Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[622]

Johannes Zwick an
Bullinger
Konstanz,
27. Juli 1535

Autograph a : Zürich ZB, Ms F 62, 576r.-579r. (Siegelspur) Teildruck: Blarer BW I 723

Bullingers Prädestinationsschrift, zu der sich Thomas [Blarer] beim zweimaligen Treffen mit Bullinger bereits geäußert hat, gefällt auch den Gebrüdern Zwick. Zum einen sollte allerdings das Wort "Mäßigung" durch "Urteil der Schrift" ersetzt werden. Zum andern muß bekräftigt werden, daß Gott in seiner Gnadenwahl frei und trotzdem nicht ungerecht ist, wie an Jakob und Esau, an der von David geweissagten Verwerfung des Judas, am Sündenfall und am Beispiel einer willkürlichen Begnadigung gezeigt werden kann; trotz der Gefahr, Anstoß zu erregen, ist daran festzuhalten, wie Zwick auch in seiner Vorrede zum Neuen Testament andeutet. Weist auf eine mißverständliche Stelle hin und wünscht klarere Aussagen zur Problematik von Theologenkonventen, da sich die Voraussetzungen gewandelt haben. Bullinger und Pellikan sollen seine Vorrede zum Neuen Testament prüfen, ändern oder gar verbrennen; seit dem gemeinsamen Badeaufenthalt kennen sie ja seine Unwissenheit. Hat durch Erasmus Schmid von der geplanten Schutzschrift gegen lutherische Verleumdungen gehört und nimmt wie bereits Thomas [Blarer] dazu Stellung: Wünschenswert wäre eine versöhnlich gehaltene Darlegung des Glaubens, während von einem Konvent abzuraten ist; der Papst mag unbesorgt angegriffen werden. Ambrosius [Blarer] schreibt, mit Schwenckfeld sei gegenseitige Duldung vereinbart worden; der Neuordnung der Zeremonien [in Württemberg]könne er nur mit Vorbehalt zustimmen. Simprecht [Schenck] ist von Bucer nach Straßburg berufen worden, um sich besser für seine Aufgabe zu rüsten; Zwicks Vermutungen waren unbegründet. [Konrad Zwick] kommt nicht nach Zürich, da er zu einer Badekur reist. Grüße. Dankt für die Widmungsvorrede [Nr. 604].

S. De praedestinationis assertione 1 sero tandem, sed et paucis respondeo. Cum enim Thomas consobrinus bis te convenerit 2 , frustra repetterem, quae ille tecum potuit diffuse commentari. Principio autem summe placet fratri Chunrado 3 et mihi libellus duplici nomine, cum quod nihil in illo sit, quod a quopiam possit impugnari - omnes enim sic sentiunt -, tum quod sic respondes calumniatoribus b eorumque obiectis, ut non videamus, cui non possis facere satis. Unum tamen est atque alterum, cuius te monemus:

Primum, ut abstineas a vocabulo moderationis, pro quo ponas, si placet, iuditium scripturae, cuius te quoque Thomas non indiligenter monuit 4 . Causam nosti: "Intellexistis moderationem", inquis ad finem 5 , sed iuditio nostro

a Mit Randbemerkungen von J. H. Hottinger. Unlesbare, von Zwick gestrichene Verschreibungen sind nachfolgend nicht aufgeführt.
b in der Vorlage: calunniatoribus.
1 Bullinger hatte seine Karlstagsrede über die Prädestination den Konstanzern zur Beurteilung vorgelegt, vgl. oben Nr. 588, 2-4; 592, 1-37 mit Anm. 2; 608, 1-11.
2 Thomas Blarer hatte Bullinger vor Mitte Juni besucht (vgl. oben Nr. 592, 2; 608, 4f) und traf wohl um Ende Juli auf seiner Reise nach Bern (vgl. unten Nr. 625, 3f) erneut mit ihm zusammen (vgl. unten Z. 104 und Nr. 628, 5f).
3 Konrad Zwick.
4 Vgl. oben Nr. 592, 5-24.
5 Vgl. den Text von Bullingers Rede: Hottinger VIII 826.

forte melius: "Intellexistis, quid scriptura de praedestinatione" etc. Es will sunst uss allen dingen nichts dann 6 concordieren werden 7 , und will man allenthalb ain mittel treffen 8 , das man mit yederman könde ains oder eins bliben 9 .

Alterum, ut sententiam hanc de praedestinatione et electione sanctissime firmes, id quod facis quidem, utcumque multi abutantur hac tam firma et salutari sententia. Quamvis enim verum sit deum non esse iniustum, etiam si ne unum quidem hominem elegisset, tamen et hoc verum est, quotquot electi sunt, sola gratia electos et voluntate dei, ex quo consequitur, ut, quotquot non sunt electi, indignatione et odio dei non electos esse. Nam per solum deum stat eligere aut praeterire quempiam. Quae sententia etiam si malos offendat, tamen vera est iuxta illud: "lacob c dilexi d , Esau autem odio habui"[Mal 1, 2f; Röm 9, 13], neque satis est e , si quis dicat -quemadmodum communiter dicunt - ||576v. cognovisse f dominum, qualis futurus esset Esau; nam de omniscientia dei nulla est dubitatio. Interim tamen dic, charissime frater, an non etiam hunc Esau potuisset dominus alium facere, an non poterat illum eligere, quemadmodum et me elegit, quod mihi certo certius est? Neque enim me elegit, quod sciverit me crediturum evangelio, sed quod me amavit. "Iudas periit, ut impleretur scriptura", inquit Lucas 10 . Hoc ita recipimus, ut satis fieret ordinationi dei, qui et Iudam odio habuit. David quidem praedixit Iudam levaturum calcaneum 11 adversus Christum. Sed nonne etiam a Davide quaeri poterat, cur Iudas hoc esset facturus? Neque enim tunc respondere quisquam potuisset, scilicet ut impleatur g scriptura, cum spiritus sanctus hoc primum Davidi revelaverit h . Ergo et calcaneum levavit et periit sua quidem i malitia et culpa. Et tamen illum poterat dominus, si voluisset, alium facere. Cur ergo periit? Quia non est illius misertus dominus, neque tamen sequitur iniurium esse hoc nomine deum in k quemquam pereuntem. Sua enim culpa pereunt omnes. Sed intelligimus omnem salutem nostram a sola dei voluntate pendere neque in cuiusquam gratiam a tam firma sententia deflectendum est. De primorum parentum peccato l 12 idem dixerimus: Peccaverunt quidem sua culpa, sed tamen averterat ab illis deus faciem suam, qui, ut sciebat peccaturos, ita quoque cavere poterat, ne peccarent. Et nos quoque peccatores sumus culpa parentum primorum. Ideo autem non desinimus peccare et ideo certe sumus peccatores, quia deus non recepit nos. Sic credimus, quia deus nos elegit, non credimus,

c vor Iacob gestrichenes Esau.
d vor dilexi gestrichenes d.
e nach est gestrichenes di.
f vor cognovisse gestrichenes Hoc ideo.
g impleatur korr. aus impleretur.
h vor revelaverit gestrichenes rele.
i quidem übergeschrieben.
k vor in gestrichenes sed.
l peccato übergeschrieben.
6 nichts als.
7 Zu Zwicks Abneigung gegen die Konkordienbestrebungen Bucers und anderer vgl. Moeller, Zwick 175f sowie oben Nr. 574.
8 einen Mittelweg wählen (SI IV 561).
9 einig werden oder bleiben (vgl. SI I 270f).
10 Vgl. Apg 1, 16-18.
11 Vgl. Ps41, 10; Joh 13, 18.
12 Vgl. Gen 3, 1-24.

quia nos reiecit. Qua vero potestate electis aliquot ||577r. dat fidem, ut salventur, eadem omnibus impiis fidem dare posset, nisi non possit omnia. Quod autem paucis m dat fidem, non est iniustitiae, neque sequitur: Deus non elegit me, ergo est iniustus. Wann man zwen dieb mit ain anderen usfurt 13 , und man schnidt den ainen dem hencker ab dem strick, so kan der ander nit sagen, das ym unrecht gscheche, drum man yn nit och abschnydet. Das n man aber disen abschnydet, ist ytel gnad, und mag man zu dem anderen o och sagen: "Amice, non facio tibi iniuriam" [Mt 20, 13]. Hinc consultissimum credimus libere confiteri salutem nostram non esse aliunde quam a sola dei misericordia et gratuita electione. Qua assertione non vincitur iniustitiae deus, sed commendatur benevolentia erga suos aeterna. Si sunt, qui offenduntur, satius est offendi illos, quam ut veritati decedat quidquam. De p quo pauca quaedam in praefatione ad novum testamentum 14 , quanquam tua de praedestinatione assertio nullam mihi occasionem dederit. Sed invenias plerosque existimantes longe alia ratione tractanda fuisse ab initio evangelii quaedam paradoxa, scilicet de libero arbitrio, de Mose, de bonis operibus, de abrogatis ceremoniis, de capite ecclesiae et que sunt huius farinae 15 . Und hat man ym am anfang nienen recht thon, fachend erst yez an 16 allen dingen recht thain 17 . Ich will aber gern sechen, wie gut mans machen well und was besserung hernach volgen werd.

In conclusione assertionis tuae habes: "Non tam gratiae"etc. 18 , sed apertius et simplicius diceres: "Inhortor, ut quam sincerissime" etc., "ut non tam gratiae salutem tribuamus, sed studium pietatis pro saluberrimis praeceptis" etc.

||577v. Item circa exordium de fratrum conventu et sacro caetu quaedam habes 19 , sed quas ob causas congrediendum, non addis neque q ignoras, quid poscant praesentia tempora. Ante decennium habiti sunt congressus 20 mag[no]r fructu, si quidem unum hoc erat in ore nostrorum: "Ad legem et testimonium." Nunc vero nonnihil, imo quam plurimum declinant quidam ab hoc sacro oraculo, ut dicant: "Ad patres, ad patres", ne dicam multo[s]s esse posse t , qui, cum autoritate polleant sintque ad sua firmanda instructissimi, etiam dominatores agant, et non ignoras, quam infeliciter ceciderint plerique doctissimorum

m paucis korr. aus paucas.
n vor Das gestrichenes Dann.
o anderen übergeschrieben.
p vor De gestrichenes Sed.
q vor neque gestrichenes neque illud.
r, s im engen Einband überklebt.
t posse am Rande nachgetragen.
13 aus der Stadt hinaus zur Exekution geleitet (SI I 981).
14 Siehe in Zwicks lateinischer und deutscher Vorrede zum "Novum Testamentum omne Latina versione, oppositum aeditioni vulgari sive Germanicae...",
Zürich 1535 (Moeller, Zwick 287, Nr. 52), f. 3v. bzw. 8v. (vgl. unten Z. 77-91).
15 Zur Redensart vgl. Adagia, 3, 5, 44 (LB II 839).
16 fangen erst jetzt an.
17 zutun.
18 Hottinger VIII 823: "Ea potius nobis servanda moderatio est, ut non tam gratiae salutem tribuamus, quam studium pietatis promoveamus praeceptis et commonitionibus scripturae saluberrimis."
19 Vgl. Hottinger VIII 763f.
20 Zwick denkt wohl an die beiden Zürcher Disputationen von 1523. An der zweiten (26.-28. Oktober 1523) hatte er selbst teilgenommen; vgl. Moeller, Zwick 62f.

et piissimorum conventus. Iam ignosce, quod nos docemus te, a quo ipsi magis docendi.

Praefationem in novum testamentum 21 tibi et charissimo patri Pellicano mitto data potestate non solum corrig[en]di u , mutandi, addendi, minuendi, sed totam exuran[di]v . Non enim sponte eam scripsi, sed coactus 22 , neque w idoneus sum ad haec studia. Quievit integro mense apud me, sed nihil iam mittitur melior. Adiuro itaque vos per fidem et charitatem, ne addi[atis]x eam aeditioni, nisi summe placeat. Semel, imo plus semel prodidi meam ignorantiam apud vos in thermis 23 , et ex literis meis nunquam non intelligitis meam stupiditatem, ut satis demirari non possim, quur vol[ue]ritis y me praefari novo testamento, cum alioqui tam disertissimae praefationes sint prae manibus. Iterum ergo atque iterum obtestor per omnia sacra, ut in cineres solvatis, ||578r. quicquid a me scriptum est in praefatione ista, nisi iurare per nomen domini possitis ea esse digna luce, nam meo iuditio non sunt. Lugend 24 , das ir mih 25 nit zu schanden bringind und vilicht das edel, hailig testament mit mir, et videte, ne forte male audiat testamentum propter nomen meum. Iuditium et culpa penes vos esto.

Porro Erasmus Fabritius his diebus apud nos fuit 26 narrans, quid habeatis in animo ad abstergendas quorundam Lutheranorum praecipue calumnias z 27 . Cui idem respondi, quod Thomas, consobrinus meus, tibi: Utinam simplex, dilucida et vera fidei et religionis Christianae ratio per vos describeretur nulla penitus calumniarum sive calumniatorum mentione facta, dissimulatis omnibus iniuriis. Forte invenirentur, qui in vestram descriptionem aa manibus irent pedibusque 28 , maxime hoc arguto et periculoso seculo, cum sic tractantur religionis articuli, ut nec simplices capiant nec in rem veritatis futurum sit. Conventum omnino dissuadeo idque non meo tantum, sed bonorum quorundam consilio. Papam possetis tractare pro merito. Hac re neminem bonum offenditis et augebitis bb odium in illum, quod utinam altissimum esset in animis omnium. Adderetis inter caetera, quam pro fratribus agnoscatis quosvis, qui et cc vos non reiiciant etc. Sed haec omnia ex Thoma coram 29 . O, es möchtend vyl

u, y im engen Einband überklebt.
w vor neque gestrichenes non enim.
x, y im engen Einband überklebt.
z vor calumnias gestrichenes infa.
aa vor descriptionem gestrichenes sentent.
bb augebitis korr. aus augetis.
cc et übergeschrieben.
21 Zu Inhalt, Wertung und Teildrucken von Zwicks Vorrede zum Neuen Testament (s. oben Anm. 14) vgl. Moeller, Zwick 163-165; Jürgen Quack, Evangelische Bibelvorreden von der Reformation bis zur Aufklärung, Gütersloh 1975. —QFRG XLIII, S. 70-74.
22 Christoph Froschauer hatte ihn darum gebeten; vgl. oben Nr. 593, 13-15.
23 Während des gemeinsamen Badeaufenthaltes in Urdorf; vgl. HBBW IV, S. 246f, Anm. 10 und 14.
24 seht zu (SI III 1221f).
25 mich.
26 Über den Besuch Erasmus Schmids in Konstanz ist weiter nichts bekannt.
27 Zu der von Bibliander ausgearbeiteten, ungedruckt gebliebenen Verteidigungsschrift vgl. oben Nr. 621, Anm. 19.
28 Zur Redensart vgl. oben Nr. 572, Anm. 12.
29 Siehe oben Z. 2 mit Anm. 2.

herlicher puncten in ainer söllichen schrifft dd ghandlet werden, veluti de disciplina ecclesiastica, de utilitate ceremoniarum - hoc est, quod non sint utiles -, de iurisdictione ecclesiae etc.

||578v. Ambrosius scribit 30 eatenus convenire inter Schwenckfeldum et nos, ut non debeat is cursum evangelii et ministerium nostrorum remorari et nos vicissim tollerare ipsum debeamus ee , donec accedere nobis possit 31 . Item de ceremoniis ratio constituta est in ditione ducis 32 , in qua tamen bonus vir Ambrosius quaedam desyderat et quedam mutata vellet. "Tamen eiusmodi sunt", inquit, "ut, si quid ego iudico, non videam hinc ullas movendas esse tragaedias." Utinam tam potuisset, quam voluisset, unus omnium suffragia vincere. Orandus est autem dominus, ne tentet nos supra vires 33 .

Sympertus scribit 34 causam, cur a Bucero sit vocatus. Statuerat enim, sed elapso ferme anno, ab offitio verbi cessare, quod putaret ei non satis esse supellectilis ad hanc rem. Itaque iam agit Argentorati, ut confirmetur in fide, ne admotam semel aratro manum retrahat 35 . Ergo somnia mea nihil sunt, de quibus nuper ad te 36 .

Feceram tibi spem de adventu fratris 37 ad te, sed frustra; iam enim proficiscitur ad thermas. Salutat te quam officiosissime.

Vale cum charissimis fratribus, praecipue Pellicano, Leone 38 , Theodoro 39 , Utingero, Stainero 40 et reliquis. Ante omnia parce incultissimae scriptioni.

Datum Constantiae, 27. iulii 1535.

||579r. Illud prope exciderat: Gratias agimus tibi pro inscriptione nobis facta 41 , quanquam ff maiore fructu potuisses ecclesiae nostrae aut senatui inscribere.

dd vor schrifft gestrichenes de.
ee debeamus am Rande nachgetragen.
ff nach quanquam ein unlesbares, gestrichenes Wort.
30 Zwick zitiert auch in seinen Briefen an Vadian vom 15. Juli und vom 1. September aus diesem nicht erhaltenen Schreiben Ambrosius Blarers; vgl. Vadian BW V 236f. 248.
31 Blarer faßt hier die von ihm sowie Bucer und Frecht am 28. Mai 1535 mit Schwenckfeld geschlossene "Tübinger Konkordie" zusammen; vgl. CSch V 326-342; R. Emmet McLaughlin, Caspar Schwenckfeld. Reluctant Radical. His Life to 1540, New Haven-London 1986. —Yale Historical Publications Miscellany 134, S. 185-189.
32 Über die zwischen Blarer, Schnepf und
Herzog Ulrich von Württemberg ausgehandelte, noch nicht endgültige Kirchenordnung ist nichts Näheres bekannt; vgl. Martin Brecht und Hermann Ehmer, Südwestdeutsche Reformationsgeschichte. Zur Einführung der Reformation im Herzogtum Württemberg 1534, Stuttgart 1984, S. 224f.
33 Vgl. 1Kor 10, 13.
34 Der Brief Simprecht Schencks ist nicht erhalten.
35 Vgl. Lk 9, 62.
36 Vgl. oben Nr. 608, 12-30.
37 Konrad Zwick, vgl. oben Nr. 608, 8f.
38 Leo Jud.
39 Theodor Bibliander.
40 Werner Steiner.
41 Gemeint ist die Widmungsvorrede von Bullingers Kommentar zu vier Paulusbriefen (oben Nr. 604).

Sed tamen intelligimus, quantum nos ames, nisi iam aliquot angelatos aut coronatos expectes 42 .

Sed iterum vale, et Christus te servet incoIumem gg .

Tuus Io. Zvick.

[Adresse auf f. 579v.:] Pientissimo viro d. Heinricho Bullingero, Tigurinae ecclesiae antistiti, suo longe charissimo fratri.

gg in der Vorlage incolumen.
42 Englische und französische Goldmünzen, angelots und couronnes (Kronen); s.
Wörterbuch der Münzkunde, hg. v. Friedrich Freiherr von Schrötter, Berlin-Leipzig 1930, S. 28. 114-116. 328. Vgl. unten Nr. 642, 12-15.