Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[562]

Bullinger an
Martin Bucer
Zürich,
28. März 1535

Abschrift Gwalthers a : Zürich ZB, Ms A 40, 7-10, Nr. IV (Siegelspur) Zusammenfassende Teilübersetzung: Seidel 109f

Legt in Beantwortung zweier Briefe Bucers [Nr. 517 und 531] nochmals die im [Zürcher Abendmahls-]Bekenntnis [Nr. 482] enthaltene Abendmahlslehre dar: Die biblischen Ausdrucksweisen müssen so ausgelegt werden, daß die allein durch den Glauben vermittelte geistliche Gegenwart des Leibes Christi nicht als leibliche mißverstanden werden kann; auch Bucer und Oekolampad sind in früheren Schriften darüber nicht hinausgegangen. Der Amtsträger reicht nur das Zeichen dar - von dieser Auffassung hat ihn auch die Lektüre der Väter und des Aquinaten nicht abbringen können; sie entspricht den Aussagen Zwinglis und Oekolampads über den Leib Christi. Bucer hält zuviel von Bullinger; seine Pauluskommentare sind nur Frucht der ihm von Gott geschenkten Gaben. Hielt es nicht für nötig, die nur beiläufig durchgesehenen Schriften der Wittenberger in seinen Kommentaren zu erwähnen, hat aber immerhin Melanchthons "Dispositio" und [Justus] Jonas' ["Annotationes"] ausdrücklich genannt. Die Scholastik ist ihm durch Melanchthons "Loci" und durch katholische Schriften hinreichend vertraut. Da ein Konzil unter den gegebenen Umständen dem Evangelium ohnehin nur zum Schaden gereichen kann, ist eine besondere Vorbereitung nicht erforderlich. Der französische König rechtfertigt die grausamen Verfolgungen unter Hinweis auf die Gutachten deutscher Theologen;

12 Wortspiel auf Haller.
a Die Abschrift Rudolf Gwalthers weist eigenhändige Korrekturen Bullingers auf Die an Bucer gesandte Ausfertigung ist nicht erhalten, doch wurden Kopien für Zwick, Myconius und Haller angefertigt (vgl. unten Nr. 572, 5f; 594, 27; 609, 10f). Erhalten ist noch eine zweite zeitgenössische Abschrift, von unbekannter Hand, mit Faltspuren, aber ohne Siegel (Zürich ZB, Ms Briefe folio, Bullinger an Bucer, Nr. 2; zitiert: K). 'Diese gehörte
einst zur Bibliothek Schneebergers (vgl. HBBW II, S. 42, Anm. a; HBGesA II 258f), wie auf den Kopien in den Sammlungen Hottingers (Zürich ZB, Ms F 36, 433-435) und Simlers (Zürich ZB, Ms S 38, 62) vermerkt ist. Für den Vergleich wurde der Text von K in der (vom Schreiber selbst?) korrigierten Form herangezogen; orthographische Varianten sowie die erst von Simler angebrachten Korrekturen sind unten nicht verzeichnet. Einzelne in der Vorlage wegen des engen Einbandes nicht lesbare Buchstaben sind nach K ergänzt.

einerseits verteidigt er sich in einer wohl von Guillaume du Bellay verfaßten Schrift gegenüber den Deutschen, andrerseits versucht er mit einem Dekret gegen die Lutheraner dem Papst zu gefallen. Die Gutachten sind verderblich; besonders jenes von Melanchthon steht in Widerspruch zu dessen "Antiplacentinus" und gibt den Gegnern Anlaß zu Triumph, aber auch Bucer gesteht dem Papsttum, dessen tyrannischer Charakter unwandelbar ist, zuviel zu. Grüße an die Brüder in Augsburg.

Gratiam et pacem a domino.

Binas a te, Bucere, frater dilecte, literas 1 accepi, et alteras quidem satis prolixas, in quibus tu b de causa sacramentaria et confessione nostra 2 scribis, quantum ad rem ipsam attinet, convenire nobis, interim messe nostris quaedam, quae clariora velles 3 . Sed quid hac in re toties repetuntur eadem? In modo presentiae et exhibitionis ratione videtur hoc c haerere negotium 4 . Quid hic pluribus opus? Nos non agnoscimus aliam corporis Christi in caena presentiam quam fidei et sacramentalem. Haec enim scripturis probari d potest. Corporalis sivae carnalis e non potest. Agnoscimus has locutiones: Panis est corpus Christi. Vinum est sanguis f Christi. Hic vero, ne errent simplices et signa pro ipsis venerentur rebus, exponimus locutiones, ut interim signa nec evacuemus nec prophanemus. Habet scriptura suum de sacramentis loquendi morem. Idem autem spiritus dixit: "Hoc est corpus meum" [Mt 26, 26 par] et "victima est transitus" [Ex 12, 27], "circumcisio est testamentum" [Apg 7, 8], "surge, baptizare et ablue peccata tua" [Apg 22, 16] etc. Haec soli intelligunt fideles. Infideles inutiliter signa interpretantur. Sed de hac re post confessionem illam nostram apologiam praefationis loco in articulos Zvinglii pro Zvinglio scripsi 5 . Nam quod exhibendi verbum attinet, non videmus ministrum aliud quam sacramentum corporis Christi exhibere. Corpus ipsum Christi manducat fidelis non ministerii, sed fidei benefitio. Impius signo participat, non ipsa re. Si ipse quoque infidelis manducaret corpus Christi, virtute ministerii manducaret. Atque ita non sola fide manducaretur corpus domini. Dicitur tamen g et minister abluere peccata, remmitere peccata, ita etiam exhibere corpus domini, sed suo more. Proinde recipimus eiusmodi locutiones, quod et in confessione nostra testati sumus; sed quia symbolicae sunt, non patiemur nobis eripi facultatem eas sancte et cum timore dei exponendi. Exposuerunt et ipsi sancti patres hanc Christi sententiam: "Hoc est corpus meum" per hanc: "Hoc significat corpus meum."6 Et tutius est in simplicitate ambulare quam ita

b K: gestrichenes te.
c K: videtis hic.
d probari korr. aus probare.
e carnalis fehlt in K.
f sanguis am Rande von Bullingers Hand, anstelle von gestrichenem corpus.
g tamen fehlt in K.
1 Vom 29. Januar und 15. Februar 1535 (Nr. 517 und 531).
2 HBBW IV, Nr. 482.
3 Vgl. oben Nr. 517, 31-36.
4 Vgl. oben Nr. 521, 16.
5 Gemeint ist Bullingers Vorrede zu der im März 1535 erschienenen lateinischen Übersetzung von Zwinglis "Auslegen und Gründe der Schlußreden"(HBBibl I 69).
6 In der genannten Vorrede (f. Aa 4r.-v.) zitiert Bullinger folgende Belege: Tertullian, Adv. Marcionem IV, 40, 3 (CChr I 656); Augustin, Contra Adimantum 12

rem involvere, ut ecclesia nesciat, spiritualem an corporalem asserramus presentiam. Haec non dico, ut pudore te suffundam aut te eum esse credam, per quem facultas exponendi loquutiones symbolicas eripiatur, sed ut te inhorter, quo diligentius confesssionem nostram legas. Tametsi enim conveniamus centies, plura tamen non dabimus, quam quod dedimus, nisi clarissimis evicti scripturis. Imo tu ipse in Ennarrationibus tuis in sacra 4 evangelia 7 nihilo plus nobis dedisti. Nihilo plus dedit h Oecolampadius in postremo ad Melanchtonis i epistolam libello 8 . Breviter: Christus presens est. Modus presentiae spiritualis est. Modum hunc intelligit fides. Item Christi caro editur k in coena. Editur autem spiritualiter. Spiritualiter sola fides edere novit. Impii ergo carne Christi non vescuntur, signo autem vescuntur. Nihil ergo aliud quam signum exhibet minister. Bono idem exhibet corpus Christi, quod virtute l non verborum, non ministerii, sed fidei manducat.

||8 Tutissimum igitur fuerit, si more veterum loquamur ministros administrare sacramenta corporis et sanguinis domini. Haec simplicitas mea, a qua, ut libere tibi dicam et ne diutius vana te spe videar lactare, non discedam; non, opinor, aliud exiges a me nec aliud sperare vel audebis vel poteris. Dum [enim]m Augustinum, Ambrosium, Chrysostomum adeoque ipsum n Aquinatem 9 , certe spinosissimum ingenium, lego, nihil invenio, cui tuto innitar, nisi hoc, quod iamiam confessus sum. Video non omnino vanas esse Zvinglii et Oecolampadii disputationes de vero corpore Christi, quod vel clarificatum non possit esse nisi in uno loco, quod manducatum carnaliter nihil prosit. Sed de hiis hactenus.

Quod de commentationibus meis in Paulum monuisti 10 , quod iuditium tuum de me satis libere ascripsisti, adeo non offendisti, ut inservieris plurimum, nisi quod mihi plus nimium videris tribuere. Profecto non is sum nec o tantae spei, quantum tu putas, ingenium. Hoc tamen contulit mihi divina bonitas, quod Christum ex animo ut unicam orbis hostiam, sapientiam et summum bonum amplector, quod totis viribus gratiam et gloriam eius populis commendare ardeo, quod simpliciter in huius conspectu ambulo. Is omnium contuetur p corda. Is novit, quo animo in ipsum sum aut quo animo commentationes in sacras caeperim litteras q . Videt is et affectus meos. Si enim expurgatum me

h dedit korr. aus dabit.
i Melanchtonis korr. aus Melanchtonem.
k vor editur gestrichenes vere. K: vere editur.
l virtute korr. aus virtutem.
m Im engen Einband nicht sicher lesbar (os?). K: enim.
n adeoque ipsum wiederholt, das erste gestrichen.
o nec fehlt in K.
p K: intuetur.
q K: in sacras anstelle des (versehentlich?) gestrichenen literas am Rande nachgetragen.
(CSEL XXV/I 140, 19-21) und Enarr. in Ps. III, 1, 31-36 (CChr XXXVIII 8); Ambrosius (bzw. Ambrosiaster), Ad Corinthios prima 11, 25f (CSEL LXXXI/2 127, 8-17).
7 Vgl. oben Nr. 517, Anm. 25.
8 Oekolampad, Quid de Eucharistia veteres ... senserint, dialogus ..., [Basel] 1530 (Oekolampad-Bibliographie 78, Nr. 164).
9 Thomas von Aquin.
10 Vgl. oben Nr. 517, 64-76. 86-105.

dicerem, contaminantissimus r essem, sed misericors est s , qui humiliter poscentem veniam non reiicit et indies purgat, ut copiosiorem fructum afferam t . Orabis tu u pro me dominum, ut mei misereatur, ut v dona sua in me in gloriam suam et augeat et confirmet.

Miraris, qui usu veniat, ut Wittenbergensium non fatiam mentionem, cum eadem scribam in Romanos, quae illi ante me 11 Sed quid necesse est omnium commemorare nomina, cum quibus eadem sentimus et scribimus? Wittenbergensium scripta ab initio (ut libere, quod verum est, dicam) perfunctorie modo w legi. Ubi pugnae incaluerunt et isti copia quadam malorum verborum, Lutherus imprimis, sese superare contenderent, ego non citra nauseam abieci, ut qui me totum veterum lectioni, linguis et bonis impenderam literis. Itaque factum est, ut intra decennium nihil legerim Wittenbergensium x nisi perfunctorie percurrens oculis paginas, observans capita et summa rerum y argumenta, quid in genere dicerent, qua ratione dicerent etc. Ubi in epistolam ad Romanos scribens aliquousque essem progressus, venit in manus Dispositio Melanchtonis 12 . Eius ergo, quod non displiceret, honorificam feci mentionem 13 etc. In acta quid Ionas 14 annotarit, non nescis, attamen eius mentionem feci 15 . In utranque ad Corinthios 16 nihil legi Wittenbergensium, in epistolas Petri et Ioannis 17 nihil. Atqui in has solas scripsi.

Iam nescio, si quis scholasticos plus traduxerit, quam ipse in Locis communibus Melanchton 18 . Et ego plura pontifitiorum scripta legi, quam porro legere ||9 velim, cum vix suppetat tempus lectitandi utilia.

r K: contaminatissimus.
s est von Bullinger eingefügt.
t am über gestrichener, nicht mehr lesbarer Endung. K: afferat.
u tu (von Bullingers Hand?) über gestrichenem ergo. K: ergo.
v K: et.
w modo von Bullinger eingefügt; fehlt in K.
x Wittenbergensium fehlt in K.
y capita et summa rerum von Bullinger am Rande nachgetragen; fehlt in K.
11 Vgl. oben Nr. 517, 64-76.
12 Melanchthon, Dispositio orationis in epistolam Pauli ad Romanos, 1529 (MO XV 443-492).
13 In seinem Kommentar zum Römerbrief (HBBibl I 42) verweist Bullinger auf die "Dispositio" Melanchthons und nennt diesen "eximiae eruditionis vir" (aaO, f. 139r.).
14 Justus Jonas (Jodocus Koch), 1493-1555, von Nordhausen, Humanist, Jurist und Theologe, Vertrauter Luthers, wurde 1521 Propst in Wittenberg und Mitglied der theologischen Fakultät. Ab 1541
führte er in Halle (Saale) die Reformation durch. Im Schmalkaldischen Krieg vertrieben, konnte er an verschiedenen Orten nur kurz wirken, zuletzt ab 1553 als Pfarrer in Eisfeld (Thüringen). Jonas hat nicht sehr viele Schriften verfaßt, doch ist er Autor mehrerer Kirchenordnungen und Lieder. Außerdem wurde er als Übersetzer geschätzt und hat einen umfangreichen Briefwechsel hinterlassen. — Lit.: Erich Kleineidam, in: Contemporaries II 244-246; Hans Günter Leder, in: TRE XVII 234-238 (mit weiterer Lit.).
15 In der Widmungsvorrede seines Kommentars zur Apostelgeschichte beurteilt Bullinger die erstmals 1524 gedruckten "Annotationes in Acta Apostolorum" von Justus Jonas als oberflächliche Skizze, s. HBBW III, S. 175, 76-78.
16 Vgl. HBbibl I 53 und 71.
17 Vgl. HBBibl I 52 und 37.
18 Bullinger antwortet damit auf Bucers Mahnung zu vertiefter Beschäftigung mit der Scholastik, vgl. oben Nr. 517, 87-91. Zu Bullingers Kenntnis der Loci Melanchthons s. unten Nr. 636, Anm. 1.

Consilium si coeat caesare 19 , Gallo 20 , Anglo 21 et Ferdinando, pontifi[ce]22 , episcopis et praelatis presidibus, male consultum videbis evangelio. Si id z istis non permittas, ut eorum arbitrio gerantur omnia, nullum coibit consilium. Si ergo coierit, in pernitiem evangelii coierit. Nec opus est, ut adeo anxie paremur 23 . Non valebit apud illos veritas. Occassio quaeretur, ut veritas opprimatur. Simplicitas ergo prudens aa , oratio ardens bb et fides constans optima erit ad tale consilium praeparatio.

Quid Gallus in regno suo in veritatem evangelii profitentes exerceat 24 , coelum et terra clamat, et sanguis innoxius effusus e terra vociferatur 25 . Quam misere semper timui id aliquando futurum, quod, proh dolor, fit. Imposuit hic rex Germaniae principibus et te quoque, Bucere, impulit, ut consilium scriberes perfido, id quod iam rapit in defensionem tyrannidis cc suae, quasi illi, quos capitis supplitio afficit, secus sentiant de religione quam Germanorum docti isagogicis quibusdam libellis ad sarciendam concordiam scriptis 26 . Non te latet, quid scripserit ad Germaniae proceres rex 27 . Guilielmus Bellaius 28 eius apologiae creditur autor. At os impudens ingeniumque perversissimum dd pravum et regia indignum maiestate altera ex parte et in gratiam Pauli 29 Francica lingua edidit decretum, quo omnes Lutheranos nominatim proscripsit 30 . Missus est libellus senatui nostro 31 , ut videret, quam sibi impudens pugnaret. Latinam apologiam Germanis mittit. Francicum aedictum apud ee hostes religionis nostrae vulgatur. Ita duabus sellis sedet 32 .

z id fehlt in K.
aa K: perutilis.
bb oratio ardens von Bullinger am Rande nachgetragen; fehlt in K.
cc tyrannidis korr. aus tyrrannidis.
dd K: furiosissimum.
ee apud von Gwalther am Rande nachgetragen.
19 Kaiser Karl V.
20 König Franz I. von Frankreich.
21 König Heinrich VIII. von England.
22 Papst Paul III.
23 Bucer hatte Bullinger aufgefordert, sich zur Verteidigung der evangelischen Sache auf einem Konzil zu rüsten; vgl. oben Nr. 517, 86-111.
24 Zu den Verfolgungen französischer Protestanten im Anschluß an die "Affaire des placards" vom Oktober 1534 vgl. Seidel 56-58. 62-64.
25 Vgl. Gen 4, 10.
26 Gemeint sind die Gutachten von Melanchthon, Bucer und Hedio; vgl. oben Nr. 513, Anm. 4.
27 Zum offenen Brief Franz' I. an die deutschen Reichsstände vom 1. Februar 1535 s. oben Nr. 559, Anm. 3.
28 Guillaume du Bellay, Seigneur de Langey.
29 Papst Paul III.
30 Ein Edikt vom 29. Januar 1535 (gedruckt in: Ordonnances des rois de France. Règne de François Ier, Bd. VII, Paris 1941, S. 182f, Nr. 677) drohte jenen, welche die am 25. Januar vor Gericht geladenen 70 "Lutheraner" versteckten, die gleichen Strafen an wie diesen selbst, und stellte Denunzianten eine Belohnung in Aussicht.
31 Eine vom Basler Ratsschreiber Johann Uebelin beglaubigte Abschrift des in Paris gedruckten Edikts vom 29. Januar sowie eine deutsche Übersetzung von der Hand Bullingers finden sich in Zürich StA, E 1 25. 1, Nr. I und 2.
32 Zur Redensart vgl. Adagia, 1, 7, 2 (LB II 2621): Otto 315f, Nr. 1621.

Quod consilia illa attinet, quae non data a vobis maximo, si possem, redimerern, quae et serninaria sunt maximarum discordiarum, non perinde tuum atque Melanchtonis displicuit 33 . Pugnant ea, quae hic scribit de monarchia Romanorum pontificurn, cum iis, que olim laudabili instituto pro Luthero in Thomam Placentinum dixit 34 . Confessionem et inutile et pernitiosum institutum revocat. At quam frigide de missa et sanctorum intercessione disputat? Qui hactenus apud nos evangelio reluctarunt, visis istis ff consiliis cristas erexerunt gg35 ferotius. Qui pene desperarunt, in spem maximam erecti clamant: "Boz wunden! 36 Das wirtt recht; das unser pfaffen nie annemmen habend hh wellen ii , laßend die nach und gebends als kk gutt 37 . Es wirt bald besser!" Prius clamabamus omnes papam (ut revera est) antichristum esse, episcopos lupos 38 ; nunc illi debent inspicere doctrinam -nimirum ovile lupus 39 ! Sed quid, si mutentur? Quasi vero pardus mutare possit varietatem et Aethiops pellem 40 ! Quid de possibilibus disputamus ll , cum impossibile esse videamus, ut nebulones isti posito luxu ad humilis Christi pedes sese demittant mm ? Quid Gallos credis dicere, qui prius Melanchtonis legere 41 scripta, nunc vero diversum ab eo asseri vident nn ? Inconstantiae summae tum illum tum nos omnes accussabunt. Et certum est illum non esse secutum simplicitatem puram. Scio non defore verba, quibus illius defendatur consilium. Caeterum ego in primariis religionis nostrae viris ||10 sohiditatem et simplicitatem, brevitatem et puritatem mauern quam bene instructa et prolixa verba. Libere, quod sentio, scribo. Scio te hanc meam rusticitatem boni consulturum. Caussa communis est. Omnium interest illa m[o]nitare oo . Breviter: Gallorum ingenia lubrica sunt. Periculosa ergo eiusmodi pp consilia sunt, quibus apud illos non modo nihil impetramus, sed et apud Germanos nostros multorum a nobis ingenia alienamus. Certe nihil hactenus actum a vobis qq , quod perinde invidiam multorum in vos rr concitarit atque hoc consilium. Non perinde multa in tuo desiderantur, at illud non displicere non potest etiam mihi, quod tu Melanchtonis consilium probas, quod nimium monarchiae pont[ificis] tribuere videris. Frustra enim semper obiicitur: Quid, si mentem mutarent ss ? Quid, si lupus lupinum poneret tt

ff K: iis.
gg vor erexerunt gestrichenes ex.
hh K: habend annemmen.
ii wellen korr. aus wellend.
kk K: alls.
ll disputamus fehlt in K.
mm demittant korr. aus demmittant.
nn vident korr. aus videant.
oo Im engen Einband nicht sicher lesbar; von späterer Hand(?) korr. in: illam vitare. K: ista monitare (monitare nachträglich eingefügt).
pp eiusmodi von Bullinger am Rande nachgetragen.
qq vobis korr. aus nobis; K: nobis.
rr vos korr. aus nos; K: nos.
ss K: mutaret.
33 Vgl. Bullingers ausführliche Kritik an Melanchthons Gutachten, unten Nr. 563, 1-156.
34 Zu Melanchthons "Antiplacentinus" siehe unten Nr. 563, Anm. 5.
35 ist ihnen der Kamm geschwollen; vgl. Adagia, 1, 8, 69 (LB II 324); Otto 98, Nr. 467.
36 Kraftausdruck des Erstaunens (SI IV 1996f).
37 heißen es alles gut (SI II 90).
38 Vgl. Mt 7, 15; Joh 10, 12; Apg 20, 29.
39 Zur Redensart vgl. Otto 198f, Nr. 983.
40 Vgl. Jer 13,23.
41 legerunt.

ingenium? Inter omnes totius orbis tyrrannos nemo ferotiores, impientiores, crudeliores, adde et plures habuit illa sacra sede Romana. Quid adhuc de uu republica Platonis disputamus 42 ? Ignosce, obsecro, libere scribenti. Vellem, simplitius et brevius hae res agerentur, adde et circumspectius. Anguillam tenet 43 , qui cum Gallo agit.

Vale et me, ut facis, ama.

Tiguri, die paschae 1535.

Fratres te salvum volunt una cum fratribus Augustanis 44 .

H. Bullingerus tuus.

[Ohne Adresse.]vv