Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[1895]

Martin Bucer an
Bullinger
[Straßburg],
18. April 1544

Autograph: Zürich StA, E II 347, 287-294 (Siegelspur); [Beilage:]a E II 348, 443r.-444r. Ungedruckt

Beschwört ihn, die durch ein privates Schreiben von Luther [an Christoph Froschauer] erfolgte Schmähung [Zwinglis und der Zürcher] nicht öffentlich zu beantworten, da ein Wiederaufleben des Konflikts den Kirchen unermesslichen Schaden zufügen würde. Hat gehört, [Froschauer] wolle die Werke Zwinglis neu veröffentlichen und dafür sorgen, dass dies auch für Oekolampads Schriften geschehe, hält jedoch die aus dem [Abendmahls-]Streit hervorgegangenen Schriften nicht für nutzbringend. Bullinger scheint zu billigen, dass [Joachim] Forrer den Straßburgern die Abendmahlsgemeinschaft verweigert; stattdessen sollte Bullinger den Straßburgern darlegen, was an ihrem Bekenntnis falsch ist, oder aber Forrer ermahnen. Bucer hat Bullingers Antwort an Cochläus noch nicht erhalten, dankt ihm aber für seinen Einsatz im Kampf um die Autorität der Hl. Schrift. Teilt seine Sorge über die Zukunft Deutschlands; die Antichristen wollen dem Kaiser [Karl V.]gegen den französischen [König Franz I.]

c Vor nobis versehentlich nicht gestrichenes sue.
13 [...], geb. Lübegger.
14 Zu Schulers Kindern s. HBBW XIII 66, Anm. 19.
15 Anna, geb. Adlischwyler.
16 Gemeint sind Bullingers Kinder; s. oben Nr. 1838, Anm. 19.
a Die Beilage wurde früher mit Johann Jakob Simler (Zürich ZB, Ms S 37, 113a) oft auf Anfang 1535 datiert, doch stimmen die Schnitt- und Siegelspuren mit dem vorliegenden
Brief überein. Die Zugehörigkeit wird bestätigt durch den engen inhaltlichen Bezug (vgl. besonders unten Z. 61-63 mit Z 116).
1 Bucer war im März auf Wunsch von Landgraf Philipp von Hessen und Erzbischof Hermann von Wied zum Reichstag nach Speyer gereist, kehrte aber im April vorübergehend nach Straßburg zurück, wie u.a. sein Brief vom 20. April an Ambrosius Blarer belegt (s. Blarer BW II 249-251, Nr. 1076; Pollet, Relations I 183).

helfen, um dann besser [die Protestanten] zu unterdrücken; die so gesinnte Partei hat am Reichstag größeres Stimmengewicht und wird von Fürsten mitgetragen, die auf die Gunst des Kaisers angewiesen sind. Mit dem Schreiben der Reichsstände an die Eidgenossen [vom 2. April] verbindet sich die Hoffnung, eine eidgenössische Gesandtschaft [an den Reichstag] könnte vermittelnd für Frankreich eintreten und Friedensverhandlungen erwirken; so könnte vielleicht Frankreich für den Kampf gegen den türkischen [Sultan Suleiman I.] gewonnen werden; wird Ungarn im Stich gelassen, könnte es zu einem gefährlichen Feind werden. Nur die Umkehr zu Gott kann Deutschland retten; angesichts des Erstarkens der Sekten in Belgien und der Schwenckfeldianer in Schwaben wie auch der zunehmenden Verfolgung in Belgien muss alles getan werden, um die Spaltungen zu überwinden, da sonst der kirchliche Dienst überhaupt gefährdet ist. Hat in Speyer gehört, Pellikan habe ihn der Täuschung bezichtigt; bittet, als Bruder behandelt oder nötigenfalls korrigiert zu werden, nimmt aber an, es handle sich um ein unzutreffendes Gerücht. Empfiehlt sich selbst und die durch den Krieg bedrohte Gegend [von Straßburg] den Zürchern. [Beilage:]Entschuldigt sein unbedachtes Schreiben; sein ganzes Bemühen gilt dem Erhalt der Kirche. Hofft immer noch auf eine eidgenössische Gesandtschaft; das französische Volk, das der [Türken]überdrüssig und dem wahren Glauben nicht abgeneigt ist, könnte gewonnen werden, falls es mit Hilfe der Eidgenossen gelingt, den Krieg gegen Frankreich zu beenden -andernfalls droht eine noch grausamere Herrschaft des römischen Antichrists; Bullinger soll bedenken, was [in dieser Sache] seine Aufgabe ist.

S[alutem] d[ico]. Nec ego putabam 2 ideo te non respondere, quod non accaepisses literas meas 3 . At, mi Bullingere, ideo cogitationem de concordia cum tot ecclesiis, cum tot myriadibus animarum vel quovis modo retinenda in domino ne abiicias. Scriptum Lutheri 4 privatum est; quam longe aliud nos optarimus, credo te non dubitare. Propterea hoc tam afflicto ecclesiarum tempore pugnas instaurare, id indubie interpretabuntur multi dolorem velle vos privatum lenire b vulnere publico. Ipsis et quidem summatibus inter eos non convenit; hostiliter sese invicem insectantur. Hoc quantopere cursum evangelii retardavit, quot millia conscientiarum gravissime perturbavit? Resedit hoc malum publice, resuscitare illud tam horrendum offendiculum, quo supplicio non magis exhorreat conscientia religione Christi obiuncta. Lutherum, si vultis plura in hanc sententiam et publice scribere, provocate; sed nec solus Lutherus sic prodibit. ||288 Fac iam esse, ut multo plures a vestra parte se in harenam exhibeant; hinc quid expectari possit aliud, quam ut multi utrinque ministerium evangelii convitiis conspuant, hostes Christi exhilarent, imo in nos arment, confirmatiores christianos excruciant, infirmiores de gradu rectae fidei deiiciant? Haec quanto sint atrociora, quam explicari id possit, pro tua pia prudent[ia]c facile ipse expendes. Per Christum itaque te rogo atque obsecro, uti primum pollicebari[s]d 5 dum Lutherus nihil , contra vos publice scribit, ut et vos publicae tranquillitati condonare illam privatam iniuriam velitis.

b lenire korrigiert aus delinire o.ä.
c-d Randtext im engen Einband verdeckt.
2 Bucer bezieht sich auf Bullingers Brief vom 18. März 1544 (oben Nr. 1874, bes. Z. 2-4).
3 HBBW XIII, Nr. 1831.
4 Zu Luthers Brief an Christoph Froschauer vom 31. August 1543 s. zuletzt oben Nr. 1874, Anm. 3.
5 Vgl. HBBW XIII 334, 10-14.

Audio typographum vestrum 6 sparsisse Francofordiae se velle omnia Zvinglii recudere 7 et efficere, ut etiam Oecolampadii omnia recudantur. 8 Multa sunt sane utriusque viri scripta digna, quae saepe referantur studiosis pietatis; at quae ||289 in pugna illa tam infelici scripta sunt, ego non video, quam frugem bonam sint ecclesiis allatura.

Foreri factum 9 video tibi bene videri; at sanctis semper maximi fuit communio ecclesiae Christi. Scriptum sane est: "Probet se ipsum homo et sic de pane illo edat" [1Kor 11, 28]; at non est scriptum. ut quis a communione eius ecclesiae sese subducat, quam non potest ostendere in vitio esse in iis, quae ad professionem evangelii et e sacramentorum dispensationem pertinent. Certe medium nullum est, aut nos ecclesiam Christi non habemus f aut ille se ab ecclesia Christi separat. Et quia scripsi ad vos nostram confessionem, 10 debebas aut nos docere in ea inesse, quod a verbo dei discrepet, aut illum monere, ut a nobis se non alienaret in participatione mensae domini. Equidem, si quem apud vos haberemus, quandoquidem credo vos non panem tantum, sed veram quoque Christi communionem agnoscere in sacra coena, ego hortari eum ad sacram communionem non desisterem. 290

|| Responsionem tuam g ad Cochleum 11 nondum accepi. Ago autem tibi gratias nomine communis ecclesiae, quod hac in re illi operam tuam praestiteris. Nec enim dubito, quin tractaris hoc argumentum graviter et ad certam ecclesiae utilitatem, ut alia soles. Et h est certe istud argumentum vehementer urgendum, adeo malitiosis sophismatis docti antichristi convellere scripturarum authoritatem conantur. i

Quae scribis de discrimine rei publicae Germaniae, 12 verissima sunt et provisa quidem a quam plurimis. Sed quid facias, dum sic scindimur, dum adeo dissipati sumus? Peccata nostra eos urgent; tempus ultionis advenit 13 . Antichristiani quia vident imperatorem 14 per Gallum 15 impediri, quo minus nos opprimat, qui Christum confitemur, putant illum k adiuvandum, ut Gallo devicto nos coerceat. Hi in commitiis vincunt suffragiis; nam ita inique res comparata est, ut, cum omnes comites duos tantum in concilio principum habeant, tamen civitates nullum prorsus suffragium l , tamen plerique abbatuli

e professionem evangelii et am Rande nachgetragen (davor überflüssiges zweites ad).
f habemus korrigiert aus habebam[?].
g tuam über der Zeile nachgetragen.
h-i Von Et bis malitiosis über der Zeile, von sophismatis bis conantur am Rande nachgetragen.
k illum über der Zeile nachgetragen.
l Vor suffragium gestrichenes fu[?].
6 Christoph Froschauer.
7 Zur neuen Gesamtausgabe der Werke Zwinglis s. oben Nr. 1873, Anm. 4.
8 Wahrscheinlich eine Anspielung seitens Froschauers auf Gasts Vorhaben bzw. Wunsch in Basel; s. oben Nr. 1873, 11f.
9 Vgl. oben Nr. 1874, 14-16 und Anm. 6.
10 Vgl. besonders HBBW XIII 295, 34-58. 364, 282-285.
11 Vgl. oben Nr. 1874, 17-19.
12 Oben Nr. 1874, 20-28.
13 Vgl. Jer 51, 6; Dan 7, 22.
14 Karl V.
15 König Franz I.

et abbatisse, quibus principalis titulus contigit, locum dicendae sententiae habeant m . 16 Deinde praecipui principes etiam ||291 ex nostris nonnulli habent graves causas, in quibus eis opus est favore imperatoris; hi, quae sentiunt, non audent dicere. Hinc fit, ut omnia ita gerantur, ut optandum est illis, qui nostrum celerem interitum expetunt.

A vobis expectabatur occasio aliqua se a tam perniciosa consensione recipiendi. Literae a commitiis scripta ad Helvetios sunt, in quibus Gallus hostis rei publicae christianae et Germaniae nominatur. 17 Has putabant effecturas, ut per gravem aliquam legationem vestri petiissent audiri prius legatos Galliae; repulsi enim sunt, cum misso faeciali admitti postulassent, et faecialis cum literis non sine concussione eiectus. 18 Etenim licet civitates evangelicae nihil commune praeter pacis societatem cum Gallo habeant, 19 tamen ad ipsas quoque pertinet n , quid caeteri pagi 20 faciant, qui societatem cum Gallo habent arctiorem, quos nollent coniunctos esse socio Turcorum. Cum itaque Gallus neget hanc societatem et legati Galli o spem faciant ea se proposituros, quae viam paci restituendae et societati contra Turcos faciendae ||292 apperiant, digna christianis petitio videtur de admittendis et audiendis legatis. Si enim occasionem afferant Galliam a Turcis abstrahendi, quibus premi se sentit, et nobis coniungendi contra Turcos, ea certe cupide arripi a nobis debet. Nam Hungari, cum vident se destitui omni ope nostra, dedunt se Turcis futuri graviores nobis hostes quam ipsi Turci, propterea quod se in eam servitutem proditos a nostris existiment. Si vero legati inania verba afferant et appareat p regem a relinquendis Turcis et aequis conditionibus pacis abhorrere, tum pagi q Gallo sociati r viderent in officio esse Gallum relinquendi.

Utinam ad horam possem tecum esse et deplorare statum Germaniae! Quae Ieremias ac alii prophetae illo tempore de regno luda questi sunt, ea plenissime expressa vide[o]s nunc in regno Germaniae. Cum ergo his mali[s] t unum remedium sit, converti ad dominum ex toto corde 21 , supra modum terret me tam temere existere inter ministros evangelii offensiones,

m habeant korrigiert aus habent.
n pertinet korrigiert aus pertinent.
o Galli über der Zeile nachgetragen.
p Text im engen Einband verdeckt.
q-r Endung undeutlich korrigiert.
s-t Text im engen Einband verdeckt.
16 Zur Zusammensetzung der Fürstenkurie s. Rosemarie Aulinger, Das Bild des Reichstages im 16. Jahrhundert. Beiträge zu einer typologischen Analyse schriftlicher und bildlicher Quellen, Göttingen 1980. - Schriftenreihe der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften 18, S. 104-108.
17 In ihrem Schreiben vom 2. April (s. oben Nr. 1892, Anm. 16) hatten die Reichsstände die Eidgenossen aufgefordert, von weiterer Unterstützung des mit den Türken verbündeten französischen Königs Abstand zu nehmen.
18 Zur Gefangennahme und Ausweisung des französischen Herolds (fetialis) François Maillart s. oben Nr. 1856, 27 mit Anm. 16.
19 Gemeint ist der 1516 geschlossene Ewige Friede, vgl. oben Nr. 1879, Anm. 7.
20 Gemeint sind die katholischen Orte der Eidgenossenschaft.
21 Vgl. Apg 14, 14.

instaurari pugnas, cum omnes uno corde et ore in praedicationem poenitentiae incumbere ||293 oporteret. Condonabis mihi, quod ea, quae dolent, libere expono apud [te]u . Veneror vos in domino et amo; ideo coli et amari ab omnibus velim. Solicitus sum pro ecclesia, quam video tam misere distrahi et perturbari; averti igitur cupio, quae maiorem distractionem v et perturbationem eius invehant. Portentosissimis sectis Belgae agitantur 22 ; Schwenckfeldiani Sveviam plurimum affligunt; greek greek qui ecclesiae communionem contemnunt, numerus ubique crescit; sevities quoque Romani antichristi in Belgis gravissime recrudescit. Complectamur igitur nos invicem in domino, condonemus nobis aliquid invicem, imo multa; peccamus enim omnes. 23 Non est leve, sed atrocissimum, sic ministerium vestrum damnari; sed utinam ita huic malo mederi possem, quam id mihi dolet! Fatale malum est; quod si rursus invalescat, finem expecto nostri ministerii. Ego posthac isti me pugnae non facile admiscebo.

Spirae 24 obiectum mihi est a Saxonicis d. Pellicanum nescio quae ||294 scripsisse, quod vos et Lutheranos decaeperim. 25 Si quid tale scriptum, rogo, parcat vir optimus posthac communi ministerio. Satis exposui vobis, quid sentiam, et ex animo vero illa exposui. In his si me ferre fratrem potestis, ut opto et peto, ut fratrem habete; sin, docete, quae non recte in illa mea confessione habeant. Sed puto falsum esse de Pellicano, quod obiectum mihi est; novi enim, quam sit spiritu leni et animo amico in me.

Commendo me vobis et meum ministerium, commendo et hanc regionem, quae iram dei cum civitate 26 indubie, nisi impendens bellum avertatur, perferet hoc anno non w levem. Valete in Christo domino.

18. aprilis 1544.

M. Buc.

[Adresse auf f. 286:]x Clarissimo viro [et?] fidelissimo C[hristi]servo[?] [d. Henrico?] Bull[ingero] Tigur[inae ecclesiae pastori?], fratri su[o] et symmystae venerando.

u te fehlt.
v In der Vorlage maiore distractione.
w Vor non gestrichenes ne.
x Die Adresse ist nur noch teilweise lesbar, da sie überklebt ist mit einem Blatt, das einen Siegelabdruck aufweist. Dieser zeigt einen nach links blickenden, glatzköpfig scheinenden Männerkopf Darüber von Bullingers Hand: Imago Wesseli vel Basilii Gröningensis [Wessel Gansfort aus Groningen].
22 Vgl. oben Nr. 1883 mit Anm. 17.
23 Vgl. Röm 3, 23.
24 Vgl. oben Anm. 1.
25 Wahrscheinlich ist von einem Brief Pellikans die Rede, wie sich aufgrund einer Bemerkung im Brief Bucers an Ambrosius Blarer vom 21. Dezember 1544 vermuten lässt (s. Blarer BW II 331). Zu denken ist an den im Frühjahr 1544 von Melanchthon zurückbehaltenen, nicht mehr vorhandenen Brief an Markus Crodel (Crödel); s. oben Nr. 1881, 31-33, sowie Pellikan, Chronikon 169.
26 Gemeint ist Straßburg.

E II 348. 443r.

|| S[alutem] d[ico]. Sum variis ex causis satis nunc perturbatus. Quare condones, te valde rogo, si quid scripsi inconsultius. Finis mihi profecto est, ut ecclesiam Christi, si nihil aliud, sustineamus tamen.

Quae scripsi de legatione vestra, 27 utinam y adhuc obtineri possent! Audio Gallos valde cupere liberari a sociis Poenis 28 . Sardanapalum 29 suum detestantur. Humanus et Germanis amicus populus est et a vera religione non abhorrens. Cur perdendo eum nos z et Turcis et aeque duris tyrannis ipsi prodamus? Si Romanus antichristus praevaleat, deterior Alcoranis nobis et atrociore saevitia obtrudetur. Iam enim passim capitale fit legere vulgaribus linguis evangelia vel loqui etiam de Christo. Iam certam spem habent isti antichristi devicto Gallo huius immanissimi voti sui compotes fieri. Horrendum vero in modum refrigescit studium Christi in iis ||443v. quoque, qui pietatem evangelicam videbantur verissimis aa animis amplexi esse. Quare, quicumque aliquid possit, in id laborare deberet, ut praesens bellum averteretur, at ea tamen lege, ut impius iste Sardanapalus Gallus ab a societate Turcica et insania belligerandi, qua se et alios semper perdit, abstineretur. Ad hanc rem nulli ac tamen plus Helvetiis possunt. Hi enim omnino aliquid efficerent ad , si communi omnium pagorum ae legatione peterent audiri a statibus imperii af Galli legatos, cum protestatione Gallo vestros non adfuturos, si aequas pacis conditiones detrectet, sed nec deserturos, si - eo pacem aequam offerente et inaudito ag et non condemnato vel ah ab ipsis imperii statibus - Gallia in[n]ocens peteret. Plurimi et potentiores principes optant ai quamvis intercessionem fieri. Hi adessent ak vestris, ut tantum mali adhuc averteretur, ||444r. praesertim cum res Hungaricae indies peius a Turcis habeant. Cogita al igitur et fac, quod putabis ipse in officio tuo esse am .

Vale et ama me te vero corde amantem.

Eodem quo priores.

M. Buc. tuus.

y Nach utinam gestrichenes ad[?].
z Nach nos gestrichenes ipsis.
aa Vor verissimis gestrichenes forti.
ab Gallus über der Zeile nachgetragen.
ac nulli über gestrichenem nemo.
ad omnino aliquid efficerent über der Zeile nachgetragen.
ae pagorum am Rande nachgetragen.
af a statibus imperii über der Zeile nachgetragen.
ag inaudito korrigiert aus inauditos[?].
ah vel über der Zeile nachgetragen.
ai hi über der Zeile nachgetragen.
ak Nach adessent gestrichenes [...]que.
al-am Von Cogita bis esse am Rande nachgetragen.
27 Oben Z. 61-63.
28 Gemeint ist die in Toulon stationierte türkische Flotte unter dem Kommando von Cheireddin Barbarossa; s. HBBW XIII 362f, 249-253 mit Anm. 65.
29 Sardanapal, nach Ktesias der letzte assyrische König, sprichwörtliches Beispiel eines weichlichen Lebemannes; s. Adagia, 3, 7, 27 (ASD II/6 439f, Nr. 2627). Bucer bezieht sich auf den französischen König Franz I. - Diese Bezeichnung scheint damals üblich gewesen zu sein, so z.B. in den Briefen Kaspar Hedios vom 28. März und 11. Mai 1544, in: Voigt 313f.

[Adresse auf der Rückseite:]an Optimo et doctissimo [viro?] d. He[nrico] Bu[llingero] suo [colendissimo?] in domino [symmystae?] et fratri charissimo.