[714]

Autograph: Zürich StA, E II 337, 121r.-123r. (Siegelspur) Ungedruckt

Hat zu seiner Erleichterung durch Konrad Wüst erfahren, dass die Kollegen in Zürich entgegen anderslautenden Gerüchten wohlauf sind. Fürchtet den Argwohn der Strassburger wegen seiner Berufung [nach Reichenweier]; seine durch Wolfgang Seitz übermittelten Grüsse hat einzig [Kaspar] Hedio mit einem Brief erwidert, während andrerseits sowohl dieser als auch Bucer heimlich an Graf [Georg] schreiben. Zitiert Äusserungen aus Hedios Brief, die sein Misstrauen verstärkt haben, und drängt die Zürcher, ihm gemäss ihren früheren Zusagen beizustehen. Konkret wünscht er von ihnen die Abfassung einer "oeconomia ecclesiastica", eines Handbuches zur Gestaltung des Kirchenwesens, das Ulrich, Georg und Christoph von Württemberg gewidmet sein soll. Darin soll von den Übelständen die Rede sein, die bekämpft werden müssen, aber auch von der rechten Ausübung der Religion; ferner davon, wie die Bildung gefördert werden soll und wie die Kirchengüter rechtmässig zu nutzen sind. Den Hirten, die sich selbst weiden, wird es wie dem ungetreuen Verwalter im Gleichnis Christi ergehen; die Warnung vor Missbrauch der Kirchengüter ist heute von besonderer Dringlichkeit. Das Handbuch soll auch über das rechte Verhältnis zwischen Obrigkeit und Klerus orientieren. Schon die Apostel bestanden darauf, für Gebet und Predigt freigestellt zu werden. Wenn die Prediger zu unwürdigen Tätigkeiten gezwungen werden, droht grosser Schaden. Heute gefallen sich manche Herren darin, ihre Pfarrer schmählich zu behandeln, doch ihr Undank wird sich rachen. Schmid will sich dafür einsetzen, dass das Predigtamt in Ehren gehalten wird. Laut Hedios Brief wird vom Bundestag zu Schmalkalden die Einberufung eines [Abendmahls-]Konventes erwartet; Schmid möchte Genaueres wissen. Empfiehlt für das erwähnte Handbuch eine deutsche Ausgabe. Bittet um rasche Antwort.

Gratia et pax a domino deo per Iesum Christum. Amen.

Si valetis cum omnibus vestris, colendissimi praeceptores, patres venerandi dilectissimique in Christo Iesu fratres, est, quod merito gaudeam. Et enim quam anxius pro vestra omnium salute fuerim, scio ego neminem e vobis facile mihi crediturum, nisi et illum quoque alio migrare contingat et haec tam dira de vobis audire, quae ego iam sesquimensem non sine ingenti animi cruciatu audio. Sed deo gratia, qui omnia vana esse intellexi. Nam cum nuper Conradus Vuestius 1 , civis vester, nos in transitu adiisset, de omnium vestrum incolumitate sic nos certos reddidit, ut posthac quoque omnem metum posuerimus. Volo enim, patres, praeceptores fratresque in domino amantissimi, omnino id vobis de Erasmo vestro persuadeatis, si vos unquam, cum domi

(s. ebd., B II 41, 4). Seit 1527 und noch 1544 war er verheiratet mit Ursula Suter (s. Zürich Stadtarchiv, VIII C 1, 29. November 1527; Zürich StA, B VI 10, 226r.-v.; zu Familie und Verwandtschaft s. auch B V 6, 193r.-194v.). Im Februar 1546 lebte er nicht mehr (s. Zürich StA, W 1, Nr. 2398).

essem, amavi, colui, suspexi, idem hodie ab absente multo magis et ardentius fieri - inscius, qua occulta vi ac energia tractus, nisi quod fortassis omnibus nobis usu venit, quod praesentes aliquanto a frigidius amatos absentes tantum non deperimus. Id quod in coniugibus, germanis, sodalibus reliquisque amicis et congerronibus indies videre licet, ut plane nemo sit, qui exemplo careat, nisi forte quis inter fungos ² , stipites ³ et prorsus astorgos ⁴ habitet.

Iam quid a vobis, charissimis patribus, in commune petam, statim intelligetis, ubi vobis explicavero consilii mei rationem, quod tale est: Argentoratensibus fratribus scribere hactenus supersedi, tacite et velut per cuniculos indagans, ut laturi essent a Tiguro vocari, sese negligi, qui verbo enuntiando Richevillae praeesset. Offerunt sese statim aliqui -incertum, an subornato - rogitantes, num quid haberem, quod Argentinensibus ceu vicinoribus fratribus scribi oporteat. Ego aliquoties nihil dum, quod me tantopere urgeat, habere respondi, maxime autem, cum princeps absit ⁵ neque satis adhuc sciam, quid ille primum vel immutatum vel prorsus abolitum velit. Interim autem et Wolffgangnus Seytius ⁶ me adit Argentinam petiturus. Postulat, literas sibi dem illo deferendas. Ego excusare multa, integrum mihi negavi per occupationes, tantum hoc illi demandans, curaret, fratres ex me salutaret nominatim omnes. Is, ubi rediit, secum Hedionis ad me literas ⁷ defert, quem nimirum prae caeteris verecundia coactum scripsisse arbitror. Nam olim, cum Friburgi Brisgoiae studio operam darem, famulus meus erat ⁸ . Caeterum reliquorum omnium nullus vel minima salute me dignatus est. Sic nobis placemus miseri. Ex illo facile coniectare est, quod ulcus illos praemat, imo nisi prorsus obesae naris ⁹ quispiam siet. Licebit vel hinc quoque colligere, quid etiamnum conentur et ambiant Aristarchi 10 illi et omnium ecclesiarum censores, suarum plus

offenbleiben. — Lit: Glückshafenrodel I 157, 58; Die Matrikel der Universität Wien. Im Auftrage des Akademischen Senates hg. v. Institut für österreichische Geschichtsforschung, II. Band 1451-1518/I: Text, bearb. v. Willy Szaivert und Franz Gall, Graz-Wien-Köln 1967, S. 386, Nr. 39; Andreas Hund, Die Reichenweirer Neubürger in der Zeit von 1506 bis 1549, in: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, NF XXVIII, 1913, S. 588.

satis negligentes. Saepius enim subinde principi nostro, idque clam nobis, ut ipsi putant, scribunt Bucerus et Hedio. Quae autem illa sint, nequimus ob principis absentiam expiscari. Quin et ipsum cancellarium aulae 11 ignorare arbitramur. Sunt tamen apud nos, qui de industria putent principem, ut cordatus est, caelare illa et ad suum usque diem omnia conservare.

Ex Hedionis certe ad me literis haud obscuris argumentis suspicari possumus, nisi prorsus me omnis coniectura quamlibet verisimilis fallat, quid illos potissimum angat. Is inter alia sic ad me scribit: "Iam cum mutuis auxiliis firmantur omnia, ego me tibi obtulero, si qua in re possim gratificari, quod hoc sim lubens facturus. Et debeo equidem, quoniam memini, cum Friburgi ageremus, quam humaniter me tractaris dominus servum. Modo cum communis professio evangelii fratres nos fecerit atque unum in Christo, paratiores sunt operae" etc. Et rursus: "Illustrissimus d. comes Georgius singulari gratia iam aliquot annos me c complexus est, quo nomine et Augustini quaedam versa illi dedicavi ¹² . Is ubi aliquando ad vos Richenviler redierit et ego tibi hospiti viro in his regionibus possum esse vel solatio vel usui, advolabo. Et sic me geram, ut agnoscas indies magis ac magis me quaerere gloriam dei, publicam utilitatem et honestatem" etc. Talia, charissimi fratres, prorsus negligere et surda aure ¹³ praeterire non modo incivilis, sed et arrogantis et fastidiosi - mea quidem sententia - hominis foret, ultro scilicet oblatam operam in tam arduo negocio, quod non unum Thesea ¹⁴ requirat, vel respuere vel non gratum esse. ||121v. Atqui est, quod metuam altera mihi panem, altera lapidem porrig ¹⁵ . Proinde, syncerissimi in domino patres et fratres, quia talibus me angustus artari intelligitis, a vobis subsidia et consilia flagito, idque iure quodam meo. Nam a vobis abiens, si ita ferret necessitas, recepi me facturum. Vos quoque fidem vestram mihi ut tenuiori et minus ad tam arduam provintiam idoneo obligavistis. Liberabitis igitur illam, si petitioni meae satisfeceritis et assensentis, id quod non tam mihi quam universae Christi ecclesiae debetis. Cuius gratia oro vos tantillum laboris insumere. Qua quidem re unica nihil potestis illius oviculis simul et pastoribus quicquam praestare vel magis utile vel magis gratum. Facilimum autem vobis scio, modo in rem tam piam, honestam, necessariam et vestra professione dignissimam mutuis auxiliis conspiraveritis. Sed iam ipsam rem tandem accipite.

Vellem igitur a vobis partitis opens conscribi oeconomiam ecclesiasticam eamque non sine urgentibus causis dedicari Huldrycho Georgioque fratribus

Georg gewidmet; s. Josef Benzing, Bibliographie Strasbourgeoise, Bd. I, Baden-Baden 1981. — Répertoire bibliographique des livres imprimés en France au seizième siècle 148 (Bibliotheca bibliographica Aureliana LXXX), S. 221. Nr. 81.

et Christophoro, Huldrychi filio, ducibus a Wirttenberg et Tek etc. Obsecro, colendissimi praeceptores et fratres amantissimi, aequo animo feratis graculum me vobis holoribus 16 tantisper obstrepere. Imo cum Paulo ¹⁷ loquar: Ferte insipientiam meam, qui mari aquas, sylvis ligna inferre 18 coner. Sed neque vos latet vetus illud adagium: Saepe etiam stultus fuit oportuna locutus ¹⁹ . Hinc fidentior factus aequis auribus spero vos meam infantiam audituros et audaciam quoque boni consulturos d , qua non veritus sim vobis ceu imperare longe tamen inferior.

Poteritis autem in illa oeconomia brevibus, sed efficacibus et potentibus indicare varias errores, superstitiones et idololatrias manifestiores certe, quam ut inficiari possint, quas tolli omnino necessum sit. Item abusus rerum multarum in ecclesia, quos corrigi oporteat. Posthac, qua in re sita sit vera religio, quae ceremoniae ferri possint, quas tolli necessum sit, quae sacramenta suae possessioni ceu postliminio reddenda. Atque hic vel obiter licebit rationem reddere universae fere vestrae et receptae et immutatae religionis. Nec omittendum puto commonstrare, quo pacto instituendi et alendi sint pastores, doctores, lectores, diaconi et publicarum scholarum moderatores, item et discipuli. Rursus, in quos usus maxime et primum converti deceat bona ecclesiastica, ut collegiorum et monasteriorum opibus uti oporteat. Et ut omnia radantur, saltem episcopatus, quas parochias vocant, non usque adeo deglubantur. Summa: ut divitiae ecclesiarum in prophanos usus non erogentur, sed, si quid praeter honestum episcoporum, diaconorum et literarii ludi magistrorum victum superesse possit, vel in bibliothecas oportunis in locis vel, quod primum monere oportuit, in viduas, orphanos, pupillos, valitudinarios, senio defectos et alias calamitosos et pauperie oppressos homines insumantur e — , non, ut hodie quoque apud evangelicissimos magno evangelii hostium scandalo et gaudio fit, in olim sui prodigos, hodie quibusvis harpyis ²⁰ rapaciores et id genus infaustis animalibus et insaturabilibus volucribus.

O pastores, pastores vosmetipsos f pascentes ²¹ , pinguia cum monasticis ventribus devorantes, gregem negligentes, sub quovis cubito manus pulvinar texentes ²² , gregi tam unice concredito et ipsi non g parcentes, imo plus caeteris lupis insultantes et dispergentes, cum furibus et latronibus currentes, ubi minime oportuit, quovis Stentore ²³ clamosiores, ubi oportuit, vel ipsis piscibus et incantatis canibus magis muti ²⁴ , — ubi comparebitis, quando veniet iudex mortuorum et vivorum de ministerio et pastoritio vestro officio rationem petiturus?

Certe tum implebitur, quod Christus infidelem dispensatorem manere praedixit ²⁵ : "Qui cum in corde suo cogitaret: 'differt dominus meus redire' ceperitque percutere servos et ancillas et edere et bibere et inebriari, veniet dominus servi illius in die, quo non sperat, et hora, qua nescit, et dissecabit eum partemque eius cum infidelibus vel cum perfidis ponet" etc.

||22r. Haec ego censerem, charissimi in domino fratres, longe magis esse necessaria principibus et civitatibus quibusdam, nolint velint ²⁶ , ut obtruderentur, quam quae hodie agimus multi, —potissimum autem iis, qui nondum manus suas bonis ecclesiasticis quavis pice plus inquinantibus impurarunt, docti scilicet suis contenti esse et ob hoc etiam minus iis egere, qui adsueti diripere non sua et semper in egestate vivunt, ut propheta ait ²⁷ .

Licebit autem et in illa oeconomia ceu in transcursu quoque subindicare, quo in honore magistratus a clericis et vicissim clerici a magistratu habendi, id profecto, quod meo iudicio magna etiam verbi iactura, ecclesiarum incommodo, denique omnium hominum scandalo et ecclesiasticorum, imo et civilium quoque officiorum irreparabili pene dispendio neglectum videtur hactenus. Deinde moneantur magistratus et clerici, sui quique officii ut meminerint. Quibus item rebus praefecti sint, ob oculos illis ponatur, postremo, ut et vulgus, quid se deceat facere, erudiatur.

Ego certe, quoties lego vel alias mente recolo illa apostolorum in Actis ²⁸ verba aurea ²⁹ aureis literis aureis cordibus inscribenda: "Non convenit h , ut nos derelicto sermone dei ministremus mensis. Circumspicite ergo viros, quibus delegabimus hoc negocii. Nos vero deprecationi et administrando sermoni incumbemus" non possum non improbare illorum -ignoro, plus stultorum an invidorum - hominum i morem, qui hodie ad quaevis turpia et servilia ministros verbi cogunt. Tyrannorum, mehercle, et hostium evangelicae veritatis est, hoc modo literas, bene nata ingenia cum ipso verbo dei opprimere; illorum, — inquam - est, verbi dei ministros in metalla, militiam et reliqua id genus gravia, indecora et inhonesta relegare.

Quodsi apostolis praedicatio verbi tantae necessitatis et dignitatis visa est, ut huic cedere debeat egenorum fratrum cura et diaconia, sanctissimum alias et summe necessarium in ecclesia dei ministerium, qua fronte qui se christianum magistratum haberi velit, illius tam sanctae professionis homines ad longe inhonestiora, immaniora et indigniora adigere conatur? Debebant saltem suos ipsorum bellicarum rerum eventus et quotidianas domesticorum negociorum fortunas, prosperos rerum omnium successus et tam divites proventus, quibus certe plus hodie egestosi redditi sunt, quam cum olim iis carerent,

haec, inquam, expendisse debebant, si Valentis ³⁰ et Iuliani ³¹ , Romanorum caesarum, exitus et fortunas volebant negligere, et vel sic exemplo illorum admoniti ab illa sua improba stultitia et implacabili in bonas literas et dei servos odio resipiscere. Sed quorsum rapior, amantissimi fratres, aut quare vos tam multis onero? Longiorem certe me fecit et rei indignitas et quod neminem fere hodie videam, qui se novis illis tyrannis omnes Dionysios ³² et Antiochos 33 superantibus velit opponere k . Hinc tot scandala, detrimenta et irrecuperabiles pene ubique locorum, ubique gentium et ubique temporum clades. Quibus nisi actutum obviam eatur, timendum multo atrociora et calamitosiora nobis, nobis evangeliocotatis ³⁴ , prae aliis imminere hominibus - et merito, quia servus sciens voluntatem domini et non faciens vapulabit plagis multis ³⁵ . Ego quantum video, nihil certius nobis polliceri possum quam, si sic agatur, tandem omnia ruptura, et in nostra capita iusto dei iudicio universa casura. Domini voluntas fiat. Amen, amen.

Quia tamen semel apud vos coepi desipere, placet prorsus indulgere stomacho. At deum, cordium scrutatorem ³⁶ , testor nullo alio animo haec me effutire apud vos, quam quo me semper esse ipsi novistis, certe unice hoc quaerenti, ut gloria dei quam latissime citra nostra offendicula promoveatur atque ut homines intelligant nos non ipsorum opes, sed animarum suarum salutem quaerere. Sed redeundum est in semitam.

||122v. An non miseriores sumus omnibus hominibus, qui non modo ob praedicationem verbi ab extraneis, quod multo esset tolerabilius, sed et a nostris inauditis convitiis impetimur, maledicimur ab iis, quorum servandorum gratia tot pericula subimus, quibus bene volumus, quos nostro denique ingenti damno adserimus e tyrannorum manibus, e luporum faucibus eripimus; scilicet

Chr., errang 405 die Alleinherrschaft über Syrakus und behauptete sie unter schweren Kämpfen gegen Karthago bis zu seinem Tod. Sein Sohn Dionysios II., geb. um 397 v. Chr., konnte sich die Nachfolge sichern, wurde jedoch von Dion gestürzt und starb im Exil, nachdem er die Macht vorübergehend (347-344) nochmals erobert hatte. — Lit.: René van Compernolle, in: LAW 750f.

hoc illud nostrum brabeion ³⁷ est. Et parum hoc esset, nisi indies quoque iniquis in locis rationem postularemur. Sed quid dico, non postulamur amplius, nisi ubi carnifex disputandi locum summum tenet. Quoties indicta causa condemnamur hodie, ut iam satis sit tantum accusasse, nemo est, qui causam nostram tueatur. Imo contra nemo est, qui non studeat nos persequendo, maledicendo et mille modis excarnificando clarus, inclytus fieri. Haec unica res hodie est, qua egregie administrata vel sola quoque licet nobilem esse. Plaerique sibi persuaserunt suorum stemmatum iacturam immodicam fecisse, si non verbum dei cum suis praedicatoribus et amatoribus suis finibus eiecerint et profligarint. Atqui haec apud eos aguntur magna ex parte, qui prorsus de regno dei nihil audierunt unquam; magis dolendum, quod iis nonnihil immitiores sunt, qui et audiunt et nihilo minus cane peius et angue oderunt ³⁸ . Et ut diutissime dissimulent, tunc tamen sese produnt, cum in aciem bellicam res inclinarit. Tum enim et videre et audire licet, quae minime a quibusdam sperabamus. Soli authores seditionum et bellorum incusamur, soli omnium calamitatum concinnatores vocamur, soli petimur ab omnibus solique incessimur, etiam ubi iam cum hostibus conserendae manus erant -expertus loquor -, ut putes nobis, non illis bellum indictum esse. Expertus loquor. Denique si eo res venerit, ut iam cum hoste confligendum sit, primi hostibus obiicimur, ubi ob veritatem, patriam interempti sic deploramur a nostris, ut magis epinicion quam threnodian canere credas, quasi benefitium sibi praestiterint hostes, quod nos etiam iam mortuos crudelibus et omnem beluinam ferociam excedentibus modis vel in partes proditorum more secuerint vel alias spectaculum ex cadaveribus nostris fecerint ³⁹ .

O tempora, o mores ⁴⁰ , o ingratitudinem plusquam ferinam olim sui ultricem! Haec olim mea sententia correcta oportebat. Sed surdis narrabatur fabula 41 . Nam et ex iis, qui minime id facere debebant, statim aderant, qui vel metum vel fugam vel nescio quid eiusmodi veros et Christo dignos sermones interpretarentur. At o utinam illi vel saltem tot suis ipsorum periculis docti et iam plus satis experti, quid calamitatum secum ferat haec tam stulta et inconsyderata temeritas, ut ne quid durius interim dicam, tandem aliquando saperent et in futurum praeverterent, ne aliquod maius malum ii perversi mores et temerarii animi olim darent!

Ego, optimi patres et 1 fratres, in hoc totis viribus universoque corpore incumbam, nisi aliud sanis rationibus et argumentis quispiam mihi persuaserit, ut ministri verbi sint ministri, non cerdones, lanii, sarctores, textores, aucupes, institores et si quid vilius istis, multo minus tolerandum erit carnifices, milites aut utcunque rei bellicae studiosos esse. Sed abunde satis iam nimium multis vos fatigo. Itaque finem dicendi faciam, ne sus Minervam instituere videar ⁴² aut plus aequo vestra tolerantia abuti. Verum non dubito vos mihi daturos

veniam, ubi expenderitis, ||123r. quo animo id abs me factum sit, proclivi certe et in hoc adlaboranti, ut suus aliquando cuique honos restituatur, et ut omnia in ecclesia dei iusto quodam et decenti ordine fiant. Faxit deus optimus maximus. Amen.

Porro est et aliud quiddam vobis communicandum ab Hedione mihi transcriptum 43 . Sive id vos adficere sive commonere possit, certe non duxi posthabendum. Id ita habet: "Comitia iam habentur Schmalkaldii, in quibus, ni fallor, dies conventus nominabitur ⁴¹ , in quo Lutherus, Philippus ⁴⁵ et heroes scripturarum Superioris Germaniae convenient, ut, quicquid est dissidiorum, in spongiam cadat ⁴⁶ , et hoc sedulius causa pietatis etiam in alias nationes diffundi possit" etc.

De iis, patres et fratres in domino observandissimi, si quid comperti habetis, date operam, ut et ipse resciscam, quo subinde non ignorem, ut me gerere debeam.

Valete felicissime cum uxoribus, liberis et familiis vestris.

Richevillae, postridie epiphaneiae 1536.

Oeconomiam hanc ecclesiasticam proderit non tam Latina quam et Germanica lingua prodire.

Rescribite, oro, cum isthoc nuncio ⁴⁷ , ut sciam cum fratribus, quid facere decreveritis. Nolite committere, ut spe nostra excidamus. Nam toti pendemus a vobis. Salutant vos fratres omnes.

Vester ille deditissimus homuntio

Erasmus Fabritius.

[Adresse auf f. 123v.:] Eruditione et pietate praestantissimis viris Heinrycho Engelhardo, Leoni Iudae, Heinrycho Bullingero, Conrado Pellicano, Theodoro Bibliandro, Batto N. ⁴⁸ , Rudolph[o]m Dumysen et [Nicolao]n Zeendero, Tig[urinae]o ecclesiae pastoribus et doctoribus, suis in Christo colendissimis praeceptoribus et fratribus charissimis p .