[124]

Bullinger an

Philipp von Hessen

Zürich,

17. August 1532

Gedruckt: In piam et eruditam Pauli ad Hebraeos epistolam Heinrychi Bullingeri commentarius, Zürich 1532, f. A2r.—A7r. (Widmungsvorrede)²

Dankt dem Landgrafen für die Verteidigung des zwinglianischen Glaubens in Schweinfurt und Nürnberg. Bullinger hofft, der Landgraf lasse sich nicht von den altbekannten Argumenten der Zwingli-Gegner beeinflussen. Will im Kommentar zum Hebräerbrief beweisen, daß die Zürcher Lehre nichts Ketzerisches enthält. Verteidigt Zwinglis Tod in der Schlacht, der nicht als Gottesgericht über einen Ketzer zu verstehen ist. Sieg oder Niederlage beweisen nichts über die Wahrheit oder Falschheit der verteidigten Sache. Klagt, daß niemand ernsthaft gegen die Schlechtigkeit der Welt ankämpft. Versichert, daß Zürich fest beim reformierten Glauben bleibt.

Illustrissimo Cattorum principi Philippo Heinrychus Bullingerus gratiam et vitae innocentiam a domino.

Ago tibi gratias, illustrissime princeps, communi omnium piorum nomine, quod caussam nostram, imo non nostram, sed Christi domini multis iam annis, maxime vero proximis diebus Schvinfordiae primum, deinde Norinbergae ³ adversus eos strenue defenderis, qui nos et nostram quam Zuinglianam vocant doctrinam voluere proscriptam ⁴ . Vidisti enim acri illa qua a summo principe deo donatus es prudentia non hominis proscribi doctrinam, sed dei veritatem, quam Zuinglius non minus pie quam cordate toti orbi praedicavit. Memor itaque verborum apostoli, quibus Timotheum suum contestatur et dicit: «Ne pudeat te testimonii domini nostri neque te pudeat mei, qui sum vinctus illius» [2 Tim 1,8], noluisti veritatem ullo humani nominis praetextu proscribi. Quapropter gratulamur hic quoque tibi, princeps

1 Philipp, Landgraf von Hessen, 1504-1567, führte eine konsequent territorialstaatliche, antihabsburgische und reformatorische Politik. Seit 1526 erfolgte in Hessen ein planmäßiger Aufbau der neuen kirchlichen Ordnung, 1527 wurde in Marburg die erste evangelische Universität gegründet. Die Bemühungen um eine politische Allianz aller antihabsburgischen Kräfte erklären Philipps Versuche, die dogmatischen Streitfragen zwischen Zwingli und Luther aus dem Wege zu räumen (vgl. das Marburger Gespräch 1529). Mit dem Ausgang des Zweiten Kappelerkrieges erlitten die politischen Pläne Philipps einen schweren Rückschlag. Mit Bullingers Widmungsvorrede und Nr. 129 werden die Beziehungen zwischen Zürich und dem Landgrafen wieder aufgenommen. Die beiden Männer unterhielten bis zum Tode Philipps eine kirchlich und politisch gleichermaßen bedeutsame Freundschaft,

von der ein reger Briefwechsel zeugt. — Lit.: HBD passim; Walther Köhler, Hessen und die Schweiz nach Zwinglis Tode im Spiegel gleichzeitiger Korrespondenzen, in: Philipp der Großmütige. Beiträge zur Geschichte seines Lebens und seiner Zeit, Marburg 1904, S. 460-503; Hauswirth; Walter Heinemeyer, in: RGG V 332f.

2 HBBibI I 38; vgl. auch oben S. 167, Anm. 6.

3 Philipp von Hessen hatte sich weder an den Sonderverhandlungen von Schweinfurt vom 1. April bis Anfang Mai 1532 noch an der Ausarbeitung des Nürnberger Anstandes, der Ende Juli 1532 zustande kam, persönlich beteiligt, war aber durch seine vertrautesten Räte vertreten. Zu den Verhandlungen und deren Ausgang s. Winckelmann 186-209.230—256.

4 Zur ursprünglich geplanten Ausschließung der Zwinglianer vom Frieden s. oben S. 161, Anm. 4.

piissime, de illa praeclara, quae in te est, prudentia et constantia et deo nostro patri benignissimo gratias agimus, quod te nostrae caussae dederit aequum et iudicem et tutorem. Illum, porro, indefessis ora- ||A2v. mus precibus, ut quod coepit, confirmet et dona sua in te augeat, imperium quoque securum, domum tutam, exercitus fortes, senatum fidelem, populum probum et obedientem, prophetas quoque sanctos et veraces tribuat et te nobis diu incolumem et in via veritatis conservet. Scimus enim absque singulari numinis afflatu tenuem esse principum pietatem, ut nunc id totum, quod per te nobis confertur, divinae bonitati feramus acceptum, quae te et tuo ministerio ceu honorifico vase ⁵ ad gloriam nominis sui utitur in domo sua. Neque enim ista in hoc scribimus, quod veritatis negotium sine tuo aut aliorum principum consensu interiisse aut constare non posse censeamus, qui iam olim didicimus ipsam veritatem per se quidem esse invincibilem et immortalem ⁶ , qua non principes solum, sed omnia regna mundi conserventur, et quicquid laudis vel vituperii, commodi vel incommodi principes habeant, id omne aut ex veritatis cultu aut neglectu oriri. Quid enim apertius, quam quod Christus dixit: «Ego vero ab homine testimonium non accipio» [Ioh 5,34]? Quid evidentius, quam quod propheta scripsit: «Nolite fidere principibus aut quoquam hominum, in quibus non est salus. Ab homine enim cum abit spiritus eius, redit ad terram suam. Tunc pereunt universae cogitationes eius. Foelicem autem eum, cuius robur est deus Iacob, cuius spes est ad dominum deum suum, qui coelos, terram ac mare ||A3r. condidit, et quicquid in eis est, qui fidem in perpetuum servat» [Ps 146,3-6]? In historiis quoque sacris videmus Saulem, Achab, Ioas et Zedechiam, praecipuos veritatis hostes, per omnem vitam periclitari, tumultuari, nihil satis tuti aut firmi habere et tandem foeda etiam suorum strage et vita et regno exui, interim vero veritatem, quam illi extinctam volebant, nihilominus perennem manere ⁷ , contra vero Davidem, Iosaphat, Ezechiam et Iosiam, fidelissimos veritatis cultores, veritatis beneficio etiam in mediis periculis impavidos obdurare, in ipsis quoque tumultibus tranquillos perstare, foeliciter et summa cum laude res gerere et aeterna demum immortalitatis gloria a deo fidelissimo agonotheta munerari. Ex quibus constat veritatem per se quidem esse foelicem et immortalem. Qui enim veritatem propugnant, ab ipsa quidem defenduntur et eius beneficio multis perfruuntur bonis. Qui vero impugnant eam, ii foelicitate non modo destituuntur, sed ne illud quidem quod voluerunt assequuntur. Siquidem veritas ab ipso mundi exordio immota adversus omnium tyrannorum insultus perstitit. Benigne itaque tecum egit pater coelestis, princeps illustrissime, qui tibi veritatis studium insevit et te honorifico vase in ecclesia sua uti voluit. Unde nunc pietas tua prudenter fecerit, si illius vocationi non desit et in timore domini veritatem impense coluerit.

||A3v. Neque vero ignoramus, quid hostes nostri tibi hic obiiciant nostram doctrinam inconstantem esse, factiosam et haereticam, nos vero ut schismaticos et seditiosos homines vitandos ⁸ . Scimus, quanta linguae virulentia, quantis calumniis nos deferant atque proscindant. Verum cum aequum te nobis hactenus praestiteris spectatorem, futurum speramus, ut ne nunc quidem talibus convitiis nobis iniquus

5 Vgl. 2 Tim 2,21.

6 Zu Bullingers früheren Aussagen über die Wahrheit s. Staedtke 81.

7 Vgl. Ps 117,2.

8 Zu dem im Frühjahr 1532 erneut aufgebrochenen Streit zwischen Luther und den Zwinglianern s. oben S. 101, Anm. 12, S. 103, 14-18 und Nr. 106.

reddaris. Nam doctrinam nostram sanctam esse et veram evicit compluribus scriptis ille sanctae memoriae antecessor noster H. Zuinglius, evicit et inculpatae vitae et incomparabilis eruditionis vir Ioan. Oecolampadius. Eandem illam doctrinam, quam illorum ministerio ex sacris a deo accepimus, utpote non hominum, sed dei discipuli, cuius illi erant servi, adhuc illibatam custodimus. Id quod hoc meo in Hebraeos Pauli commentario, imo et ipsa Paulina epistola comprobamus. Ex qua, si per occupationes legere liceret, intelligeres nos de scriptura, testamento et lege dei, de deo, unitate et trinitate dei, de Christo deo et homine, mediatore, sacerdote et sacrificio, de vera salute et iustificatione, de ecclesia, de vocatione ad munus docendi, de vera fide, de sacramentis et vero dei cultu, primariis nostrae religionis capitibus, nihil novum, factiosum aut haereticum, sed prorsus sana, catholica et orthodoxa credere et praedicare.

Igitur cum ipsa res clamitet sanctam et veram esse do- ||A4r. ctrinam, quam sequimur, tuarum partium erit, princeps clarissime, veritatem non deserere et ipsa re, quod diceris, esse, princeps veritati et iusticiae consecratus, qui non modo calumniis iniquorum adversus innocentes non irritetur, sed ne periculis quidem a vero et iusto absterreatur. Vere enim Cicero omnem laudem facti esse putavit, quod prudentia sine constantia nihil sit 9 . Plato in eo opusculo, cui titulus Laches, putavit scientiam sine iusticia caeterisque virtutibus calliditatem potius esse quam sapientiam 10 . Et sane non dubitamus isti tuo tam generoso animo tantum a numine roboris esse inditum, ut is neque Cappellana nostra clade neque Zuinglii nostri insperato interitu concutiatur. Scimus enim quanto dicendi, imo nugandi apparatu adversarii, quo magis caussae nostrae incommodent, hostium iactitent victoriam. Scimus, inquam, quod alii quidem clamitant, factiosum hominem iusto dei iudicio per tumultum esse oppressum, alii vero contendunt huius interitum, haereticae doctrinae certissimum esse argumentum 11 . Sed audi, clementissime princeps: Non potuit propter tumultum occubuisse, qui verae pacis, aequitatis, iusticiae et patriae amantissimus fuit. Bello quidem et tumultu non pessimi sed optimi quique plerunque oppressi sunt. Plura autem pro hoc viro hac in re nunc non dicam, qui eatenus hominem defendo, quatenus illi veritatis caussa coniuncta est et ita coniuncta est, ut veritati aut commodet aut incommodet. ||A4v. Alias agnoscimus illud Paulinum: «Quis est Caephas, Paulus aut Appollos nisi ministri, per quos credidistis?» [1 Kor 3,4f]. Neque vero plura de caussa aut iure belli, bellumne an tumultus fuerit, scribam, cum quod nihil istius ignores, tum quod praelo potissima eius generis ante acceptam cladem a clarissimo nostro senatu Tigurino in lucem aedita sunt 12 . Hoc adiiciam, interitum qualemcunque tandem vel fidem vel doctrinam neque probare neque improbare posse. Videas enim homines impiissimos faustissimis excedere fatis, rursus videas optimos quosque viros a pessimis mortalium inhonestissimo fere mortis genere extingui. Isaias enim, omnium prophetarum princeps, serra dissectus sub prophetarum latrone Manasse occubuit. Ieremias, prophetarum constantissimus, et Zacharias, longe fidelissimus, a sceleratissimis mortalium lapidati sunt.

9 Cicero, Briefwechsel mit Brutus, I, 16,10, wo allerdings Brutus diese Aussage macht.

10 Vgl. Platon, Laches 196e-198a.

11 Zu den Reaktionen und Kommentaren auf Zwinglis Tod in der Schlacht s. Erichson.

12 Siehe z. B. die Proklamation Zürichs vom 27. Mai 1531, worin die Proviantsperre gegenüber den V Orten begründet wurde (EA IV/1b 1001-1003).

Quid praeterea commemorem Ioannem, Zachariae filium, quo sanctior alius a mulieribus nemo prognatus est, quid vas electionis Paulum nostrum? Quorum ille consilio turpissimi scorti ab omnium impurissimo Herode etiam in carcere caesus, hic vero ceu publicae pacis interturbator ab omnium, qui sunt et fuerunt, crudelissimo latrone Domitio Nerone truncatus est capite. Interim vero nemo nisi impiissimus quisque doctrinam et vitam istorum propter supplicia posuit in dubium ¹³ . Cur ergo isti Zuinglii nostri interitum trahunt ad damnationem fidei eius ||A5r. et doctrinae, cum satis constet in iis a piis desiderari nihil? An vero obliti sunt verborum domini: «Si me persecuti sunt et vos persequentur» [Ioh 15,20]? Item: «Veniet tempus, ut quisquis interficiat vos, videatur cultum praestare deo» [Ioh 16,2]. An ignorant, quod «per multas afflictiones oporteat nos intrare in regnum dei» [Apg 14,21]? An vero evangelium ita orbi praedicabunt, ut nihil patiantur, semper placeant, neminem offendant, delitiis fruantur et securi sequacibus securitatem polliceantur? Novus sane praedicandi modus, prophetis et apostolis incognitus. Illi enim omnium hominum odia in se suscipientes clamabant: «Si hominibus placuissemus, servi dei nequaquam essemus» [Gal 1,10]. Et: «Qui iuxta faciem volunt placere in carne, cogunt vos circuncidi, tantum ne ob crucem Christi persecutionem patiantur» [Gal 6,12]. Quodsi aliud sentiunt isti, cur, obsecro, nos adeo vilipendimur, idque eo potissimum nomine, quod ab hostibus veritatis affligimur, contumeliis afficimur, substantia nostra exuimur, caedimur et quotidie mortis expectatione angimur? Cur indies minantur interituros etiam superstites eius (ut aiunt) sectae viros? Quasi vero ipsi doctrinae genus invenerint, cui qui adhaereat, extra omnem teli iactum constiterit. At mihi crede, illustrissime princeps: Non ea sunt nostra tempora, quae lenitatem et securitatem mereantur, neque tales hodie sumus, qui liberam veritatem ferre aut possimus aut velimus. Cum itaque nobis, ||A5v. qui verbo praesumus, cum mundo (nemo enim piis probari vetat) tam bene conveniat, verendum est plurima a nobis per adulationem fieri et multo plura per ignavum timorem omitti. Et ut libere tecum loquar, princeps clementissime, id non minus timendum est, eo res nostras brevi deventuras, ut communibus votis optemus nos una cum iis, quos nunc diris devovemus, illa clade Capellana interceptos dicamusque eos esse foelicissimos, quibus pro veritate et patria fortiter oppetere contigit, quod miseri longe crudeliora tandem per universam Germaniam experiri cogemur. Atque utinam vanus sim vates. Atqui scriptura prodit, Iosiae quoque temporibus legis librum esse repertum, prophetiam quoque una cum vero dei cultu restitutam: at nihilominus paucis post annis sanctissimum regem Iosiam impiissimi idololatrae Nechaonis manu esse interfectum, adeoque eum esse interfectum, qui oraculo a domino acceperat ¹⁴ . «Quoniam audisti legem et humiliatus es in conspectu dei, ego quoque exaudivi te et colligam te ad patres tuos, nec videbunt oculi tui malum, quod ego inducturus sum super locum istum» [2 Chr 34,26-28]. Siquidem non multis post annis maxima et principum et populi strage Hierusalem, urbium laudatissima, ab impiis direpta, incensa, et funditus excisa est ¹⁵ . Caussam istis reddidit Ieremias in 16 [11f]: «Eo,

13 Daß die Niederlage keineswegs die Falschheit einer Lehre, bzw. der Sieg deren Wahrheit beweist, erörtert Bullinger ausführlich in seiner «Antwort auf Johann Fabers Trostbüchlein» 1532 (HBBibI I 35), f. B6v.—C1r.;

vgl. auch Bullingers Verteidigung von Zwingli in «De prophetae officio» (Büsser, De prophetae officio 256f) und oben S. 44,45-57.

14 Vgl. 2 Chr 34 und 35. 15 Vgl. 2 Chr 36.

quod patres vestri dereliquerunt me, ait dominus, et secuti sunt deos alienos, quos et coluerunt et ado- ||A6r. raverunt, me autem deseruerunt et legem meam non custodierunt. Vos quoque sceleribus vestris malitiam patrum vestrorum superavistis. Quisque enim vestrum sequitur pravas cogitationes cordis sui mali, quominus mihi pareat». Quibus si nostra conferamus tempora, quid, oro, similius? Restituta enim est lex domini, sed pereunt protinus optimi viri. Et quid postea? Praedicatur equidem alicubi veritas, sed ea nihilosetius una cum deo floccipenditur. Nam ex prophetis alii quidem in papa mendacium prophetant, alii vero, qui a veritate stare videntur, ea parte plus, quam decet, muti sunt, qua tamen maxime vocales esse oportebat, siquidem de charitate, lenitate et divina miseratione suaviter et maximo vulgi plausu commentantur, ubi de iusticia disserendum erat eaque severiter protrahenda scelera, quibus totus orbis hodie scatet. Ipse enim magistratus, cuius erat aequitatem et iusticiam colere, partim innocentes veritatis nomine in exilium pellit et iugulat, veritatem ipsam proscribit et sanguine civium vivit, partim religionem simulat ideoque et iudicium et iusticiam negligit, imo et ipse vim facit, personas suscipit, perpotat, scortatur, luxu vestium, alea, immoderatis venationibus, fastu et pompa concoquit, quicquid in publico erat aerario, deinde vero novis exactionibus, alienis bellis et malis artibus totas populi enervat cum vires tum opes. Populus quoque ipse frau- ||A6v. dat, mentitur, iurat et peiurat, potat et nihilo segnius luxu dissipat, quod malis artibus collegerat. Interea vero omnes suaviter commentamur de evangelio, sed nemo vitam mutat in melius, nemo ita, ut decebat, accusat scelera, nemo protrahit et conficit ¹⁶ . Quid autem dicam de monopolis, crematistis [!], publicanis et usurariis, qui omnes suas illas iniquitatis radices tam alte egerunt, tu annosam quercum minori negotio evellas, quam istos redigas in ordinem? Hi impune totum orbem expilant, in horum manibus sunt totius orbis negotiationes et thesauri, cumque eo per furtum, fraudem et rapinam evecti sint, nemo tamen ex illis, qui christianae religionis columina videri volunt, se illis vel mediocriter opponit. Ita fit, ut vi quadam res nostrae agantur, pauperes opprimantur ipseque iudex (ut propheta ait) in reddendo sit ¹⁷ . Quid ergo nobis nisi communis aliqua pestis, vel Nabuchodonosor vel Sanherib vel Antiochus vel alia generis humani lues, expectanda, quae semel ferro et flamma, fame et peste ¹⁸ execrabilem hanc terram lustret? Quod ergo Zuinglium sustulit dominus, quod cum eo tot sanctos, tot probos, tot doctos, tot patritios et senatores, tot denique innocentes cives et colonos una hora sustulit, nimirum omine et divino quodam consilio factum est. Procul dubio quod graviora, ni prorsus convertamur, miseros nos maneant.

Ut nunc ea clades te ma- ||A7r. gis animare quam a sancto instituto debeat retrahere.

Neglecta itaque quorundam dicacitate memineris, inclyte princeps, verborum domini tui, quibus culto res suos affatur et ait: «Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos. Tollite iugum meum super vos et discite a me, quod mitis sim et humilis corde, et invenietis requiem animabus vestris. Iugum enim meum commodum est, et onus meum leve est» [Mt 11,28-30]. Equidem quod

16 Was Bullinger hier zusammenfaßt, führt er detailliert aus in «De prophetae officio» (HBBibI I 33) f. XIIllr.—XXIIIIv., wo die Aufgabe des Propheten als Kritiker in der

Öffentlichkeit dargestellt ist.

17 Vgl. Mich 7,3.

18 Vgl. u. a. Jer 14,12.

nos attinet, libere hoc de veritate et benignitate domini cum gratiarum actione referre possumus, quod ecclesiae nostrae in mediis afflictionum procellis nunquam defuit, sed perinde suos animavit, imo ne nunc quidem deserit, siquidem senatus noster perstat et prophetia ¹⁹ , perstant leges quoque adversus papismum et luxum aeditae ²⁰ , perstat et populus. Atque utinam sic benefacere pergat dominus. Patri itaque tam potenti et benigno te quoque totum trade, veritatem eius cole, in hac persta huic immorere. Id si feceris, illud sane praestiteris, quod Paulus tota hac ad Hebraeos epistola ambit. Quam ita, ut nostris illustrata est commentariis, tuo nomini voluimus dicatam. Dominus Iesus confirmet te spiritu suo sancto. Amen.

Tiguri, 17. augusti 1532.