum hoc aut pro hoc unico, non alium regem et redemptorem, non aliam iustitiam, purificationem et sanctificationem, non alium summum pontificem, non aliam hostiam aut sacrificium aliud, non alium mediatorem et apud deum patrem intercessorem, non aliam salutem, lucem, viam et vitam aut agnoscunt aut recipiunt, vel in coelo, vel in terra. Ad hunc autem modum virginalem pudorem et fidem servant sponso Christo ecclesiae nostrae. Sic uni adhaerent et ab uno dependent totae, ut non putent vel aliis sibi opus esse vel citra crimen se aliis coniungere posse; imo nephas esse sciunt illa communicare aliis, quae sponsi sunt solius. Hinc vero illae adversariorum lachrymae! 157 Dolet illis repulsam pati stolidum illud caput Romanum, quod se hactenus impie venditavit pro capite totius militantis ecclesiae. Dolet ecclesias nostras unicae Christi redemptioni tribuere tantum, ut nolint amplius papisticas redimere indulgentias. Dolet illis iustificatione Christi operum et meriti humani iustitiam imo iniustitiam revelari.
Dolet in Christi sanctificatione sanctificationes ceremoniarum varias, et in purgatione Christi plena aurivorum 158 illud papae purgatorium ablui atque extingui. Dolet illis, quod ecclesiae nostrae Christo principi ita plene expiandi vim et summum pontificatum tribuunt, ay ut nolint alium cum hoc aut pro hoc agnoscere summum pontificem, non ullos alios sacerdotes expiatores, non sacrifitium ullum pro peccato, non intercessores alios, non viam, vitam aut salutem aliam ullam. 159 Nam omnes ecclesiae nostrae a sancto Petro edoctae unanimes clamant: "Non est in alio quoquam salus. Nec enim aliud nomen est datum inter homines, in quo oporteat nos salvos fieri"[Apg 4, 12]. Videat ergo Cochleus, quis hodie vinculum illud spiritus et fidei unitatisque ecclesiae disrumpens et sponsam separans a sponso ecclesiam ||12v. a creatore abducat ad creaturas, aut quis unitatem servans et vinculum fidei sanctissime custodiens ecclesiam uni Christo sponso ut virginem integerrimam constringat arctissime.
Nascuntur hae nostrae per Helvetios et Germaniam ecclesiae non ex hominum consiliis et constitutionibus e terra, sed per praedicationem evangelii vel scripturarum, verbi inquam dei, e coelo. Primam enim et solidam authoritatem habet in ecclesiis nostris scriptura seu verbum dei. Ex verbo dei docetur fides in Christum. Fide inseruntur et coniunguntur Christo fideles. Omnia denique instituuntur in his ad lucernam et regulam verbi dei. Verbo dei plantantur, gubernantur et conservantur ecclesiae. Ergo quod adversarius Tigurinae ecclesiae (urbi alioqui tam illustri, tantaque potentia et dignitate praeditae) impingit victitare ipsam propinato per me veneno, az 160 tam falsum est quam quod falsissimum, nisi furioso huic conviciatori ipsum Christi evangelium venenum esse videatur, iuxta illud apostoli: Evangelium "his, qui pereunt, odor est mortis ad mortem, illis vero, qui salvi fiunt, odor vitae ad vitam" [2Kor 2, 15f]. Revera autem in hunc hominem maledicum illud propheticum quadrare credas: "Sepulchrum apertum guttur eorum, linguis suis ad dolum usß sunt, venenum aspidum sub labiis eorum, quorum os execratione et amarulentia plenum est" [Rm 3, 13f] etc. Sed redimus ad ecclesias nostras, in quibus notae inveniuntur verae Christi ecclesiae. In his 161 enim, quod iam etiam dixi, praedicatur verbum evangelii, et in eo 162 docetur poenitentia et remissio peccatorum in nomine Christi. 163 Auditur praedicatio veritatis, magni fit et recipitur. Agnoscunt et confitentur omnes peccata sua supplices deo; quaerunt iustam animarum medicinam apud Christum, valetque iusta poenitentia. In his invocatur deus per nomen Iesu Christi.
Offeruntur iugi quodam sacrificio laudes et gratiarum actiones. Administrantur reverenter percipiunturque sacramenta Christiana religiose. Sed et disciplina et charitas fraterna non est inefficax. Et quanquam multorum in nostris ecclesiis mores vitiosi sint, enituntur tamen illae perpetuo ad meliora, agnoscunt imbecillitatem et peccata, petunt veniam et gratiam ac sese subinde reparantes ad voluntatem dei componunt. De studiis ecclesiarum nostrarum amphora iam non dicam, ne adversario adulari videar, sicuti pridem quaedam mea interpretatus est. Fortassis et Paulum alicubi adulari dicet, ubi ecclesias laudat, in quibus ipsis tamen mox quaedam vituperat et multa correcta optat. 164
Claret ergo, princeps illustrissime, nostras per Helvetiam et Germaniam ecclesias non haereticorum diverticula neque schismaticorum conventicula, sed veras esse sanctas Christi ecclesias, catholicae socias. ||13r. Claret item adversarium conviciando semetipsum dedecorare, non ullis Christi ecclesiis nocere. Non itaque quicquam vel huius vel alterius conviciatoris clamores aut blanda subdolave scripta heroicum tuum animum commoveant aut a coepto sancto optimoque retrahant. Coepisti rem pulcherrimarn. Perge prudenter ac constanter; parabisque tibi haud dubie nomen in memoria sanctorum gioniosum ba . Servabis interim et te et tuo subiectos dominio. Habes clarissimorum regum exempla, quae te commoveant: Ezechiae, 165 losiae, 166 Valentiniani et Theodosii. 167 Ac quoniam te, princeps illustrissime, amo propter pietatis studium ex animo, ad res pulcherrimas te adhortor, teque, quantum possum, adiuvare et, quae te impedire poterant, removere cupio. Ideo haec ad te scribo, et utranque meam responsionem, 168 quo Christi ecclesiae, verbi dei, pietatis et salutis negotium contra Cochleum defendo, tuo dedico nomini celeberrimo, simul ut deponam apud posteros, ad quos forte pervenient adversariorum convicia, testimonium, fuisse homines veritatis studiosos, qui cupierint veritatem defensam, nec defuisse principes, qui emergentem iuverint pietatem.
Caeterum doctissimum piissimumque virum d. Adamum Barptolomaeum, concionatorem illum tuum evangelicum, 169 una cum reliquis ecclesiarum ministris, fratribus meis dilectis, in Christo commendatos habere velis. Dominus Iesus, princeps regum terrae, 170 servet te, illustrissime princeps.
Tiguri, 10. novemb. 1544.