Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[1803]

Martin Bucer an
Bullinger
Straßburg,
20. Oktober 1543

Autograph a : Zürich StA, E II 347, 239-246 (Siegelspur) Ungedruckt

Sieht sich zu einer kurzen Antwort [auf Nr. 1797]genötigt; empfiehlt [die Bischöfe] von Köln und Münster [Hermann von Wied und Franz von Waldeck] zu weiterer Fürbitte; das Erscheinen des bereits gedruckten [Kölner]Reformationsentwurfs [,,Einfaltigs bedencken"] verzögert sich, da der in Westfalen weilende Fürst[-bischof] die von Bucer überarbeitete lateinische Übersetzung gleichzeitig herausgeben möchte; Bullinger und Vadian werden so bald wie möglich ein Exemplar erhalten. Der Brief Luthers [an Froschauer] schmerzt Bucer sehr, doch bittet er um der Kirche willen dringend, über diese Sache Stillschweigen zu bewahren; auch Myconius hat ihm deswegen geschrieben, und vom Inhalt des Briefs hatte er bereits durch die aus Zürich kommenden Hessen [Wigand Happel und Johannes Pincier?]gehört; dank der Mitteilung des Schreibens kann er dieses nun an Philipp [Melanchthon] senden, damit dieser sieht, wie sehr man gegenüber einigen Scharfmachern auf der Hut sein muss. Bucers Einsatz für die Konkordie basierte auf der Gewissheit, dass sich beide Seiten in der Substanz des Glaubens einig sind, auch was die Sakramente angeht; Luther wollte einfach nur festhalten, dass mit den Sakramenten Christus selbst empfangen wird, was mit dem [Ersten Helvetischen] Bekenntnis übereinstimmt und am besten durch biblische Redeweisen erläutert wird - auch Luther geht es ausschließlich um das Wort Gottes -; Bucer nahm persönliche Angriffe in Kauf und erreichte eine Einigung mit den schwäbischen und einigen [eidgenössischen] Kirchen, stieß aber bei [den Zürchern]auf Ablehnung, worauf er sich anderen Aufgaben zuwandte, auch wenn er ihnen im Glauben verbunden bleibt; trotz Anfeindungen muss er seinem gottgegebenen Auftrag folgen. Schreibt dies, um Bullingers Geduld zu bestärken und um Rechenschaft abzulegen; Polemik gegen jene, die Christi Gegenwart im Abendmahl als eine körperliche missverstehen, trifft Luther so wenig wie die scholastischen Theologen, wird aber so wahrgenommen, als ob sie gegen ihn gerichtet wäre. Möge uns der Herr in dieser schweren Zeit leiten, in der die Feinde Christi triumphieren -der Kaiser unterdrückt nun auch

f Vor 15. ein oder zwei gestrichene Zeichen.
20 Theodor Bibliander.
a Erhalten ist auch eine Abschrift von Oswald Myconius (Zürich ZB, Ms F 81, 385).

in Metz das Evangelium. Bittet nochmals, auf Luthers Brief zu schweigen, denn ein Wiederaufflammen des Streits brächte der Kirche schweren Schaden. Gruß der Pfarrer von Straßburg an ihre Amtsbrüder [in Zürich].

Gratiam et pacem a domino, observande in domino et syncera charitate dilecte symmysta et frater.

Multae causae cogunt me breviter respondere tuis piis et amantissimis literis 1 , quanquam ex prolixa charitate responsurum. Coloniensem 2 et Monasteriensem 3 et institutas ab illis ecclesias Christo domino assiduis vestris et ecclesiae vestrae precibus, ut facite, commendare pergite, rogo. Librum reformationis 4 ipse non dum integrum habeo, ex quo tamen debeo Latinam versionem castigare factam ab alio 5 , sed sic, ut mihi paulo minus laboris relictum sit, quam si vertendus de integro liber hic foret. Abest iam in Westphalia princeps 6 et b praecipue propter regnum Christi et illi ditionum suarum parti restituendum c , cum d longa distantia est locorum, volebatque Latinam una cum Germanica edere, quae praelum iam ante mensem evasit. Ut primum integrum exemplum habuero, ad te et Vadianum nostrum deferri curabo; confido vos illud non diu desyderaturos esse.

De literis L[utheri]7 doleo ut qui maxime; per se enim alienissimum a religione nostra est ministros ecclesiarum Christi non se solida invicem complecti charitate et syncera doctrinae Christi communicatione instaurare. ||240 Et haec tempora summam omnium membrorum Christi, nedum administrorum ecclesiarum coniunctionem tam flagitant necessario ut nunquam magis. At, quia Christo et ecclesiae eius omnia volumus, ut debemus, e esse, facere et pati, et infectum fieri, quod factum est, non potest, 8 nec certe vulnus hoc privatim acceptum publicae purgationis remedio non magis exacerbari, vos per dominum Iesum, sponsum ecclesiae suae, caput nostrum omnium, per ecclesiam ipsam tam periculose nunc undique laborantem rogo, oro, obsecro: Premite hanc epistolam, quantum potestis. Monuerat hac de re Myconius noster 9 cum gravi huius calamitatis deploratione; sed argumentum epistolae ab Hessis, qui a vobis nuper advenerunt, 10 primum f

b-c Von et bis restituendum am Rande nachgetragen.

d Korrigiert aus et.
e ut debemus über der Zeile nachgetragen.
f primum über der Zeile nachgetragen.
1 Oben Nr. 1797.
2 Erzbischof und Kurfürst Hermann von Wied.
3 Bischof Franz von Waldeck.
4 Bullinger hatte Bucer um Zusendung des Kölner Reformationsentwurfs (,,Einfaltigs bedencken") gebeten; s. oben Nr. 1797, 26-28.
5 Albert Hardenberg; s. oben Nr. 1789, Anm. 5.
6 Vgl. oben Anm. 2.
7 Luther an Christoph Froschauer, 31. August 1543; s. oben Nr. 1797, 62-104.
8 Vgl. Adagia, 2, 3, 72 (LB II 513).
9 Das Schreiben von Myconius scheint verloren zu sein, vgl. jedoch Bucers Antwort vom 20. Oktober (Zürich ZB, Ms F 80, 144).
10 Gemeint sind wohl Wigand Happel und Johannes Pincier, die im Sommer 1543 als Studenten bei Konrad Pellikan gewohnt hatten; s. Pellikan, Chronikon 156.

percepi et maxima sane animi consternatione. Quanquam vero nunc acerbissimo dolore epistolam legerim, gratias tamen ago, quod exemplar eius g miseris. Mittam enim ad d. Philippum 11 , quo videat, quam necessarium sit, ut cum reliquis optimis illic viris advigilet contra stultos quosdam et eos, ut numero perpaucos, ita profecto nulla de caussa sese afferentes delatores et incentores, quibus ista debemus satanae molimina. 12

||241 De ratione et successu concordiae, in qua concilianda et conservanda laboravi tot annis h ut bona fide -id novit i Christus et patefaciet k in illo die -, ita non vulgari opera nec levibus undique contumeliis et calumniis exercitatus, nunc disputare nec vacat nec libet. Hoc unum tibi confirmo in domino, quod et antea non semel confirmavi: nisi persuasum mihi fuisset coram domino vos utrinque idem sentire, quod ad substantiam religionis nostrae attinet, me tantum molestiae in ista resarcienda concordia suscepturum nunquam fuisse. Ad religionis autem substantiam pertinere etiam censeo doctrinam usumque sacramentorum. Scio Lutherum nihil quam hoc contendisse l non tantum panem et vinum, re vera absentis Christi signa, sed etiam corpus et sanguinem re ipsa adeoque Christum ipsum in sacra coena m adesse, administrari et percipi a percipientibus sacramenta, ut a domino instituta sunt; de modo praesentiae, distributionis, sumptionis nihil prorsus definire et hoc diserte confiteri se non cogitare talem modum, qui ullo modo detrahat vel naturae vel gloriae Christi, domini nostri. Iam cum confessione n Basiliensi 13 etiam clare testaremini vos o non esse in ea sententia, ut absentis modo p Christi signa in q sacra coena et non Christum ipsum ||242 dispensari et sumi existimetis, 14 de re profecto consentire vos et r de ratione explicandi hoc mysterium tantum dissentire arbitratus sum. Et quia hoc ipsum mysterium rationis nostrae acumen longe, imo infinito transcendit nec possumus de eo quicquam recte cogitare nisi ex ipsis domini verbis, statuebam optimam consensionis nostrae declarandae rationem esse, si ita etiam loqui de his sacramentis utrinque consentiremus, ut de eo loquitur spiritus sanctus in scripturis suis. Quis enim magis vel proprie vel perspicue ista explicet arcana credentibus duntaxat Christo ex fide adoptionis 15 ? Lutherum scio,

g eius nachträglich eingefügt.
h laboravi tot annis am Rande nachgetragen.
i Vor novit ein gestrichener Wortanfang.
k Korrigiert aus satisfaciet[?].
l contendisse über der Zeile nachgetragen.
m in sacra coena am Rande nachgetragen.
n Vor confessione gestrichenes vos.
o vos über der Zeile nachgetragen.
p modo am Rande nachgetragen.
q Vor in gestrichenes modo.
r vos et am Rande nachgetragen.
11 Bucers Brief an Philipp Melanchthon ist nicht erhalten, vgl. aber dessen Antwort vom 4. November (MBW 3364).
12 Wie aus der erwähnten Antwort Melanchthons hervorgeht, war der Brief Luthers von Markus Crodel angeregt worden.
13 Gemeint ist das Erste Helvetische Bekenntnis von 1536 (RBS 1/2 33-68).
14 Vgl. den Abendmahlsartikel des Bekenntnisses, RBS I/2 52f (dt.) bzw. 65f (lat.), Art. 22 (23).
15 Vgl. Röm 8, 15.

quantum quidem sciri consilia hominum possunt, deum toto pectore 16 quaerere in Christo domino nec aliud quicquam in ecclesia obtinere velle quam verbum dei, nec alia de causa adversari vobis, quam quod putet vos verbo dei detrahere. Ideo, quae etiam contra me ipsum aliquando iudicavit durius et gravissima infamia s - non dico nominis (pereat enim hoc et exaltetur nomen Christi), sed ministerii mei, quod scio Christi esse, qualisqualis sim - publicis scriptis evulgavit, errori humano, qui t cum vero Christi spiritu et studio in eo cohaereat, non malitiae hominis a Christo alieni tribuere Christoque u domino in illo v ||243 tam multa praeclare agenti et peragenti tam praedicatione nominis sui quam explicatione virtutis suae in vita eius condonare ipsa professionis christianae religio iussit. Idem igitur faciendum et aliis suadere oportuit. Huic instituto dominus tantum dedit successus in ecclesiis Sveviae et vestratibus aliquot 17 , ut cum his pax illi viro constet et citra ullam, quod equidem agnosco, doctrinae Christi obscurationem ullo in loco. Vestra alia et de viro sententia et de causa indicatio fuit; itaque id confici apud vos, quod est confectum apud w alios, non fuit. Tribui hoc iusto dei in nos iudicio et conditioni ecclesiae vestrae. Vos Christum spectare et regnum eius quaerere vero corde et magno studio non dubitavi. Studui itaque cum d. Philippo et aliis quibusdam d. Luthero de vobis suggerere, quae sentimus, optima et avertere conatus secus obtundentium[?]x . Ubi intelligerem meum studium nec apud vos posse quicquam amplius, tum etiam rapi ad calumnias, quae et in ultimo nostro conventu 18 et post ad me delatae sunt — sive verae sive falsae, vident dominus -, agnovi me defunctum esse meo munere ad vos et converti me ad agenda ea, quae domi et y aliunde nimium cumulate offerebantur. Amavi vos in Christo ||244 et colo ut semper nec ex hac dilectione et veneratione remittam aliquid. Novit dominus, quam nihil quaesierim in hac causa quam gloriam suam sicut etiam in aliis actionibus meis publicis z . At sive ita me diligat dominus, a quo diligi tamen me non dubito, sive ita mereantur mea cum alia tum inconsyderationis et fidentiae intempestivae peccata, quod certissimum est, natus ad calumnias et odia ferenda aa videri queam. Quae enim Wittenpergae et alibi de actionibus meis Ratisponae 19 et in aliis locis obitis ab atque hac ipsa quoque concordiae causa

s vor infamia ein gestrichener Wortanfang.
t Vor qui gestrichenes non.
u Vor und nach Christoque je ein gestrichenes, unlesbares Wort.
v Vor illo gestrichenes ipso.
w apud über der Zeile nachgetragen.
x Undeutlich korrigiert aus obtrudentium[?].
y domi et am Rande nachgetragen.
z publicis über der Zeile nachgetragen.
aa ferenda über der Zeile nachgetragen.
ab in aliis locis obitis über gestrichenem alibi.
16 Adagia, 1.4. 26 (LB II 160f).
17 Gemeint sind die Kirchen von Basel und St. Gallen; vgl. HBBW VI, S. 459, 15f mit Anm. 6; Amy Nelson Burnett, Basel and the Wittenberg Concord, in: ARG XCVI, 2005, S. 33-56 (bes. S. 33-39).
18 Bullinger und Bucer hatten sich letztmals an der Tagung vom 28. April bis 3. Mai 1538 in Zürich getroffen; s. HBBW VIII, S. 132, Anm. 1.
19 Zu Bucers Mitwirkung am Regensburger Religionsgespräch von 1541 und der daraus erwachsenen Kritik s. Volker Ortmann,

iactata alioque scripta sint, me clam non sunt. Sed quid faciam? Domini sum occasionemque nullam nec debeo nec possum reiicere ac agendi negotium ad Christi, quam dubitare non licet obiectam divinitus. Quiescere certe mallem.

Haec ad te eo scribo, ut qualicunque exemplo patientiae meae tuam confirmem, tum rationem etiam reddam et animi mei, quem erga vos habui et habeo ae , et at actionum mearum, in quibus ag interim, dum interpolata fuit ah vicissitudo scribendi inter nos, versatus sum. Quod nuper monui, ne qua Luthero occasio daretur ai irascendi ak aliqua non necessaria disputatione, ea feci causa, quam in illis literis explicavi. 20 Eo ||245 nihil avertere quaesivi, quam quod al avertendum omnis recta conscientia merito iudicet. Corporalem praesentiam domini in sacra coena am , quae detrahat veritati naturae humanae in Christo vel gloriae eius caelesti, poni a d. Luthero ne suspicor quidem. Papistae, qui quidem scholasticos sequuntur, nihil quam habitudinem (ita loquitur Thomas Aquinas 21 ) corporis domini ad species pani et vini ponunt; 22 quare, cum disputatur contra ponentes corporalem quandam Christi in coena praesentiam, quae verbo dei dissentanea sit, creditur vulgo peti Lutherus, quem bono ecclesiae Christi irritari nolim religione officii mei et veneratione donorum Christi in eo optarim etiam non offendi.

Dominus Iesus dirigat sua omnia organa, quo ad aedificationem ecclesiae elaborent et perliciant an omnia, et avertat ubique, quae a satana et humana imbecillitate obiiciuntur offendicula. Quae tempora sint, vides, ut Epicuraei palam impii et Stoici fucati, posten Saducaeorum et Pharisaeorum, veterum Christi hostium, omnia obtineant, quamque infirmae sint res nostrae, nobiscum deploras ao . Iram dei grassantem iam cum intestinis tum Turcicis bellis pie expavescis. Imperator 23 noster nunc et Meti evangelium his diebus profligavit.

ac Vor reiicere gestrichenes agendi.
ad Nach negotium gestrichenes negotium.
ae quem erga vos habui et habeo am Rande nachgetragen.
af Vor et gestrichenes nedum[?].
ag in quibus korrigiert quas.
ah Vor fuit gestrichenes est.
ai Vor qua gestrichenes aliqua.
ak Vor irascendi gestrichenes non.
al Vor quod ein gestrichener Wortanfang.
am in sacra coena über der Zeile nachgetragen.
an et perficiant über der Zeile nachgetragen.
ao Kann auch als deplores gelesen werden.
Reformation und Einheit der Kirche. Martin Bucers Einigungsbemühungen bei den Religionsgesprächen in Leipzig, Hagenau, Worms und Regensburg 1539-1541, Mainz 2001. — Veröffentlichungen des Instituts für Europäische Geschichte Mainz, Abteilung für Abendländische Religionsgeschichte, Bd. 185, S. 241-265.
20 Siehe oben Nr. 1789, 59-66.
21 Vgl. Thomas von Aquin, Summa theologiae, III' q. 76 a. 6 ad 3.
22 Bucer will damit sagen: Die scholastische Theologie deutet die Gegenwart des Leibes Christi nicht in grob materialistischer Weise (vgl. die etwas ausführlichere Darlegung im Brief Bucers an Bullinger vom 13. Dezember 1544, Vadian BW VI 376).
23 Kaiser Karl V.

24 Cruce excitanda et ap regenda ecclesia est. Dominus donet, ut huic nos recte submittamus.

Finis est ut initium in hac mea epistola aq . Si ullo pacto fieri queat, deprecor ar , ut Lutheri epistola prematur, ne quid illinc as amplius tale scribatur. Si volet dominus, cavere summis viribus enitemur, sicut etiam ante certe hac in re non dormitavimus. Sed existunt undique, ||246 quae vult dominus nunc iratus nobis merito, nunc propitius gratuito propter Christum suum. Boni haec, rogo, consule nec aliud putes me at responderi mihi au cupere, quam ut acceptum vulnus tecte curetur, ne pugna gravior recrudescat, quae, utcunque cadat, non nisi magno ecclesiarum malo revocabitur. Consyderandum etiam religiose, quid cuique dominus dedit in ecclesia sua et cuius dicta et facta patent latius. Condona mihi hanc prolixitatem, quam causa invito tamen et profecto occupato extorsit.

Argent[orati], 20. octobris. Resalutant vos omnes symmystae, quibus nos et nostra omnia commendamus in domino. 1543.

M. Bucerus.

[Adresse darunter:] Eximio doctrinae christianae professori, ecclesiae Christi curatori accuratissimo d. Henrico Bullingero suo in domino symmystae et fratri suo in domino colendo et charissimo.