[1107]

Das Bestreben der Päpste, die Herrschaft der Könige auf die weltlichen Dinge zu beschränken und sich selbst über sie zu stellen, beruht auf schändlichen Affekten; laut dem Gesetz Gottes ist die Sorge für die Religion höchste Pflicht des Königs und mit der Verheißung zeitlicher Güter verbunden. Auch die beispielhaften Herrscher [des Alten Testaments] haben sich der Religion angenommen und sind dafür belohnt worden. Auf die Einwände der Täufer ist nicht zu hören; zu Recht sieht Augustin gerade im Einschreiten gegen falsche Religion die besondere Aufgabe der Könige, und nicht nur gemäß dem Codex [Justinianus], sondern auch schon bei Persern und Ägyptern waren die Herrscher für religiöse Dinge zuständig. Als gottgesalbter König ist Heinrich deshalb aufgerufen, sich im Blick auf Gottes Verheißung weiterhin für das Wohl der anglikanischen Kirche einzusetzen; deshalb widmet ihm Bullinger dieses gegen die Feinde des gemeinsamen Glaubens gerichtete Buch.

Serenissimo principi Heinrycho VIII., Angliae et Frantiae a regi, Hiberniae domino, Walliae et Cornubiae principi, catholicae fidei defensori et summo in terris Anglicanae ecclesiae capiti, gratiam et vitae innocentiam a deo patre per dominum nostrum Iesum Christum b .

Si iuxta sapientum iudicia c animo dolenti nihil credendum est ³ , haud dubie maiori obnoxio affectu nulla fides adhibenda erit. Quos autem reperias, rex serenissime, affectus, id est animi perturbationes, amore, cupiditate, avaritia et ambitione saeviores? Huiusmodi autem affectionibus pravis in transversum distractos esse certissimum est illos, quicunque e pontificibus ad se rapuerunt librum legis dei, regibus tantum reliquerunt librum legum politicarum et gladium, quo feriant noxios mortemque commeritos. Quid enim commento illo suo vaferrimo voluerunt aliud, quam gradu summo sese praeferre regibus et in hos ceu divinam exercere dictaturam? In eo autem quis

non videat cupiditatem pudendam? Quis non animadvertat probrosam et monstrificam etiam ambitionem, ut nihil de avaritia, propudioso scelere, commemorem? Si quid ergo aliud propter affectus graviores suspectum nullaque fide dignum videtur, id citra controversiam falsum sit oportet, quod dicitur ad episcoporum ministerium pertinere modo religionis sive rerum spiritualium curam, ad regum administrationem pertinere iudicia inferiora, temporalium scilicet curam et ius gladii. Nam primum et potissimum, quod ad regum curam pertinet, est religio ac fides. Extat de hac re lex dei in haec verba promulgata d : "Cum sederit rex in solio regni sui, describi sibi curabit exemplar legis ||*2v. huius in volumine, idque a sacerdotibus et Levitis, eritque hoc apud eum, et legere debet in eo cunctis diebus vitae suae, ut discat timere dominum deum suum et observare omnia verba legis huius atque statuta ista, ut faciat ea neque recedat a praeceptis meis vel ad dextram vel ad sinistram, ut prolonget dies in regno suo, ipse et filii eius" [Dtn 17, 18-20]. "Sacerdotes et Levitae", ait ⁴ , "legem meam non sibi tantum servabunt, sed descriptam ex autographo ipsi regi quoque exhibebunt ceu executori et custodi legum." At in lege non tantum praecipitur de temporalibus, sed religione quoque curanda. Additur ergo: "Eritque hoc apud eum et legere debet in eo" [Dtn 17, 19]. Quasi dicat: "Non est, ut recipiat tantum aut ut apud se clausum retineat, sed legere debet in eo." In quem finem, obsecro? "Ut discat timere deum et servare omnia verba et statuta mea."Requirit ergo deus timorem, id est integram et veram religionem a regibus. Requirit, ut observent observarique faciant omnia verba et statuta legis. In illa cum omnino veniant, imo prima sint religionis capita, ad reges profecto pertinet liber legis et cura religionis, non liber tantum humanarum legum et ius gladii. Quid, quod non quamvis, sed absolutam et moderatissimam religionis curam requirit et ait: "Non recedat a praeceptis meis vel ad dextram vel ad sinistram"[Dtn 17, 20], significans reges debere iusta ratione religiosos esse debere e ? Itur enim ad sinistram, cum omnis religio negligitur, ad dextram, cum in superstitionem deflectitur. Imo, quo plus animi et diligentiae excitaret in regibus, amplissimam rerum temporalium promissionem adiicit: longaevitatem, felicem sobolem et durabile regnum ⁵ .

Eadem illa lex totidem prope verbis repetitur et losue principi commendatur f . Inter alia autem dicitur ei: "Non recedet liber legis huius ex ore tuo, sed meditaberis in eo die et nocte, ut custodias et agas iuxta omne, quod scriptum est in eo. Tunc enim prosperum reddes iter tuum et tunc prudenter ages g " [Jos l, 8]. Huc faciunt iam exempla sanctissimorum principum, Ge-||*3r. deonis inprimis h , herois inclyti, qui simul atque vocatus esset a deo ad imperium, protinus peregrinas religiones subvertit expurgationeque fidei

regnum suum initiavit ⁶ . Deinde vero pro populi et libertatis assertione pugnaturus gladium sumpsit 7 . De Davide et Solomone non est, quod quicquam adferam, cum diligentissimi fuerint in curandis religionibus. De losaphat, rege gloriosissimo, sic refert historia sacra i : "Et fuit dominus cum losaphat, eo quod ambularet in viis David patris eius primis et non requisivit Baalim, sed deum patris sui quaesivit et in praeceptis eius ambulavit. Et praeparavit dominus regnum in manu eius, et obtulerunt omnes, qui erant in Iuda, munera losaphat, habuitque opes et gloriam in abundantia. Et adiecit cor suum ad vias domini et abstulit excelsa atque lucos de Iuda, et anno regni sui tertio misit ad principes suos, ut curarent doceri legem dei in civitatibus, et cum his misit Levitas. Docueruntque in Iuda habentes secum librum legis divinae et circumiverunt omnes civitates et docuerunt populum, et fuit pavor domini super omnia regna terrarum, quae erant in circumitu Iuda, et non pugnaverunt contra losaphat. Et fuit losaphat pergens et crescens usque in supremum gradum" [2Chr 17, 3-10. 12]. En sanctissime rex, princeps ille dei gloriosissimus ante omnia curat religionem. Nam aufert peregrinum colendi dei cultum et verum restituit. Hoc nomine emittit doctores sive praedicatores, addit eis principes, qui tueantur contra vim et adsint in demoliendis et restituendis religionibus. Hac autem re et sedulitate deum sibi demeruit, ut iam dei potentia adacti omnes vicini reges sibi metuerent et domestici sponte obedientes munera adferrent. Cura enim religionis diligenti et pia parant sibi reges authoritatem, robur invictum, obedientiam iustam, pacem firmam et gloriam immortalem. Hac fraudarunt sanctos principes, quicunque curam religionis administrationi regiae ademerunt.

Nec hic censeo audiendos esse perturbatores rerum anabaptistas, pestem veritatis evangelicae exicialissimam. ||*3v. Isaias enim in capite 49. de rebus loquens ecclesiae Christi et gentium vocatione inter alia: "Sic", ait, "dicit dominus deus: Ecce levabo super gentes manum meam et inter populos exaltabo signum meum, et adducent filios tuos (o ecclesia sive ecclesiae princeps) in sinu et filiae tuae[!] super humerum portabunt. Eruntque reges k alumni tui et reginae l eorum nutrices tuae, procident coram te in terram et pulverem pedum tuorum lingent" [Jes 49, 22f]. id est adorabunt. Religiosissime ergo sanctus Augustinus, doctor catholicus, contra Donatistas illud e psalmis citans m : "Et nunc, reges, servite domino in timore et exultate ei cum tremore" [Ps 2, lOfi dicit ⁸ : "Quomodo reges domino serviunt in timore nisi ea, quae contra domini iussa fiunt, religiosa severitate prohibendo atque plectendo? Aliter enim servit, quia homo est, aliter, quia etiam rex est. Quia homo est, ei servit vivendo fideliter. Quia etiam rex est, servit leges iusta praecipientes et contraria prohibentes convenienti vigore sanciendo. Sicut

servivit Ezechias lucos et templa idolorum et illa excelsa, quae contra dei praecepta fuerant extructa, destruendo ⁹ . Sicut servivit losias talia et ipse faciendo 10 . [...] In hoc ergo serviunt domino reges, [...] cum ea faciunt ad serviendum illi, quae non possunt facere nisi reges." Haec Augustinus. Extant hodie in codice imperatorio ¹¹ multae leges latae a sanctissimis et christianissimis regibus pro orthodoxa fide ac religione contra superstitionem et impietatem. Huc pertinere videtur, quod apud veteres reges etiam erant sacerdotes. Persarum rex, ubi attigisset annum vitae 14., tradebatur paedagogis. Erant illi ex Persis delecti praecipuique quatuor sapientissimi, iustissimi, temperantissimi atque fortissimi viri, quorum primus magicam Zoroastri docebat, non impiam quidem illam et superstitiosam, sed quae tradebat dei cultum et instituta regia. Secundus admonebat, ut in omni vita esset verax. Tertius, ne ulla superaretur cupiditate, ut libere vivere consuesceret ac revera rex imperitans iis ante omnia, quae in ipso sunt, nec ulli serviens. Quartus denique impavidum illum et intrepidum ||*4r. reddebat, ne quando quidpiam metuens servus fieret. Author huius Plato in Alcibiade ¹² . Eodem spectat, opinor, quod Aegyptii simulachrum principis ita representabant, ut oculum pingerent cum sceptro ¹³ , nimirum significantes requiri in principe sapientiam rerum divinarum et humanarum et sapientem et pium principem in regno esse, quod oculus est in corpore. Proinde non tam divina quam humana lege confirmatum est regum officium primarium esse religiosos esse et religionem accurate et ante omnia curare.

Iam vero cum te, o rex potentissime, delegerit dominus unxeritque super populum suum ¹⁴ , intelligis, quid te deceat et quid facto opus sit. Rex es, ergo pater patriae ¹⁵ es. Caput es regni, ergo tibi et regno sapies. Anima es corporis Anglicani, animabis ergo tuos ad vitae sanctae officia. Oculus es, sol et lumen ecclesiae Anglicanae, ergo ecclesiam sanguine Christi redemptam e faucibus eripiens Antichristi ipsam illuminabis verbo Christi, superstitione subversa restitutaque vera religione. Coepisti pulchre negotium Christi, succedit egregie per gratiam domini, pergis intrepide in spe promissionum dei. Orant pro te et regno tuo dominum proque donis sibi datis a domino laborantem iuvant, qui gloriam Christi cupiunt promotam. Hoc enim nomine etiam ipse hosce libros tuo, o rex christianissime, nomini dedicavi, quos contra tuos et communis religionis hostes de verbo dei ac ministrorum verbi dei institutione et functione conscripsi. Oro autem humanitatem tuam, rex clementissime, ut operam meam boni consulas. Nihil opinor in his contineri, quod orthodoxae fidei adversetur. Profero praeterea haec salvo semper illibatoque

orthodoxae ecclesiae iudicio. Dominus Iesus diu te una cum nuper nato principe novo ¹⁶ et regno et ecclesiae suae incolumem servet.

Tiguri, mense martio, anno ab incarnatione domini 1538.

Maiestatis tuae

deditissimus H. Bullingerus.