[990]

Autograph a : Zürich StA, E II 336, 165-167[v.] (neu: 184r.-185v.)(Siegelspur) Ungedruckt

Nimmt auf Wunsch von Grynäus, wenn auch widerwillig, Stellung zum Schreiben [Capitos und]Bucers an Luther. Findet darin keinen Anlaß, an der Aufrichtigkeit Bucers zu zweifeln, da dieser wahrheitsgemäß berichtet und alles versucht, um Luther zu versöhnen, und zwar sowohl mit seiner Entschuldigung für den langen Verzug der Verhandlungen wie auch mit seiner Behauptung, Oekolampad und Zwingli hätten die Gegenwart Christi im Abendmahl anerkannt; auch sein Hinweis auf das Vorbild anderer Kirchen ist nicht zu tadeln. Daß Bucer Vorbehalte gegenüber der Lehre Zwinglis äußert und die Haltung der Schweizer Theologen als ängstliche Rücksichtnahme auf das einfache Volk deutet, dient dazu, Luther günstig zu stimmen, und trifft außerdem etwas Richtiges. Zwar mißfallen Bucers "Retraktationen" auch Myconius, doch sollen Christen Schlechtes mit Gutem vergelten. Die Angst der Schweizer vor einem Rückfall ins Papsttum hat ihr Gutes; dennoch muß alles unvoreingenommen geprüft werden. Wenn Bucer andeutet, die Schweizer hätten ihr Abendmahlsverständnis revidiert, ist dies kein Grund, ihm zu zürnen. Luther wird von seinem Verständnis der Einsetzungsworte nicht abrücken; Affekte dürfen aber kein Hindernis sein, ihm entgegenzukommen. Nüchtern betrachtet ist von Bucers Schreiben insgesamt nur Gutes zu erhoffen. Myconius schreibt vertraulich; bittet Bullinger, mäßigend zu wirken, und warnt vor den schlimmen Folgen eines Scheiterns der Konkordie, wo doch die Fürsten und Städte [des Schmalkaldischen Bundes] gerade jetzt so offensichtlich mit Gottes Beistand handeln.

S. Invito mihi d. Grynaeus obtrudit scribendi negocium ad te super literis Buceri ad Lutherum ¹ ; ideo autem invito, quod sciam te non misisse tuas ad

illum, ut ego rescriberem, sed ut ipsiusmet sententiam audires ac iudicium et de Bucero et de literis eius, tum quod is non sim, qui queam res tantas expendere pro dignitate, minus etiam ut necesse respondere, praesertim animis sic perturbatis. Attamen, dum huic morem gero, facio, quod possum; nam indico brevibus, qualiter ego, si res esset mea, literas Buceri acciperem. Quocirca nolo cogites, quod conari velim animi tui sententiam hic mutare, sed facere simpliciter, quod proposui, et hoc mandante Grynaeo.

Legi ac relegi Buceri epistolam cum Grynaeo et solus. Ac dum animum illius quaero, talem invenio, qualem optare possem in reconciliatore amico. Hocipsum igitur magis a scribendo deterruit utpote videntem, quod diversis oculis scriptionem illius nos intueremur, necnon timentem, ne forte, quod scriberem, aliter atque ego facerem, esses accepturus. Verumtamen, quod receperam, putavi praestandum. Quamobrem dico libere Bucerum videri mihi in agendo, imo scribendo ad Lutherum officium amici paenitus servasse. Nam actionis veritatem ubique recte testatus est et Lutherum omni modo conatus est nobis b conciliare c . Dum enim causas recenset, quur tam sero sit responsum, et vere mihi et amice recensere videtur. Conventus enim et deliberationes an non fuere causae dilationis ² ? In his autem, quae sint acta quaque ratione dum commemorat, nobis aberrare paenitus iudicari non potest, minus etiam, dum rogastis, ut conferenda in literas accommodaret omnia captui vestrorum hominum ³ . Pro concordia facit, quod in praesentiam Christi in coena dicit Oecolampadium et Zvinglium praebuisse consensum ⁴ . Utinam deus voluisset hos heroes diutius vivere nobiscum! Non dubium est enim, quin iam olim pulchre concordarent ecclesiae. Per catalogum voluit nos invitare, ut moveremur ad cogitandum, quod agebatur, religiosius ⁵ . Fecit certe, quod moris est, dum exemplis ducere conamur. Numquid hic peccavit?

Verum inquis: "Ipsi nos satis haec omnia videmus, nec opus est tuo iudicio, caecutientis praesertim; alia sunt, quae nos movent. Quid adtinebat enim dicere, quod in coena d Zvinghius praesentiam domini agnoverit imperfectius 6 , qui tamen qualiter hic senserit, nemini non est notissimum? Quid item, nostram imbecillitatem ac formidinem, iudicii inopiam, praeposteram adfectionem sic traducere ⁷ , tanquam in veri cognitione iamdum simus pueri? Quid tandem, stuporem gentis, ruditatem, pertinax iudicium et nescio quae alia 8 tam odiose proponere ? Annon haec potuissent omitti seu aliter dici?"

Ingenue dico, siquid hic peccatum est, me non videre, aut siquid video, levissimum tamen id esse mihi. Nam Zvinglius, etsi sensit recte et vere de praesentia domini in coena, nunquam tamen ita verbis sustinuit exprimere, sicut expressit Lutherus, ne quid tribuere videretur papatui, imo ne quando rediret is ansa ex verbis accepta. Idipsum autem ut est Luthero sentire de praesentia imperfectius, ita Bucerus non potuit aliter cum illo - ni voluisset obscurius -loqui. Imbecillitatem, cui non parum concessit Bucerus, equidem tam lubens agnosco in multis ut et in me ipso primum, quam video obstare, ne adhuc intelligamus securitatem Lutheranorum, qua Christum vere et substantialiter in coena manducari confitentur et adserunt praeter manducationem fidei, ut quae fieri possit et extra coenam. Quod dicunt enim, ego quidem nunquam pronunciavero deinceps somnium esse, sed robur gratiae fidei po-||166 tius, praesertim cum video tam hic esse intrepidos; formidine plaenos esse nos testamur ipsi, dum cavendum dicimus, ne quibus loquendi formulis novis ansam dernus malis aut infirmis clamandi deflexisse nos atque adeo aberrasse et mox in integrum repositum iri papatum. Sed quid opus istud pronunciari apud Lutherum? Ut certe facilius is noster redderetur et doceret, si vellemus, quae conducerent ad formidinem excutiendam, porrigeretque manum meticulosis. Vix enim aliquem tam esse puto validum, ut non indigeat auxilio fortioris nonnunquam. Id quod video satis circa negocium rei, de qua sola dictum volo intelligas. Nam esto, sentiamus ut Lutherus, non tamen audemus ita loqui nisi glossis adiectis, cum ille non loquatur nisi verba Christi, apostolorum et patrum. Quid est igitur, ut Bucero succenseam, quia sic scripsit, cum videam anirnum hic ut Luthero devotum, ita nobis amicum.

Sed inquis: "Dum omnia tibi videntur aurea, quae loquitur Bucerus, quale, quaeso, videtur, quod dicit de inopia iudicii nostri circa Retractationem ⁹ , num et istud placet?" Utinam interea, dum illa scripsit, altum dormiisset somnum! Non quidem ob argumentum eucharistiae, ut in quo, tametsi quid displicere potest, similitudo tamen sous (quae et doctoris Vadiani est 10 ) reliqua conciliat satis superque. Quae vero de Zvinglio, de Epistolari 11 , de praefatione Theodori 12 et nescio de quibus aliis interserit, obmissa vellem. Sed infectum, quod factum, reddi non potest. Quid faciemus igitur? Bonum reddamus pro malo ¹³ , si volumus esse christiani, si veri ministri Christi esse volumus. Nam aliter si fecerimus, timendum, ne quando deum habituri simus minus propitium.

Zwinglis geäußert; s. oben Nr. 956, 7-9 mit Anm. 5.

Quod vero de gentis ingenio quaedam inducit, ego profecto negare non possum; nam ea quoties inter nos gementes conquesti sumus antehac? Et tu, ni fallor, apud Argentinenses non simpliciter hic enunciasti. Quamvis dum diligentius intueor, quae dicit, non omnino dat omnia vicio, dum his verbis utitur ¹⁴ : "At nihil minus ferre potest quam declinare ab iis, quae videntur contra papistas esse suscepta". Videtur enim pertinacia isthaec nonnulla ex parte esse sancta, modo non sit cervicosa, sed veluti stimulus veritatis cognoscendae suscipiendaeque. Nam pertinaciter nolle papatum annon dici potest aliqua ratione initium ad Christi recipiendum evangelium? Stuporem enim obiectum confiteri cogimur, quo haerere quis vult iis, quae didicit, vel propter authorem vel propter consuetudinem, non autem propter se. Veritas erat quaerenda nobis, ut quam profitemur, atque ideo nemo non audiendus placide; recipiendum autem, quod verum posteaque diligenter expensum idipsum esse tale. Nosti ferocientes, qui dicant: "Quid est, quur toties vexemur et tandiu propter istam concordiam. Si non placent, quae dedimus, valeant. Amisimus ob ea, quae tenuimus, usquehuc non pauca; quod reliquum est, pariter ponemus."Stupidorum haec esse videntur, non prudentium. Nam horum est multo secus esse affectos. Paulum sequuntur, qui iubet omnia probare, quod bonum est tenere ¹⁵ . lubet item, ut omnia fiant cum mansuetudine ¹⁶ . Nam ita si ageremus, credo respublicas nostras multo, quam sint, esse feliciores et pacatiores, ne dicam conscientias.

Unum est praeterea, de quo nunquam, quod sciam, audivi: ubi defendit, quarenam dicamus ante quoque nos sic docuisse, exponens, quonam referamus, quod diximus "ante"¹⁷ . Nihilominus tamen non est, quur malum cogitem adversus Bucerum. Postquam enim novit Lutherum non ferre sermonem hunc et nos tamen defensos voluit apud eum, vel hoc vel ||167 aliud confictum dicere necesse habuit. Sive igitur vere defenderit sive non, expendendum videtur potius quam indignandum. Nam quod adtinet ad me, scio multa mihi in hoc negocio, de eucharistia videlicet, accessisse interim, dum ultro citroque res est tamdiu per concordiae studium iactata. Nec dubium esse potest, quin multis adhuc aliis utrinque pariter evenerit.

Lutherum non reprehendo, quod nostrum sermonem ferre nolit; non est enim ferendus illi. Nam quamvis confessio communis habeat Christum corpus et sanguinem suum in coena mystica suis offerre ¹⁸ et ad edendum et bibendum tradere et Lutherus paenitus idem dicat, non tamen idem confitemur

Bekenntnisses (lateinisch in: The Creeds of Christendom with a History and Critical Notes, ed. by Philip Schaff, rev, by David S. Schaff, vol. III: The Evangelical Protestant Creeds, with Translations, 6. Aufl., New York 1931 [Nachdruck: Grand Rapids, Michigan 1983], S. 225).

e , dum ad mentem respicimus partium. Nos enim corpus exponimus efficaciam corporis. Ille nihil minus. Simpliciter enim vult dici, credi, doceri Christi corpus distribui et accipi, ratione tamen non crassa, qualem sensus aut ratio cogitat humana, sed coelesti. Non potest enim sibi persuadere dominum sine causa dixisse: "Hoc est corpus meum, quod pro vobis traditur" [1Kor 11, 24]. Et Pauli: "Panis, quem frangimus, nonne communicatio corporis Christi est?"[1Kor 10, 16]. Verum hac de re plura videbis et audies in responsione ipsius.

"Videris,"inquis, "et Lutheranus et Buceranus totus."Audi, quod verum est: Equidem coram deo neutrum respicio, sed rem pro captu meo consydero. Video, quid adfectus possint in nobis; faciunt nos caecos erga dicta et facta aliorum. Unde in his siquid veritatis inest, id auferunt, ut pro veritate non habeatur. Atque hoc tum in causa, cur dissidia magis ac magis augeantur et nos praecipitemur in maxima pericula. Quamobrem, nisi discamus animis perturbatis imperare, sentiemus tandem, quam non recte verbum dei tractaverimus. "Sed veritas a nobis tollitur." Non is conatus est vel Lutheri vel Buceri, sed dare potius studium est. "Nunquam dabunt, quod habemus." Hic videndum diligenter, ne quis seducat seipsum ¹⁹ . Diligenter orandum, ne dominus falli nos sinat, et affectus abiiciendi, ne ad rectum et verum omne toilant iudicium.

Caeterum, ut finiam: Tam multis (quamvis sint paucissima respectu argumenti) demonstrare volui, quam nihil nobis videatur in epistola Buceri, quamobrem digne moveatur quispiam; cur autem videatur, mentium perturbationem esse in causa. Precor itaque dominum Iesum, ut oculis purgatis liceat veritatem, a quocunque tandem sit, intueri quam rectissime. Tum fiet enim, ut brevi queamus videre, de quo laetemur ²⁰ .

Tibi uni scribo, non aliis, ne impingam. Quare precor etiam, ne cuipiam ostendas. Nolo te adiurare fide tua sanctissima fretus. Irritabiles sunt quibusdam e vobis animi. Te placidiorem ubique sentio; quaeso, ne animum etiam tuum abduci sinas aliquando. Responsum Lutheri vereor quomodo tui sint recepturi. Igitur, nisi tu mitigabis omnia, timendum, ne sit actum de concordia. A qua si excludemur, vide tu, quae sint mala consequutura. Dabimus ansam confoederatis ²¹ amplius saeviendi. Antichristo spem faciemus triumphandi quondam adversus evangelium. Pro adversariis iudicabimur ab ecclesiis sanctis. Stabimus soli, quicquid accident. "Non est solus,"inquis, "qui deum habet"²² . Verum est. Sed aeque gloriantur et illi, ac suo iudicio verius, et probant hanc suam gloriationem hodie tam forti et alacri contra papam et socios eius responsione ²³ . Miror, siquis eam possit vel legere vel audire sine magna admiratione fortitudinis et Constantiae prin-||167v. cipum et

Eidgenossenschaft.

rerumpublicarum, tum et gratiae subsidiique dei, quae tam clare consiliis illorum adstitisse patet. Sed et exteras nationes remorabimur, ut lentius ad evangelium accedant. Et qui scis, an dissensio ista possit vel nostris aliquando causam praebere male sentiendi de evangelio et ita contemnendi abiiciendique. Oremus dominum, ne concordia faciat discordiam.

Vale et diligens esto in domino.

Basileae, 11. aprilis anno 37.

Os. Myconius

tuus.

[Adresse darunter:] Domino Heinricho Bullingero, Tigurinorum antistiti venerando, fratri in domino observandissimo suo.