[1723]
Autographer Entwurf: Zürich StA, E II 367, 26-29 (ohne Siegel) Regest: Köhler, Hessen und die Schweiz 473, Nr. 33
Hat dem Brief Lenings [Nr. 1710] mit Sorge entnommen, dass dieser sich in die unselige Polygamie-Debatte eingelassen hat, welche den Schwachen Anstoß bereitet und die evangelische Lehre in Verruf bringt; hätte selbst nicht darüber geschrieben, wenn ihm nicht [der "Dialogus Neobuli"] Anlass dazu gegeben hätte, der den Predigern - über Zürich und die Eidgenossenschaft hinaus -missfällt und zu Diskussionen geführt hat; sein Gewissen zwang ihn dazu, [im Matthäuskommentar] öffentlich zu bekennen, was er und andere Diener der Kirche davon halten. Da er sich im Rahmen eines Kommentars äußerte, blieb seine Darstellung vielleicht zu knapp, doch er ist bereit, seine Haltung ausführlich darzulegen, sollte es die Lage der Kirche erfordern; umgekehrt ist es Lening nicht gelungen, seine Meinung überzeugend zu begründen, obwohl er sich dabei auf Schriften Bullingers zu stützen versuchte; Bullinger hat nichts zu widerrufen und verwahrt sich dagegen, dass seinen klaren Äußerungen ein fremder Sinn unterschoben wird; Unbeständigkeit und Zweideutigkeiten waren ihm schon immer zuwider. Die sophistische Weise, in der Lening etwa die Beweiskraft eines Maleachi-Zitats bestreitet, verfängt nicht, doch Bullinger will aus Zeitgründen nicht weiter auf Einzelheiten eingehen. Hat nur mit Mühe Zeit gefunden, wenigstens soviel zu antworten, hätte sich allerdings dem wartenden Boten des Fürsten [Philipp von Hessen] gerne gefälliger erzeigt. Begrüßt, dass ihn Lening nicht öffentlich angegriffen hat, denn sonst hätte auch er öffentlich geantwortet, und eine solche Auseinandersetzung würde der Kirche schaden. Beharrt trotz Lenings Mahnung darauf dass Gott [dem Adam] eine, nicht mehrere Frauen gab; hat nie beabsichtigt, Öl ins Feuer zu gießen, sein Wunsch ist vielmehr, dass die von andern entfachte Debatte möglichst bald verstummt. Entschuldigt sein rohes Schreiben. Grüße.
Gratiam et vitae innocentiam a domino.
Litteras 1 tuas, Lenyngne, 16. ianuarii datas 16. februarii per publicum principis vestri 2 cursorem 3 accepi et legi, et dolet a quidem mihi non mediocriter, quod intelligo te, amicum et fratrem, quem annis iam aliquot novi et amavi, 4 impexae prorsus causae polygamiae innexum haerere. Mallem ego huiusmodi causas exulceratissimis nostris temporibus omnino consopitas prorsus manere sepultas b . Mallem, plures uxores ducere cupientibus ministri verbi non tam id, quod licitum est, indicarent, si tamen illud per omnia licitum viro c evangelium profitenti sit d , quam illud inculcarent apostoli 5 : "Omnia mihi licent, sed non omnia conducunt. Omnium mihi potestas est, at ego non redigar sub ullius potestatem."6 Mallem de iis, quae infirmos in
fide offendunt, hostes evangelii iuvant et omnibus occasionem calumniandi doctrinam evangelii praebent, quasi illa licentiae, non libertatis sanctae doctrina sit, nihil scriptis publicis spargi in vulgus. Neque ego unquam, Lenyngne. mihi crede, quicquam contra polygamiam vel de digamia, sicuti tu civiliter appellas, scripsissem, nisi aeditos vidissem libellos aliquot Germanicos tantum non praedicantes illam nullis legibus dei caesarisve aut ullius classici scriptoris nota damnatam et ideo christianis licitam utpote iustam, sanctam, bonam. Displicuit ea mihi disputatio vehementer ac displicet etiam hodie vehementissime, nec mihi soli, sed omnibus quoque aliis symmistis e , neque Tigurinis tantum, sed reliquis per Helvetiam et vicinas ecclesias ministris fidelibus. Quid, quod concertationes non rarae obortae sunt inter fratres de polygamia, licita ne sit an illicita? Et si licita utpote nullis legibus prohibita, nihil porro f obstare, quo minus liceat cuivis certas afferenti causas plures ducere uxores. Addebant enim nemini certas, nemini porro necessarias defore g causas, nisi ei, qui h amet frigide. Clamabant interim alii evangelicos ex evangelio aliud nihil colligere, quam quod carnem afficiat. Olim disputatum esse, an liceat sacerdoti uxorem ducere, nunc disceptari, an liceat pluribus misceri. Nec ullus est vel hodie quiritandi finis aut modus. Quid hic faceremus, Lenyngne, nos praesertim, quibus fidelis cura vigiliaque super gregem domini erat demandata? Certe neque silere prorsus neque omnia dissimulare licuit, nisi contra nostram ipsorum conscientiam agere et multos nostrae fidei commendatos i in apertum voluissemus praecipitare periculum, eos imprimis, qui ad libidinem proniores quidvis in occasionem rapiunt, quo sua expleant desideria. Itaque, quod omnes alios ecclesiarum mi-||27 nistros et privatim apud se sentire et rogatos publice respondere intellexi, quod item k ipse credidi et ex scripturis didici, publico etiam scripto testari volui. Nil hic egi ex affectu, nil simulate, nil in gratiam aut odium cuiusquam, utpote cum authores istius dogmatis mihi essent incognitissimi. Simpliciter ergo, quod credidi, professus sum idque in utilitatem ecclesiarum, quibus prodesse, non obesse volui. 8 Nec pudet vel poenitet me facti illius ac consilii mei. Nam quod egi, bona coram deo conscientia egi.
At videntur tibi ac fortasse tuis quoque argumenta illa mea, quibus polygamiam oppugnavi, admodum esse imbecillia, adeo l ut optent amici etiam mei m , qui et ipsi polygamiae parum sunt propitii, huiusmodi ulcus me vel
non attigisse vel forcioribus probatioribusque medicamentis aggressum esse. 9 Atqui meminisse oportebat, amice, me commentatoris functum offitio 10 vix supremos argumentorum apices in transcursu consignasse aut adumbrasse potius. Quod si videro e re fore veritatis n , ecclesiarum fratrumque, non gravabor aspirante domini gratia contracta et brevia o illa nostra locis diductis p dilatare copiosius, adumbrata inceptaque q pro virili absolvere, confusa et indigesta digerere, obscura expolire, r involuta planius explicare, infirma sive imbecillia s confirmare et munire validius t , argumenta denique contraria u excutere ac confutare. Nolui in commentariis et aliud fere agens plene ea de v re scribere; quia tamen nihil prorsus w de ea dicere nec debui nec commode potui, volui sententiam modo meam, quam multi audire cupiebant, x utcunque aliquot y argumentis suffultam z perstringere. Ita forte factum est, ut in hac causa nec tibi nec aliis (utcunque interim multi viri boni et docti nil amplius desiderent aa in hac disceptatione fecerim satis. Nimirum evenit hic mihi, quod fortassis tibi ab per brevitatem epistolae satis ac alioqui prolixae accidit. Quanquam enim plurima recensueris argumenta, quibus digamiam videri cupis assertam, nullum tamen illorum tantam ad habet evidentiam, certitudinem ae et firmitatem, ut verbo dei aperto instructus af pleneque ag persuasus tuto ei possim inniti. Libere, quod sentio et ut ex animo sentio, eloquor. Et tamen videri vis ea, quae protulisti, ex meis concinnasse libellis, quos vel retractare aut revocare aut denique non agnoscere vel certe digamiam ceu rem licitam et divinam concedere cogar in certis vel necessariis casibus permittendam christianis. 11 Ego vero libellos illos meos agnosco ingenue ah nec ||28 ullum illorum vel retractabo vel revocabo; non agnosco autem nec recipio ai sequelas et deductiones, quas inde eliciunt et derivant polygamiae assertores. Dum illos scriberem ac aederem, nunquam vel somniavi
huius quicquam, quod nunc ex iis elicitur. Et sat scio neminem syncere, collatis ak videlicet et rite expensis omnibus meis, al huiusmodi quiddam am posse colligere an 1 Praeterea spero hoc mihi fore dandum apud omnes aequos iudices, quod nemini hactenus est negatum, eidem ao videlicet sententiae ap concedi expositionem, qui proposuit sententiam aq . Proposui libellis illis meis simplici mente et citra dolum malum, quod sensi; hoc ipsum significantius et expressius exponam, si quis mihi meis suum, id est alienum sensum indere perrexerit. Neque hic ulla utar arte veteratoria. Non sedebo duabus sellis, 12 quod dici solet, non aliud stans, aliud sedens eloquar. 13 Inconstantia ar enim et lubricitate non aliud vitium plus odi as per omnem vitam. Syncera fide, praesenti mentes at et constanti animo agam veritatis negotium, ubi ipsa res deposcere videbitur.
Porro argumenta illa mea Matth. commentariis aspersa eludis, ut libere, quod sentio, dicam, non diluis; sed et affectui, quantum satis est, indulges nec dentem prorsus au contegis et contines av . Nam Malachiam citavi (unum e multis afferam); tu ad surdos relegas et caecos. 14 Haec, pace tua dixerim, non a theologo, sed a sophista cautionibus e Topici? aw Aristotelicis utente expectassem. Nam si rectius et ax propius inspicias locum Malachiae, reperies integrasa ay esse res nostras, morbidas vestras az . Verum huius generis non pauca transeo ac ba prudens non attingo. Non enim statui in praesentiarum ad singula ordine ac plene respondere. Aliud expecto tempus, quod plus habeat commoditatis et turbarum occupationumque minus.
Certe vix potui haec rescribere bb cum propter temporis brevitatem tum propter privata et publica mea negotia. Biduo quidem bc iussus et rogatus apud me mansit cursor, vir profecto bonus et fidelis, cui gratificari utinam licuisset idque bd propter illustrissimum et optimum Cattorum principem, e
cuius famulitio se esse dicebat be ; sed vix interim bf aliquot horas meis suffuratus sum occupationibus, quas impenderem tuis legendis et bg expendendis hisque nostris chartae bh illiniendis.
Sub bi finem epistolae addis scripsisse ista privatum privatim, amicum amico, 15 non quidem contendendi aut dissidium in ecclesiis excitandi animo, sed ut mihi occasionem des de hoc negotio magis sobrie cogitandi deliberandive, ne oleum camino addatur 16 neve res propemodum consopita denuo excitetur perperam. 17 ||29 Profecto amici animum in libera illa tua admonitione agnosco ac gratias ago. Consultius autem illud forte est, quod maluisti hoc negotii apud me privatim agere quam publice coram ecclesia bk . Nam quanta cum laude egisses publice, nescio. Neque ego quicquam hic dissimulassem ac satis copioso tibi scripto respondissem haud dubie. Verum non vis contendere neque novas in ecclesia rixas excitare. Probo in te ingenium candidum et sanctum. Abhorret et animus meus totus a contentionibus bl , nec facile, nisi pertractus, in harenam descendo sciens, quid damni dederit ecclesiae iugis aut subinde repetita altercatio.
Iam quod bm finem mihi bn certum omnium tuorum bo proponis, Lenygne, frater et amice, bp ut scilicet bq magis sobrie de digamia cogitem, ne br oleum camino addam aut rem bs fere consopitam excitem denuo, gratias ago bt . Non enim bu possum bv magis sohne de connubio cogitare, quam si, quod feci hactenus, bw cogitem dominum ab initio dixisse bx : "Erunt duo in carne una" [Gen 2, 24] atque ideo by viro iunxisse uxorem, non uxores, maximeque sobrios esse, qui unica contenti uxore concupiscentias carnis imperio spintus subiugare contendunt. Et in hac causa aquam potius incendio affundere, non oleum camino addere bz studui. Qui ca primi hoc incendium excitarunt ac
publicis scriptis rem novam et hactenus non usitatam in vulgus alioqui cb cupiditatibus plus satis obnoxium cc sparserunt, oleum venus videntur addidisse camino. Ego certe rem infelicem feliciter consopitam non cupio infeliciter cd exuscitare. Gloriam potius ce Christi, regis nostri, cf et quod honestum atque utile est, omnes viribus omnino omnibus nostris promovere et excitare cg studeamus. Quodsi ch causa digamiae aut polygamiae propemodum consopita est, bene est, gaudeo, gratias ago deo nostro, ci nil amplius volo aut peto ck neque aliud in commentariis illis cl meis spectavi, quam ut feliciter consopiatur et a nemine porro usurpetur.
Dominus Iesus sit cum spiritu tuo 18 et tuorum omnium. Festinanter scripsi, quare boni consule meam illam rusticitatem cm .
Salutabis meo nomine, si quos nosti amicos et fratres mihi faventes.
Tiguri, 18. februarii hora 6. pomeridiana anno 1543.
[Ohne Adresse.]