Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[879]

Johannes Zwick an
[Bullinger,
Leo Jud und
Konrad Pellikan(?)]
Konstanz,
19. August 1536

Autograph a : Zürich StA, E II 337, 170r.-171v. (Siegelspur) Teildruck: Bizer, Abendmahlsstreit 158-160, Anm. 1

Schreibt erst jetzt, da er selbst nach Zürich kommen wollte. Hat einen Teil der [Wittenberger] Verhandlungen versäumt, kann aber immerhin als Teilnehmer darüber berichten. Hat erkannt, dass frühere Befürchtungen bezüglich Luthers Lehre von der Gegenwart Christi [im Abendmahl] unbegründet waren; andrerseits hat auch Luther zur Kenntnis genommen, daß [die Oberdeutschen] diese Gegenwart nicht leugnen. Luther hat die von Bucer im Namen der Schweizer vorgetragenen Bedenken entkräftet. Die [realistischen] Redeweisen sind von der unio sacramentalis her zu verstehen. Der Wert des Abendmahls soll nicht von der Würdigkeit der Beteiligten abhängen. Luther hat zugestanden, daß die Ungläubigen nur das Zeichen essen; den Bösen und Heuchlern in der Kirche wird zwar Christi Leib dargereicht, doch empfangen sie ihn nicht wahrhaft, was auch der Lehre Augustins und Oekolampads entspricht. Gegen Mißdeutungen der Gegenwart Christi hat man sich klar abgegrenzt. Der Artikel über die Taufe scheint dunkler, doch vom Glauben der Kinder spricht auch Calvins ["Institutio"], und die Behauptung der Notwendigkeit der Taufe richtet sich gegen deren verachter. Der Artikel über die Absolution zeugt von Luthers Interesse am persönlichen Zusprechen des Evangeliums. Zwick hat soeben von den in Zürich bevorstehenden Konkordiengesprächen mit Grynäus, Myconius und Vadian erfahren und bedauert die Verspätung seines Berichts. Eine Stellungnahme der Konstanzer Kirche steht noch aus. Grüße.

Salus et pax Iesu Christi sit vobiscum.

Causa diuturni silentii mei nulla est alia, quam quod in horas expectavi commoditatem vos videndi coram, atque, o deus, quanto desyderio illam expectavi neque etiamnum desino expectare! Caeterum cum videam dominum esse, qui nostros conatus moderetur, non possum committere, ut aut mortuum me credatis aut vestri oblitum.

De negotio vero concordiae cum Luthero habetis forte nunc omnem rem, cum intellexerim Basilienses quosdam fuisse apud vos 2 . Tamen, ut libere dicam, nemo est, qui feliciter queat tractare istud negotium, qui non interfuerit.

a Eine deutsche Teilübersetzung (Z. 7-70) von Leo Jud (vgl. unten Nr. 899, 26f) mit eigenhändigen Korrekturen Bullingers findet sich in Zürich ZB, Ms Car I 107, 134r.-137r. (auf f. 137v. vermerkt Bullinger: Haec a Constantia Latine scripsit doctor bannes Zviccius 19. augusti 1536), eine Abschrift davon in Zürich StA, E I 1. 2b (von Gwalthers Hand).
1 Adressaten des Briefs sind zweifellos
Bullinger und einer oder mehrere seiner Kollegen (vgl. die Grüße, unten Z. 94f). Jud und Pellikan treten verschiedentlich neben Bullinger als Mitempfänger von Briefen Zwicks in Erscheinung, beide zusammen zuletzt am 27. April (oben Nr. 808). Pellikan wird im Brief erwähnt (s. Z. 91), kann aber trotzdem Mitadressat sein.
2 Siehe unten Z. 81-83 mit Anm. 10.

Et quanquam ego morbo impeditus potissimam tractationis partem neglexerim, videor tamen ipse mihi summam rei probe tenere 3 .

Ac primum, quod eucharistiam attinet, non intelligo Lutherum talem corporis praesentiam velle statuere, qualem nos sumus suspicati, quanquam ille nostris causam dederit male suspicandi scribens hec verba Christi: "hoc est corpus meum" sine omni tropo recipienda, item istorum verborum sententiam esse hunc panem esse substantialiter corpus Christi, in hoc pane esse corpus substantialiter. Quis, obsecro, non jure fuit deceptus? Nunc autem, cum se ipsum declaret, ut intelligamus talem praesentiam ab ipso nequaquam statui, ob insignia alia ipsius dona connivenda sunt quaedam. Deinde, cum ille contra intellexerit nostros nunquam voluisse omnem Christi praesentiam negare, sed tantum contra localem et eam, quae cum veritate humanitatis non posset consistere, pugnasse, etiam ipse nos benignius excepit.

Helveticarum quoque ecclesiarum nomine tria proposita sunt, quae eas in hoc concordandi negotio terrerent 4 Primum, quod Umeretis suspitionem inconstantiae apud vulgus. Atqui Lutherus neminem cogit in praescripta quedam verba jurare, tantum scire vult, quid de Christi institutione sentiamus quibuscumque tandem verbis eam tradamus. Secundum, ||170v. quod Umeretis impanationem b quandam aut unionem vel realem vel naturalem vel personalem aut inclusionem quandam localem corporis cum pane. Tertium, quod Umeretis statui praesentiam Christi in cena cum veritate humanitatis c pugnantern. Haec diserte Luthero per Bucerum omnium nomine sunt exposita. Cum de vobis vestrisque ecclesiis ageretur, ne dicam, quanta diligentia hoc factum sit. Nunc autem, nisi totus sim saxeus, non potui intelligere tale d quid velle Lutherum aut eos, quibuscum nobis fuit negotium.

Caeterum vult interne omnia agi in caena virtute Christi, quicquid externe agitur per ministrum iussu Christi, scilicet ut, quemadmodum datur, distribuatur, accipiatur, manducatur panis, ita animus Christi sit e dare et distribuere convivis omnibus in caena suum ipsissimum corpus, ut accipiant et edant. Et ob hanc unionem sacramentalem, quam nemo negat, dicitur corpus tradi manibus, on etc., dicitur minister f dare corpus, dicimur videre Christum, dicitur panis esse corpus. Et quanquam vult hec dici posse unionis sacramentalis ratione, tamen neminem cogit ad hasce formas loquendi. Tantum expiscari voluit, verene an ficte sentiamus de distributione et dono corporis Christi in caena.

b vor impanationem gestrichene, unlesbare Zeichen.
c vor humanitatis gestrichenes cor.
d vor tale gestrichenes q.
e vor sit ein gestrichenes, unlesbares Wort.
f vor minister gestrichenes d.
3 Zur Beteiligung Zwicks an den Wittenberger
Konkordienverhandlungen s. Moeller, Zwick 183. Im folgenden Bericht handelt Zwick der Reihe nach über die einzelnen Artikel der Wittenberger Konkordie (BucerDS VI/1 114-134).
4 Zu Bucers Vortrag über die Haltung der Schweizer s. Bizer, Abendmahlsstreit 112f; BucerDS VI/1 170,17-171,19.

Deinde non vult hanc caenam a ministri vel convivarum g animo, sed Christi institutione estimandam. Si enim a ministro aut convivis h estimanda, iam nascetur facile vel nausea vel inanis gloriatio. Quanquam, si de fructu manducationis loquamur, certe a fide recipientis aestimandum est hoccine convivium.

De impiorum manducatione impetratum est a Luthero pernegari illos edere corpus aut quidquam aliud quam panem. Recipiuntur autem hoc loco impii pro iis, qui extra ecclesiam sunt nihil credentes de Christo aut illius institutionibus. Qui vero de ecclesia sunt et caenae domini assident, illis omnibus dicitur Christus ex aequo ||171r. dare et distribuere corpus suum. Hac i enim causa caenam instituit, ut communicatio sit corporis sui. Quoniam vero boni et mali sunt in ecclesia adeoque etiam in domini mensa, omnes etiam ex aequo dicuntur recipere corporis Christi i donum, quatenus Christi benevolentiam et institutionem respicis. manducare vero ex equo non dicuntur. Mali et hypocritae non nisi mortuam fidem adferentes coenae non aliter quam sacramentotenus m dicuntur manducare Christum et nequaquam re vera. Boni vero manducant vere non solum panem, sed cum pane (hoc est in illa Christi actione) etiam corpus. Quae res meo iuditio quidem plana est teste etiam Augustino 5 et post illum Ecolampadio 6 nostro.

De praesentia corporis Christi cum disputaretur, "Christus agit in caena et in suis, ergo est praesens"inquit Philippus 7 . De praesentia vero corporis phisici nihil audivi, et constanter negatur praesentia localis et omnis alia, quae non est salvo eo, quod Christus sit in uno caeli loco circumscriptive, denique 0omnis, quae veritati humanitatis contraria videri possit. excepta est praeterea omnis impanatio, omnis transsubstantiatio, omnis omnino localis n inclusio, omnis unio praeter o sacramentalem, quae et ipsa extra usum coene nulla est. Haec de articulo caenae.

Articulus baptismi quoad literam obscurior est. De fide parvulorum in illo nihil aliud Queritur, quam quod habet Calvinus 8 . De necessitate autem baptizandorum

g vor convivarum ein gestrichenes Zeichen.
h aut convivis am Rande nachgetragen.
I vor Hac ein gestrichenes, unlesbares Wort.
k vor adeoque gestrichenes et.
l vor Christi gestrichenes donum domini.
m aliter quam sacramentotenus am Rande nachgetragen.
n vor localis gestrichenes u.
o vor praeter gestrichenes ex.
5 Augustin, De civitate dei 21, 25; vgl. BucerDS VI/1 149,22-150,1 mit Anm. 105.
6 Oekolampad, Quid de Eucharistia veteres ... senserint, dialogus ..., [Basel] 1530, f. i
8r.-v.; vgl. BucerDS VI/I 223 mit Anm. 52.
7 Philipp Melanchthon.
8 Calvin, Christianae religionis institutio, Basel 1536, S. 233f (CO I 117f). — Der an dieser Stelle erstmals namentlich genannte Genfer Reformator (1509-1564) war Bullinger im Februar 1536 in Basel begegnet und stand ab 1537 bis zu seinem Tod in brieflicher Verbindung mit ihm; ihre Korrespondenz ist gedruckt in CO X/2-XX. Vgl. Wilhelm Kolfhaus, Der Verkehr Calvins mit Bullinger, in: Calvinstudien. FS zum 400. Geburtstage Johann Calvins. Unter Redaktion von Bohatec hg. v. der reformierten Gemeinde Elberfeld, Leipzig 1909, S. 27-125.

puerorum omnia ad institutionem Christi idque contra contemptores sacrae istius lotionis referenda, non ad puerorum salutem.

Absolutionis vel examinis articulus tollerabilis esset, si hasce novitates ferret nostrum seculum. Nulla autem peccatorum enumeratio exigitur. Tantum odit Lutherus iuventutis et conscientiarum p neglectum et petit evangelii quascumque promissiones non solum publice, sed et privatim et serio tractandas. Qua in re facile consentimus q , etiam si de modo non per omnia conveniat.

||171v. Cum hec scripsissem, ecce, vocor a Basilien[sium]legatis 9 ad diversorium, qui me certum fecerunt de profectione Grynei et Myconii ad vos, item de Vadiano, quasi ille quoque ad vos sit vocatus 10 . Hinc cepi mihi ipsi succensere, quod tardus admodum fuerim scribendo. Utcumque enim non est mei instituti hortari quenquam ad faciendum quicquam, tamen r vellem vos ex me habuisse summam rei gestae. Tarditatem vero excusavi ab initio literarum. Quid multis? Non per omnia sum mei iuris, necque semper liberum est mihi facere, quod vellem et optarem.

De ecclesiae Constantiensis animo nihil etiamnum certi habeo. Mos est autem nostris diutissime deliberare in rebus gravioribus 11 . Extra tractationem s illam articulorum nihil habeo, quod ad vos scribam. Audivit Pellicanus omnia Argentorati 12 ; praeterea abit Mangoldus. Itaque valete, viri fratres suavissimi, et non desinite me amare dominumque orare pro ecclesia nostra.

Salutate mihi quam diligentissime Theodorum 13 , Stainerum 14 , Uttingerum et bonos quosvis.

Constantiae, 19. augusti 1536.

Omnibus modis vester frater

Io. Zvick.

Familias vestras, uxores et liberos incolumes cupio.

Parcite autem lituris; non relegi enim.

[Ohne Adresse.]

p et conscientiarum am Rande nachgetragen.
q in der Vorlage consetimus.
r tamen anstelle eines gestrichenen, uniesbaren Wortes am Rande nachgetragen.
s in der Vorlage tractionem.
9 Nicht namentlich bekannt.
10 Zu den Gesprächen der Zürcher Theologen
mit Grynäus und Myconius und zur Absage Vadians s. oben Nr. 877, 3-30.
11 Am 19. August wurde dem Konstanzer Rat ein Gutachten der Pfarrer über die Wittenberger Konkordie vorgelegt; s. Moeller, Zwick 185.
12 Zum Besuch Pellikans in Straßburg s. oben Nr. 857, Anm. 1.
13 Theodor Bibliander.
14 Werner Steiner.