Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[1464]

Bullinger an
Hermann [Aquilomontanus]
Zürich,
18. Februar 1541

Autographer Entwurf a : Zürich StA, E II 342, 104r.-105r. Gedruckt 2 : Füssli I 209-214, Nr. 56; Krafft 138-140; englische Übersetzung: Two Epystles, one of Henry Bullynger [...], London (s. n.) 1548, sowie [Antwerpen 1544? / London 1550?]3

Johannes von Bekensteyn hat über einen in Niederdeutschland kursierenden Brief [Capitos] berichtet, der die Teilnahme am Hochamt für unbedenklich erklärt, was Beunruhigung hinsichtlich der Haltung der oberdeutschen Theologen ausgelöst hat. Die Zürcher Kirche lehnt diese Meinung ab; Messe, Bilder u. ä. gehören nicht zu den [Adiaphora], da Gottes Gesetz jeden nicht von Gott angeordneten Kult verbietet; Cyprian, Elias und Zephanja haben Abänderungen der von Christus eingesetzten Form des Abendmahls bzw. die Vermischung der von

f In der Vorlage Faerunt.
g In der Vorlage Valae, ex Baerna.
6 Anfang 1538 war der Berner Rat durch den Widerstand zwinglisch gesinnter Pfarrer gezwungen worden, den im Vorjahr durch Bucer abgeänderten Katechismus Kaspar Meganders nochmals zu revidieren; vgl. HBBW VIII, S. 49f; Hundeshagen 102.
7 Mathias Apiarius.
a Mit falscher Angabe des Adressaten (von späterer Hand): Ep[iscop]o Colon[iensi]. Die nach Königsberg gelangte Abschrift
(vgl. Anm. 4) ist gemäß Auskunft des Geheimen Staatsarchivs Preußischer Kulturbesitz in Berlin seit längerem verschollen.
1 Da das Antwortschreiben vom 20. August 1541 erhalten ist (s. unten Nr. 1557), steht der Adressat zweifelsfrei fest.
2 Bei beiden Abdrucken wurde irrtümlich der Kölner Erzbischof Hermann von Wied als Adressat angenommen (vgl. Anm. a).
3 HBBibl I 142f; vgl. Carlo Ginzburg, II nicodemismo. Simulazione e dissimulazione religiosa nell'Europa del ' 500, Torino 1970, S. 153, Anm. 1.

Gott eingesetzten Religion mit menschengeschaffenen Riten verurteilt; unter dieses Verdikt fällt jede Art von papistischer Messe. Außerdem verlangt die HI. Schrift ein offenes Bekenntnis, und damit verbietet sich -entgegen der Lehre der Elkesaiten - eine bloß äußerliche Teilnahme an innerlich abgelehnten sakralen Handlungen; Bullinger hat dies schon in früheren Schriften näher ausgeführt. Diese Haltung schließt die Bereitschaft zum Martyrium mit ein. Bekensteyn wird mündlich noch genauer über das Gespräch mit den Zürcher Theologen berichten. Grüße.

Exposuit nobis, Hermane frater colendissime, ciarissimus et piissimus vir d. Ioannes Beckstein 4 circumferri per Inferioris Germaniae ecclesias epistolam 5 , qua palam doceatur licere christianis summam, quam vocant, missam accedere, atque ob illam non parum turban alios, alios vero suspicari omnes Superioris Germaniae ministros ecclesiarum in eadem esse sententia. Placuit itaque ecclesiam Tigurinam et veterem et orthodoxam nostram quoque doctrinam ac fidem ab b infelici illa suspitione purgare atque apud te, ecclesiarum Inferioris Germaniae eruditione et sanctimonia non postremum per gratiam Christi ministrum, palam fateri nos neque in illa esse sententia neque probare illam sententiam c . lis sane d , quae indifferentia et media appellanture, e credimus virum christianum libere f , ubique et semper uti posse, modo scienter et ex charitate, nempe ad gloriam dei et ad ecclesiae proximorumque aedificationem omnia fiant; attamen missam papisticam, sive ea summa sit sive infima, idola et alia huius generis, quae palam cum verbo dei atque fide syncera pugnant, inter media non numeramus. Indifferens enim illud est, quod "neque bonum neque malum est; sive enim feceris sive non feceris, nec iustitiam habebis nec iniustitiam"; nam ita quoque indifferentia g

b ab über der Zeile nachgetragen.
c Es folgt über der Zeile nachgetragenes, gestrichenes quanquam [— — —].
d Streichung von sane nachträglich rückgängig gemacht.
e Nach appellantur gestrichenes et re vera sunt.
f Vor modo ein gestrichenes Zeichen.
g indifferentia am Rande nachgetragen.
4 Johannes von Bekensteyn (Bekesteyn) stammte, wie der Name vermuten lässt, vielleicht aus den Niederlanden, lebte aber in Ostfriesland. Anfang 1541 reiste er nach Straßburg, Zürich und wohl auch Basel, wo er Gespräche über die im Brief diskutierte Frage führte. Am 20. Januar 1542 schrieb er aus Oldersum an Felix Rex, gen. Polyphemus, den Bibliothekar Herzog Albrechts von Preußen, berichtete über seine Reise und teilte auch die schriftlichen Stellungnahmen von Bullinger, Calvin und Sebastian Franck mit. Mehr ist über ihn nicht bekannt. —Lit.: Alfred Hegler,
Beiträge zur Geschichte der Mystik in der Reformationszeit. Aus dem Nachlasse hg. v. Walther Köhler, Berlin 1906. — ARG, Ergänzungsbd. I, S. 31-41. 44; Ginzburg, aaO, S. 136-153; Jacques V. Pollet, Martin Bucer. Etudes sur les relations de Bucer avec les Pays-Bas, l'Electorat de Cologne et l'Allemagne du Nord, Bd. I, Leiden 1985. —Studies in Medieval and Reformation Thought 33, S. 293-311.
5 Der Brief, dessen Autor entweder von Bullinger verschwiegen wird oder ihm von Bekensteyn nicht genannt wurde, stammte von Capito. Er vertrat die These, auch die römische Kirche sei Kirche Christi; kein Gläubiger dürfe die Kirche, in die er berufen sei, eigenmächtig verlassen, deshalb solle man die Messe trotz aller abergläubischen Entstellungen als christlichen Gottesdienst mitfeiern. Capitos undatierter Brief ist, wie es scheint, nur unvollständig überliefert; s. Ginzburg, aaO, S. 139-146. 209-213.

ipse finivit ad Augustinum Hieronymus. 6 Quis vero sanus non h dixerit summam missam et idolorum in tempus usum esse' malum, quis facile concessent esse k bonum? Lege domini semel et manifeste damnatur omnis cultus et ritus sacrorum peregrinus, 7 id est vel ab ipso deo non institutus vel praeter l dei m verbum ab hominibus inventus. Quid vero aliud est missa summa quam ritus non a deo, sed n ab hominibus praeter verbum dei institutus? Quid enim Christi o coena sit et quibus ipsam ritibus celebrari iusserit Christus, non ignoramus. Non obscurum et illud est eos, qui summam missam celebrant, domini coenam atque ritum eius ut barbarum, incultum adeoque p haereticum damnare, cum interim sanctus martyr Cyprianus dicat non aliud in coena vel sequendum vel recipiendum esse, quam quod ipse nobis tradidit dominus. 8 Et rursus: "Adulterum est q " , ait r "impium est s , sacrilegum est t , quodcunque instituitur humano furore, ut divina violetur dispositio."9 Quid, quod Helias, sanctissimus dei vates, qui igneo curru in coelum subvectus u creditur v 10 , religiones sive instituta dei ac hominum w vetuit copulare aut commiscere? "Si dominus", inquit, "est deus, sequimini ilium; si Baal est deus, sequamini illum. Quousque in utrumque latus claudicatis?"11 Sed et Sophonias: "Perdam", inquit, "eos, qui iurant per dominum et per Melchom." 12 ||104v. Certe si unicum Christi sacrifitium semel pro peccatis mundi oblatum perficit fideles, 13 quid opus est in summis illis missis corpus et sanguinem domini quotidie pro peccatis vivorum et mortuorum imolare? Si illi, qui in fide excedunt, a morte transeunt ad x vitam, si, qui incredulitate moriuntur, in iuditium veniunt, 14 quid, quaeso, sacrificant pro mortuis? Si y

h non am Rande nachgetragen.
i Vor esse gestrichenes non.
k facile concesserit esse anstelle von gestrichenem dixerit über der Zeile nachgetragen.
l Vor praeter gestrichenes exte.
m dei in der Vorlage korrigiert aus deum.
n non a deo, sed über der Zeile nachgetragen.
o Christi über der Zeile nachgetragen.
p barbarum, incultum adeoque über der Zeile nachgetragen.
q est in der Vorlage korrigiert aus esse.
r ait über der Zeile nachgetragen.
s est in der Vorlage korrigiert aus et.
t est nachträglich eingefügt.
u subvectus in der Vorlage korrigiert aus sublatus.
v In der Vorlage crediditur.
w sive instituta dei ac hominum über der nachgetragen.
x ad anstelle von gestrichenem in über der Zeile nachgetragen.
y Vor Si gestrichenes Quid ergo isti docent in animo apud semetipsum credere Christum sacrifitio plene absolvisse fideles in perpetuum, externo autem ritu et accessu (et accessu über der Zeile nachgetragen) approbare, quod adversarii ipso facto profitentur, se indiern corpus domini offerre pro expiatione peccatorum?
6 Hieronymus, Epist. 112, 16, 2 (CSEL LV 386, 11f).
7 Vgl. z. B. Dtn 7, 5. 25; 12, 1-3. 29-31.
8 Vgl. bes. Cyprian, Epist. 63, 10, 2-11, 1 und 14, 1-3 (CChr III C 402f. 408f).
9 Cyprian, Epist. 43, 5, 2 (CChr III B 205).
10 Vgl. 2Kön 2, 11f.
11 1Kön 18, 21.
12 Zeph 1, 4f.
13 Die reformatorische Betonung der Einmaligkeit des Opfers Christi stützt sich insbesondere auf Hebr 7, 27; 9, 24-28.
14 Vgl. Joh 5, 24.

in spiritu et veritate adorandus est dominus, 15 quare isti connivent ad dogma et ad factum eorum, qui iubent deum adorare in pane? Proinde cum Helia licet clamare: "Quousque claudicatis in utramque partem? Si z Christi sacrifitium absolutum est, credite unica oblatione vos perfectos esse in perpetuum, si vero in missa quotidie offertur, credite vos quotidianis sacrificiis purgari."Non congruunt neque conveniunt inter se ista, neque aa est, ut quisquam sibi summa vel infima missa oculos perstringere sinat. In summa missa illae ipsae impietates sunt, quae in infima; utrobique luxatur institutio Christi, utrobique offertur Christus pro vivis et mortuis, utrobique adoratur in pane, utrobique servitur idolis, utrobique invocantur creaturae, praesertim in offitiis, quae de sanctis celebrantur, utrobique canon impiissimus potissima missae portio est. Nihil in ea est priscae vetustatis, nihil apostolicae simplicitatis. ab

Sed et illud observari hic inprimis convenit ac , quod scriptura a nobis non tectam, sed apertam confessionem requirit. At sacris et sacrorum usu maxime confitemur fidem nostram. Qui sacris gentilitiis aut Turcicis astat requisitus, fatetur gentilismi et Turcismi se esse participem. Qui missae assistit requisitus ad , testatur palam ae se missam et religionem missaticam agnoscere pro vera. Praesentia ergo sua confirmat omnes errores missae. Qui renuit af assistere missae, hunc pro contemptore habent adversarii ag sacrorum et totius papismi. Ideoque hac ipsa ratione repulsos credamus ah fideles a cornmunicatione missae, qua scimus manifestam ab uno ||105r. quovis nostrum confessionem doctrinae ac fidei Christi diserte postulari. Neque vero satis est corde credere et deum clam confiteri, nisi et oris syncera, plena ac plana veraque accedat confessio. 16 Origenes author est Helchesaitarum extitisse haeresim 17 , quae docuerit, quod in persequtionibus, si quis negaverit (verbis utor Eusebii, Eccies. hist. lib. 6., cap. 28. 18 ), nihil criminis habeat pro eo, quod is, qui fixus est in corde suo, etiamsi ore negaverit pro necessitate, corde tamen in fide permanet. Verum non institui iam de hac quaestione ad plenum disputare. Annotavi quaedam olim de ipsa in coment[ario] 1. Cor.

z Vor Si gestrichenes Si dominus est deus sequ.
aa Vor neque gestrichenes quae hostilius sibi repugnant quam ignis et aqua.
ab Von Nihil bis simplicitatis am Rande nachgetragen.
ac convenit anstelle von gestrichenem existi über der Zeile nachgetragen.
ad requisitus über der Zeile nachgetragen.
ae palam über der Zeile nachgetragen.
af Vor renuit gestrichenes enim.
ag adversarii über der Zeile nachgetragen.
ah credamus über der Zeile nachgetragen.
15 Vgl. Joh 4, 23f.
16 Vgl. Röm 10, 10.
17 Die Religionsgemeinschaft der Elkesaiten, eine judenchristliche Täufergemeinschaft mit synkretistischen Zügen, geht auf Elkasai zurück, dessen Offenbarungsbuch etwa um 115 n. Chr. entstand. Anhänger Elkasais lebten noch im 10. Jahrhundert im Vorderen Orient. Vgl. Jürgen Wehnert, in: LThK 3 III 605f; Johannes van Oort, in: RGG 4 II 1227f.
18 Eusebius von Caesarea, Historia ecclesiastica, 6, 38(!)(SChr XLI 140).

8., 9. et 10. cap. 19 , item in epistola ad Hebreos 20 , rursus in libris De origine erroris 21 postremo a me recognitis ac loqupletatis.

Haec autem in hoc scripsi, ut intelligat tua pietas nos plane non esse in illorum sententia, qui accessum ad missas apperiunt afflictis. Nos potius credimus et docemus ai intrepide confitendam veritatem, errorem vero impugnandum, detestandum ak et fugiendum, imo animas potius ponendas quam communicandum prophanis illis sacris. Novimus in patientia multa possidendas esse animas nostras; 22 novimus per multas tribulationes ingrediendum esse in regnum dei. 23 Quod si ita licebit porro pro ratione temporis religionem simulare et dissimulare, miscere et luxare, stulti profecto fuere sanctissimi dei martyres, qui ritibus maxime significantibus sese applicare renuerunt. Caeterum placuit et integritas et constantia domino; non itaque displicebit et illorum sancta pertinatia, qui extrema quaeque perpeti malunt quam impiis communicare sacris papisticis. Haec libere de nobis testari potes apud bonos et ob veritatem afflictos ac al orare, ut suis nos precibus deo commendent.

Plura ipse d. am bannes Beckstein an exponet; audivit enim ille et symmistas nostros de hac eadem re disputantes d. Leonem Iudae, Gasparem Megandrum, Erasmum Fabritium 24 , Conradum Pellicanum, Theodorum Bibliandrum ac reliquos, qui omnes te salvere iubent ao . Vale ap , frater in domino colende aq , me ama ac Christo commenda.

Tiguri, 18. februarii 1541.

Salutabis fratres. Salutant et te fratres.

[Ohne Adresse.]

ai et docemus über der Zeile nachgetragen. ak detestandum über der Zeile nachgetragen.
al Vor ac gestrichenes de nobis.
am Vor d. gestrichenes de nobis.
an Vor Beckstein gestrichenes a.
ao Von d. Leonem Iudae bis iubent am Rande nachgetragen.
ap Vor Vale gestrichenes Vidit is ecclesiam nostram.
aq frater in domino colende anstelle von gestrichenem et über der Zeile nachgetragen.
19 Bullinger, Commentarius in priorem Pauli ad Corinthios epistolam, Zürich 1534
(HBBibl I 53), f. 91v.-126r. (,,An liceat sacris communicare prophanis?").
20 Bullinger, Commentarius in epistolam ad Hebraeos, Zürich (Christoph Froschauer) 1532 (HBBibl I 38) (gedacht ist wohl an die Auslegung von Hebr 10, 32-34, bes. f. 112v.; vgl. die ausführliche Kritik an der Messe, f. 98r.-107r.).
21 Bullinger, De origine erroris libri duo, Zürich (Christoph Froschauer) 1539 (HBBibl I 12), bes. f. 175v.-177r. (,,Quanta constantia oporteat idololatriam fugere").
22 Vgl. Lk 21. 19.
23 Vgl. Apg 14, 22.
24 Erasmus Schmid.