[1045]
Autograph Rhellikans a : Zürich StA, E II 337, 237r.-239v. (Siegelspur) Ungedruckt
Orientieren die Zürcher, die als Mitbetroffene gewiß sorgenvoll auf Nachricht über Bucers
Besuch in Bern warten, über den Gang der Verhandlungen. Capito ist gemäß seiner (durch
Megander bereits mitgeteilten) Ankündigung zusammen mit Bucer am 10. September in Bern
eingetroffen, wobei sie jedoch bis zuletzt verheimlichten, daß Myconius und Grynäus sie begleiten;
die beiden Basler sprachen bei Megander vor, worauf dieser eine Zusammenkunft mit
den Berner Theologen im Barfüßerkloster veranlaßte. Während die Basler erklärten, nur vermitteln
zu wollen, baten die Straßburger um Erlaubnis, zu ihrer Verteidigung gegen falsche
Gerüchte den Rat anrufen zu dürfen, was die Vertreter der Kirche unter der Voraussetzung
gestatteten, daß ihnen keine neue Disputation über die Sakramente und kein Abweichen von
bisherigen Bekenntnissen und Vereinbarungen zugemutet würde. Der Rat ordnete auf den 16.
September eine Sondersynode an; inzwischen versuchten die Gäste, für ihre Sache Stimmung
zu machen. In der am 17. September eröffneten Versammlung verteidigte sich Bucer in langer
Rede: 1.) Er sei nie von seiner früheren Lehre abgewichen, sondern habe sich unablässig und
erfolgreich um die Ausräumung der gegenseitigen Mißverständnisse im Abendmahlsstreit bemüht;
seine "Retraktationen" stimmten mit dem [Ersten Helvetischen] Bekenntnis und der
Berner Disputation überein und seien nicht unklarer als andere Bekenntnisse deutscher Kirchen.
2.) Er stehe nach wie vor zur Abendmahlslehre der Berner Disputation, sei aber zu
einem vertieften Verständnis der manducatio spiritualis gelangt. 3.) Sein durch [Benedikt
Euander] den Zürchern zugespielter Brief an Luther spiegle nur seine Rolle als Vermittler. Am
folgenden Tag antwortete Megander im Auftrag der Berner Pfarrer auf Bucers Vortrag; er
bestritt, daß jemand Bucers Rechtgläubigkeit in Zweifel gezogen und Capito überhaupt angegriffen
habe, legte jedoch in sieben (einzeln aufgeführten) Punkten dar, daß Bucer den
Schweizern vor allem durch seine "Retraktationen"Anstoß bereitet und ihre Verhandlungsposition
geschwächt habe. Bucer erwiderte, die Publikation seines Buches habe nicht gegen
den Beschluß der Basler Tagsatzung [vom 4. Februar 1536]verstoßen, und außerdem sei sein
Angebot, sich zu rechtfertigen, nicht angenommen worden; einzig im Interesse der Konkordie
hätten die Straßburger versucht, eine Verteidigungsschrift der Schweizer zu verhindern, doch
nun sei durch die Vorrede [Biblianders] zu den Briefen [Zwinglis und Oekolampads] trotzdem
großer Schaden entstanden. Demgegenüber beharrte Megander darauf daß die "Retraktationen"
nicht hätten publiziert werden dürfen; er zeigte sich erstaunt darüber, daß Bucer die
Antwort auf sein Gesprächsangebot nicht erhalten habe, und verwies schließlich darauf daß
die Zensurbehörde die Briefausgabe, zu der auch Grynäus und Myconius beigetragen hätten,
gebilligt habe. Trotz Aufforderung zum Schweigen wiederholte Bucer, er habe aus Bern keine
Antwort erhalten. Als der Rat die Synode am 19. September zur Beschlußfassung über eine
eventuelle Übereinkunft aufforderte, drängte Capito auf ausdrückliche Annahme oder Ablehnung
der von den Straßburgern vorgebrachten Rechtfertigung sowie ihres Bekenntnisses. Ob
man ihre Klarstellungen als genügend anerkennen wolle, war umstritten; obwohl man voraussah,
daß sie ein schriftliches Zeugnis verlangen würden und sich später damit brüsten könnten,
stimmte die Mehrheit zu. Die Sache liegt jetzt wieder beim Rat; über das Ergebnis werden die
Schreibenden wenn möglich schriftlich, sonst durch Erasmus [Ritter]oder Rhellikan mündlich
berichten.
Salus et conscientiarum pax per Christum Iesum.
Dubium nobis non est, optimi fratres ac domini in Christo observandi, quin magna cura, studio, solicitudine et anxietate eventum Bucerani adventus expectetis 1 . Nec abs re. Vestra nanque res non minus quam nostra agitur, paries quum hic noster vobis proximus ardet 2 . Ne igitur diutius animo suspensi ac soliciti sitis, nostrarum partium esse duximus rem, ut acta inter nos et Buceranos est, vobis summatim perscribere 3 .
Ex Megandri itaque ad Bullingerum nostrum literis 4 (ni fallimur) intellexistis Capitonem abhinc circiter mensis spatium nostrae ecclesiae in verbo domini praesidibus per literas significasse se una cum Bucero ad 9. septembris nos conventuros esse et aliquid nobiscum collaturos. Quantum ad diem praescriptum attinet, licet satis repente, tamen non de improviso venerunt; quantum vero ad auctam legationem, conqueri possemus. Non enim soli Argentinenses, sed etiam Basilienses Myconius ac Grynaeus huc ad 10. septembris appulerunt. Et quamvis pridie, quam huc venirent, Iegensdorphi 5 (qui pagus mille hinc passibus distat) pernoctaverint ac sub horam 9. Bernam attigerint, tamen rem ex composito cum suis complicibus ita egerunt ac nos celaverunt, ut intra primam demum ac secundam horam Myconius ac Grynaeus soli Megandrum adierint et causam adventus sui exposuerint. Qua audita ac senatu ecclesiastarum, professorum ac diaconorum per eundem
coacto illi cum aliis duobus legatis in collegium nostrum Franciscanum 6 venire iussi sunt. Quo cum utrinque ventum esset, accepta et reddita salute consessum est.
Ibi Capito (quippe senior) magna cum obtestatione verba facere coepit dicens legationem istam non ob aliud susceptam, quam ut se de rumoribus quibusdam de ipsis falso sparsis apud nos ita purgarent, ut neminem nominatim perstringerent nec cuiquam incommodarent. Id autem quum praeter nostrum consensum apud senatum agere parum esse syncerum agnoscerent, idcirco nos primum rogatum venisse, ut bona nostra pace eum adire liceret. His finitis Bucerus non alia, sed pluribus verbis eadem dixit. Exinde Myconius ac Grynaeus, postquam operose excusaverant se non ultroneos, sed rogatos Argentoratensium comites esse nec in hoc accessisse, ut alteras foverent partes, sed ut mediatores agerent, ipsi quoque meditata oratione de discordiae incommodo et concordiae commodo disseruere. Quibus omnibus attentissime auditis et tandem secedere iussis, nos deliberatione prius facta illis revocatis respondimus per nos ipsis heere senatum super praedicta ||237v. causa adire, ea tamen lege ac omine 7 , ne novam disputationem super re sacramentaria a nobis expectarent aut vel tantillum a disputatione Bernensi, utraque confessione ac synodo proxima nos discessuros existimarent 8 aut quidquam novi citra vestrum et aliarum apud Helvetios ecclesiarum consilium et assensum decreturos esse. His actis alii post alios ex nobis convivia cum illis hospitalitatis gratia agitavimus.
Interim ipsi senatum adeuntes ab eo impetrarunt, ut se coram speciali synodo ex decanis, camerariis 9 et aliquot eis allectis suaque sponte confluentibus 10 coacta purgare possent. Dum synodus ita a senatu ad 16. huius mensis indicitur ac cogitur, illi interea temporis cum suis asseclis (quos iam antea ad nutum paratos heic habebant 11 ) consilia captare ac novos sibi amicos facere non cessabant.
Caeterum, quando status comitiorum dies advenerat et parochi undique ex vicis ac oppidis confluxerant, postero die (qui erat 17. septembris) consessum est. In quo consessu data legatis dicendi copia Bucerus prolixo exordio et praedicta fraterna obtestatione b praemissa haec tria rerum capita egit: Primo falsum rumorem de ipsis sparsum, quasi a syncera sacramentorum veritate descivissent, dum verborum involuchris magis quam charitate in exponenda eucharistiae caussa utantur. Deinde se accusari, quod pollicitis non stent; pollicitos nanque esse se veritatem in disputatione Bernensi assertam propugnaturos, nunc autem eam ab ipsis non tantum deseri, sed etiam subverti. Tertio cum se tum Capitonem accusari, quasi parum candide cum Helveticis ecclesiis egerint, idque ex secreta ipsius ad Lutherum epistola probari 12 .
Ad quorum primum refellendum initium controversiae inter nostrates et Lutherum adducebat, nempe quod in disputatione Bernensi et in scriptis aeditis alteri alteros non probe intellexissent. Zvinglium nanque, felicissimae memoriae virum, ita semper argumentatum: Christus ad dexteram patris consedit, ergo corporaliter in caena edi non potest. Lutherum autem sic: Christus his verbis: "Accipite, edite" etc. [Mt 26, 26] corporis et sanguinis sui manducationem promisit; idcirco in caena rite administrata corpus et sanguis eius non potest non manducari. Interim vero Christum a neutro a caena exclusum. Quod quum ipse ante septennium videret, operam se dedisse aiebat, ut per Germanicum suum dialogum 13 res orbi innotesceret. Quo factum sit tandem, ut et aliorum bonorum virorum opera, praecipue autem Cattorum principis 14 , utraque pars Marpurgi convenerit 15 . Atque ibi licet praesentes cum praesentibus utrinque perparum effecissent, tamen se a laborando pro concordia non destitisse. Ingens enim ac molestum hoc saxum 16 usque ad calamitosum nostrum bellum 17 iugiter movisse ac ne sic quidem rebus habentibus animum despondisse. Bellicis nam tumultibus sedatis iam huc iam illuc scribendo ac equitando effecisse, ut Basileae prima super eucharistiae causa confessio sit composita, ac deinde, quia morosioribus quibusdam Lutheranis necdum a nobis satisfactum videret, postremam quoque obtinuis-||238r. se 18 . Quominus autem concordia iampridem absoluta sit, libros utrinque aeditos ac sinistros rumores utrobique sparsos in caussa fuisse,
non suas Retractationes 19 , quas per omnia cum Basiliensi confessione facere nec disputationi Bernensi adversas affirmabat. Et quo verisimilius hoc faceret, ex praefatione sua 20 et aliis locis probabilibus multa Germanice interpretabatur, ut idiotae etiam capere possent. In summa per rei exaggerationem ex privata causa publicam astute faciens dicebat, si ipsius Retractationes ac enarrationes super synaxeos sacramento propter obscuritatem damnarentur, eadem ratione etiam omnium per Germaniam ecclesiarum confessionem damnandam. Eandem enim utrobique obscuritatem esse. Aut igitur illas omnes cum ipso inique confessos aut inique de se pronuntiari.
Ad secundum diluendum principio respondebat se veritatis in disputatione Bernensi vindicatae etiamnum propugnatorem esse, quem admodum pollicitus esset. Deinde ex disputationis conclusione de sacramento 21 probabat se idem nunc quod tum sentire. Quemadmodum enim isthic non nisi corporalis illa et crassa manducatio a mystica caena excluderetur ac spiritualis assereretur, ita nec quidquam aliud se nunc dicere, nisi quod clarius et significantius spiritualem manducationem promissionis vi exprimeret.
Ad ultimum recensebat, quam malis artibus ac pessimo multorum exemplo epistola sua ad Lutherum 22 a ludimagistro Campidunensi 23 descripta et ad vos transmissa esset. In qua tamen nihil contineretur, quod non a fratribus, qui Basiliensi conventui interfuissent, haberet. "Quid multis?" inquit, "perinde in hisce literis feci ut hi, qui contendentium causas cognoscunt ac dirimunt". Sicuti nanque multa utrique parti seorsum dicuntur, quae alteram scire nollent, ita et in hisce literis fortassis quaedam duriuscula esse, quae nostram partem nescire praestitisset.
Haec ubi per totum diem intonuisset ac tandem dicendi finem fecisset, senatus (qui una cum diacosiis 24 auscultabat omnibus) nos ad consultandum in posterum diem in Franciscanorum coenobium super responsione Bucero danda dimisit. Quo ubi perventum erat, communi fratrum suffragio respondendi ac diluendi provintia Megandro demandata est. Quam dum ille subiret, primum dicebat neminem se unquam audisse nec scire, qui Bucerum desertae veritatis in eucharistiae negotio arguisset. Si autem ipse quempiam sciret, nominatim eum indicare per se ei liberum esse. Nec etiam esse, cur
Capitonem causae suae immisceret. Neminem enim illius, sed Buceri scriptis multos passim per Helvetios esse offensos. Primo, quod praeter pactum primi conventus Basiliensis Retractationes suas publicas-||238v. set 25 . Secundo, quod in illis calumniam a Luthero nobis impactam confirmat, dum ipse tanquam Zvinglianorum coryphaeus sententiam suam de eucharistia retractat et dum ait Zvinglium genuinum synaxeos intellectum ac verum usum in postremis duntaxat libris suis docuisse 26 . Unde prava illa suspitio de nobis concepta augeatur, quasi in caena domini praeter merum panem et vinum nihil agnoscamus. Tertio, Bucerum cum suis asseclis obstitisse, quo minus illa ipsa calumnia aedito ab Helvetiis apologetico refutaretur 27 . Quarto, quod mediatorem professus ante absolutam concordiam Luthero ita consenserit, ut pro synaxeos negotio perperam tractato et quod Lutherum non pro dignitate suspexerit, veniam ab omnibus piis postulaverit 28 . In qua deprecatione si idem quod in disputatione Bucerus adhuc sentit, veniam precari quid opus est? Hanc autem quia petiit, annon aliter nunc quam prius sentit? Quinto, parum honorificum esse Bernatibus, si disputatores suos utrinque andabatarum in modum pugnantes 29 tulerunt. Sexto, epistolam illam secretam totius fabulae Buceranae in Helvetico orchestro actae et agendae catastropham 30 , Greek Greek Greek 31 Greek Dum nanque in illa se tam operose excusat, quod Lutheranos articulos 32 toties et tam varie nobis exposuerit 33 , hanc Lutheri mentem in articulis suis non fuisse subindicat. Nam si Bucerus ipsissimam Luteri mentem in expositione sua afferebat, quid, quaeso, adtinebat culpam apud illum deprecari? Sin autem hunc sensum a Luthero exponente articulos non hauserat, cur eum nobis obtrusit? 7., dum scribit Lutherum merito offendi, quod velimus videri antea quoque sic docuisse, sed illud "ante" non de omni tempore istius conflictus intelligendum, quinpotius de eo, in quo de concordia agi coeptum est 34 , rursum sinistram de nobis suspitionem conceptam auget. Si enim ante conventum Marpurgensem et confessionem Basiliensem (ad quam nos praecipue ait respicere) non iustam caenae dominicae intelligentiam ac vim tenuimus, ergo verum videri potest, quod nuda duntaxat symbola in eucharistiae sacramento agnoverimus.
Hoc responsum ubi Bucerus a Megandro acceperat et disceptatio nobis finienda videretur, Bucerus novam dicendi veniam a senatu postulat dicens sibi iure postremas in respondendo partes, quippe reo, tribuendas. Hac igitur impetrata haecce tria revincere conatus est: Primum, edicto conventus Basiliensis
sibi tanquam mediatori non inhibitum, quominus aliquid in publicum emitteret, sed iis, qui partes adhuc essent et aliquid concordiae adversum molirentur. Ideoque, quum suae Retractationes (ut antea ex Germanica interpretatione patuisset) ad concordiam promovendam faciant, se pactum non violasse. Imo vero, quoniam tunc temporis aegrotasset lethaliter 35 , se inique acturum fuisse, si morte praeventus posteros de retractatione sua non monuisset. Deinde, ut conce-||239r. dat se nimis praecipitanter Retractationes in lucem aedidisse, tamen se excusari posse propterea, quod audita quorundam in Helvetiis offensione nos diem sibi dicere postulaverit et locum, in quo se purgaret 36 . Hunc quia hactenus a nobis obtinere nequiverit, parum dextre cum ipso actum putabat. Postremo se non infitias ire, quin apologiae aeditio cum ab ipso tum Capitone impedita sit, et hoc, ne concordiae futurae via praecluderetur. Interim tamen hoc remedio nihil profectum; farraginem nanque epistolarum una cum bene longa praefatione aeditam 37 , quae concordiae supra modum offecerit.
Ad quae Megander rursus sic paucis: Sibi probe constare, quod in genere cautum sit Basileae, ne quid novi utrinque super eucharistia aederetur; scire et hoc alios, qui conventui interfuissent. Unde Bucerum frustra per principii petitionem 38 subterfugere dicens cautionem istam ad suas Retractationes praecavendas non esse factam. Necdum enim satis probatum illas concordiae non adversari. Deinde mirari se dicebat, qui factum, quod responsio a nobis Basileam super Buceri postulatione missa ei non sit reddita, quum tamen alia cum nuntio in Byrsa 39 fluvio submerso incolumia reperta sint 40 . Insuper et hoc sibi mirum videri, quod Bucerus epistolarum farraginem adeo pestilentem librum putaret, quum tamen epistolae et praefatio nimirum, antea quam excuderentur, a [[greek]]conspectae sint. Adde, quod et Grynaei ac Myconii lucubratiunculae eis insertae fuerint 41 .
His dictis Megander Bucerum rogabat, ut audita iam a senatu utriusque partis caussa quietus esset. At ille nihil moratus quietem inferebat fieri potuisse,
ut Megander nostro nomine super die iuditii indicenda scripserit; attamen sibi nullas esse redditas literas, utcunque tabellio eas curaverit.
His ad hunc modum 19. septembris ante prandium coram senatu populoque Bernensi ultro citroque caesis sermonibus senatus ex Megandri relatione a prandio nos super synodi conclusione in coenobio Franciscano consultare iussit ac, si possibile esset, in verbis quoque convenire, quandoquidem in eucharistiae summa et scopo non dissideremus. Eo cum ventum esset assidentibus aliquibus ex minore ac maiore senatu, Capito non contentus, quod ipse ac Myconius contra fidem nobis (anteaquam suggestum conscendere permitteremus) datam pro contione uterque suam sententiam de eucharistia pleno ore plaebi ad taedium usque inculcaverat, quin etiam minabundus a nobis extorquere voluit, ut ipsorum purgationem vel probaremus vel improbaremus. Si enim nobis satisfactum fuerit, bene rem habere; sin minus, rationem reddendam, anteaquam urbe excederent. Adhaec quia confessionem ipsorum recens senatui exhibitam 42 audivissemus, itidem urgere nos, ut diceremus, an pia an impia esset. Haec fulmina quum ii, qui a principio fraternam charitatem ac magnam in agendo clementiam polliciti erant, in fine (ut aculeum in auditorum animis relinquerent 43 )||239v. in nos eiaculati essent, secesserunt.
Nobis vero postea super tantorum patrum con[scriptorum]44 rogatione consultantibus sententiis variatum est, idque de priori tantum articulo. Alii nanque fratrum respondendum censebant, quod hactenus nobis purgati essent Argentinenses, quatenus nos ipsos iam audivissemus et res ita, ut ipsi prae se ferrent, haberet; deinde, quantum ad eorum confessionem attineret, nos eam penes nostram ferre posse illosque ut antea pro fratribus agnoscere. Alii vero dicebant purgationem eorum in totum neque probandam nec improbandam, eo quod illa, quae ad sui defensionem hinc inde adduxissent, non penitus meditata et perspecta haberemus, et ne c illi postea literas in approbationis testimonium postulantes inde nescio quid gloriari possent. Sed prior sententia (greek Greek Greek Greek Greek Greek 45 ) vicit. Nec posterions sententiae authores sua fefellit opinio. Illi nanque pacifici ac elementes viri postridie in synodi absolutione instrumentum a senatu postulaverunt. Nec simplicem synodi responsionem praedictam in literas referri flagitabant, sed alia quoque acta infarcire conabantur, adeo ut plerisque iis, quibus hoc negotii peculiariter demandatum erat, digressis ac dilabentibus causa rursus ad senatum relata sit. Quid autem ille super diplomate Argentinensibus dando decreverit, si fieri potest, iam vobis illud transmittemus; sin minus, coram brevi (si deus volet) aut ex Erasmo aut Rhellicano isthic percipietis 46 .
Valete et a fermento Bucerano vobis cavete 41 .
Datum Bernae, 23. septembris anno 1537.
Fratres ac symmystae vestri Megander, Erasmus ac Rhellicanus.
[Adresse darunter:] Doctiss[imis] simulac piiss[imis] Bullingero, Leoni 48 , Bellicano, Bibliandro, Beato 49 , Tiguri et concionatoribus et sacrarum professoribus, in domino suis semper observandis. Z[üric]h d .