[2418]
Matthias Erb an
Bullinger
Reichenweier,
8. April 1546
Autograph: Zürich StA, E II 347, 354-359 (Siegelspur)
UngedrucktAuf Bullingers Aufforderung hin übersendet Erb einen Brief der durch Heini [...] überbracht
wird. — Erb hatte Bullinger geschrieben [Nr. 2333], dass die Mömpelgarder Kirche wieder
befriedet worden sei. Doch vor einigen Tagen hat Satan durch [Johannes]Engelmann einen
neuen Streit gestiftet. Nun wird nämlich verlangt, dass jeder Gläubige sich am Tage vor dem
Empfang des Abendmahls vom Pfarrer prüfen lasse und von diesem die Absolution erhalte. Da
aber dieser Brauch nicht üblich war, in der Bibel nicht gefordert wird (man denke etwa an
Paulus' Worte in [1Kor 11, 28]), ja da er sogar von Nektarios (wie dies Eusebius [von
Caesarea]bezeugt) abgelehnt wurde, riet Erb [Pierre] Toussain, die Angelegenheit dem Herzog
Ulrich [von Württemberg] und dessen Beamten anzuvertrauen, zumal Letztere schon den
vorigen Streit [in Mömpelgard] zu schlichten wussten. Auf eine Antwort wird noch gewartet.
— Erb freut sich, dass Erasmus [Schmid] in die Unsterblichkeit vorausgegangen ist. Als
Schmid Reichenweier [1538] verließ, bot sich Crispin [König] als Abnehmer von Schmids
Büchern an, konnte diese aber nach seiner Entlassung durch [Graf Georg von Württemberg]
nicht bezahlen. Daraufhin erklärte Erb sich bereit, die Bücher zu verkaufen. Einige davon hat
er immer noch, übermittelte aber [jeweils] das Geld an Schmid, was [Quittungen]belegen.
Bullinger soll dies der Witwe [Martha, geb. Blarer] mitteilen. Schmid und Erb wollten sich
schon lange treffen. Nun ist es aber zu spät. Soviel Erb weiß, schuldet keiner der Amtskollegen
noch etwas. — Veit Dietrich antwortete nicht auf Erbs Brief Er wird seine Meinung als richtig
und Erb als einen törichten Esel betrachten. Erb ist jedoch keineswegs bereit, Dietrichs Auffassung
von der Anbetung Christi im [Abendmahl] zu billigen. — Deutschland zittert, da der
Kaiser [Karl V.] sich mit den Feinden des Evangeliums verbündet. Auch die Protestanten
beraten sich, um nicht von den Feinden überrascht zu werden. Ein Krieg steht bevor. Im März
hielten die Protestanten einen [Bundestag] zu Frankfurt ab. Der furchtlose [Philipp] von
Hessen begab sich trotz der Befürchtung, dass er von den Feinden abgefangen werden könnte,
zum Kaiser. Laut Graf [Georg]forderte der Kaiser die Freilassung [Herzog Heinrichs] von
Braunschweig. —[Kurfürst Friedrich II. von der]Pfalz reformiert seine Kirche unzureichend.
Zwar wird Christus verkündigt, der Aberglaube jedoch, besonders der um die Reliquien, wird
wie in den wittenbergischen und brandenburgischen Kirchen noch geduldet. —Herzog Ulrich
[von Württemberg], [Philipp] von Hessen und [Friedrich II. von der] Pfalz werden sich in
Heidelberg treffen. Sie fürchten sich, denn der Kaiser hat in den Niederlanden ein gewaltiges
Heer und 3'000 Reiter ausgehoben und viele Münzen prägen lassen. Graf [Georg]glaubt,
dass der Papst [Paul III.] den Kaiser dazu bewegt, die deutschen Fürsten und Städte gegeneinander
aufzuhetzen, um sich dann nach Spanien zurückzuziehen und wie Pilatus die Hände
in Unschuld zu waschen. —Bullinger wird von Luthers Tod erfahren haben. Ein zurückgekehrter
Stipendiat [...] aus Reichenweier hat an der Bestattung teilgenommen. Luthers Leichnam
wurde auf einem Wagen in Begleitung von 50 Reitern von Eisleben nach Wittenberg gebracht,
dort von den Einwohnern und Gelehrten empfangen, mit Glockengeläut und Trauergesängen
zur Schlosskirche geführt und neben dem Mausoleum der sächsischen Fürsten beigesetzt.
Philipp [Melanchthon]hielt dabei eine lange Rede. —Das Religionsgespräch [zu Regensburg]
wurde ergebnislos beendet. Dietrich schrieb an [Johannes] Ulstetter, dass die Gegner mehr
durch Einschüchterungen als anhand der Heiligen Schrift verhandelten. Der Colmarer Mönch
[Johannes Hoffmeister] und [der Hofprediger] des Kaisers, Pedro de Malvenda, sollen sich
während der Fastnacht verkleidet und mit Nonnen getanzt haben. —Grüße vom Kanzler [Sigismund
Stier] und vom Schreiber [Oswald Fürstenlob]. Grüße auch an [Konrad] Pellikan,
[Theodor] Bibliander und [Rudolf] Gwalther. —Auf Erbs Anweisung hin übersendet Gerold
[Meyer von Knonau d.J.] die Aussagen eines neuen Pasquills.
Gratia domini tecum. Quomodo monuisti 1 , eruditissime Bullingere, ita fatio
per hunc nostrum Heinium fidum Angelum 2 meis te ieiunis et barbarusculis
epistolis obtundens gravioribus, ni fallor, negotiis ecclesiae nomine occupatum.
Verum, qum pro tua singulari et humanitate et prudentia perpetuo imprudentium
scripta boni consulis, necquicquam culpam deprecor. Scis enim
et nosti utcunque Erbium, etc.
De rebus nostris haec. 3 Scripseram tibi nuper ecclesiam Montbelgardianam,
bonorum consilio sedatam, coisse in pacem. 4 Sed satan cum Angelandro
5 aut, si mavis, qum suo Satandro 6 omnis pacis et concordiae proflictores,
quo viderentur sibi soli sapere, paucos ante dies aliud novum inventum,
novi dissidii seminarium, propagarunt, hoc scilicet, ut ii, qui ad sacrosanctam
Christi coenam accedunt, pridie eius die se viritim (et foeminatim,
ut ita dicam) a ministro ecclesiae praesentent examinandos, iuditium et
absolutionem ab eo expectantes. Verum, qum hic mos nobis sit insolitus
neque e verbo dei petitus (dicente divo Paulo: "Probet seipsum homo, et sic
de pane illo edat" [1Kor 11, 28], etc. ) b et qum item sub Nectario 7 fuerit
abrogatus, ut est apud Eusebium, et uniuscuiusque conscientiae relictum
neque nos sinamus quosvis prophanos ita illotis pedibus ad haec sacra symbola
penetrare, consului ego ||355 Tossano 9 totum negotium qum scriptis et
rationibus et argumentis nostris ad aulam ducis Hulchrici 10 ac ad satrapas c 11
eius, qui minime superstitiosi sunt, referret. Ii enim sunt, qui prius fluctuantem
ecclesiam 12 pro virili etiam iuverunt, neque dubitamus, quin benignus
nachdem er sowohl mit den Behörden
von Zürich als auch mit denen von Luzern
zu tun gehabt hatte (s.
QGTS III
66f,
Nr. 132, und möglicherweise
QGTS II
60—65).
deus, qui nuper ecclesiae suae caussas contra adversarios tutatus est, et nunc
nos non sit deserturus. Nec dum responsum accepimus. Sic aulicorum iuditio
stamus. Sed deus hactenus per illorum sententiam veritati patrocinatus
est. Quod si aliquando superstitiosis accederent, haberent procul dubio inter
nos etiam solidae veritatis adsertores. Orate ergo dominum, ut in veritatis
confessione per Christum perstemus.
Gaudeo Erasmum 13 e tam diuturna gravique aegrotatione numinis benefitio
sanatum et translatum ad immortalitatis gloriam 14 . Praemittentes illum haudquaquam
amisimus. 15 Propediem, qum benigno deo visum fuerit, sequuturi.
Nobis adhuc in discrimine ac atie stantibus ille iam gloriose cum Christo
triumphat. Accepit id plena manu, ad quod nos indesinenter gemimus 16 . O
inmortalis gloria, quando venies? Abiens hinc superioribus annis Erasmus 17
libros suos vendiderat Crispino 18 . Is vero a principe 19 ||356 amandatus non
potuit esse a solvendo. Reliquit nobis libros. Recepi ergo me tandem venditurum,
neque nunc omnes distracti sunt. Solvi ego nihilominus Erasmum,
ut schaedae utrorumque loquuntur. Tu, si vacat, viduam 20 voca, obsecro, rerumque
omnium certiorem facito. Expectavi Erasmum, tum et ille me iam
aliquot annis, quo conveniremus calculaturi debitum, atqui Parcae id interruperunt.
Si rata fuerit ratio, reddat cautionem, quam vocant quittantiam 21 .
Sin minus, rescribe. Habebitis a me benignum responsum. Ex fratribus neminem
scio, qui quid debeat. Si vero vidua aliter putaverit, respondebunt et
ipsi. 22
Vitus Theodorus Noricus nil respondit ad meas literas 23 ; quod non admodum
curo. Putat enim se recte scripsisse, si dis hominibusque non displicet,
meque ineptum ac vere asinum d indignum aliqua responsione. At
malo ineptus esse stultusque haberi ac nulla dignus responsione quam videri
doctus subscribendo illius sententiae de adoratione Christi in sacramento 24 ,
(Kt. Zürich). 1559—1575 Pfarrer in
Buus (Kt. Baselland). 1559—1575 Dekan
des Farnsburger Kapitels (Kt. Baselland).
— Lit.:
Bopp-I 302, Nr. 2854;
Pf-Basel
96.
quam tota ignorat scriptura et cuius rei nulla veterum (qui modo recte senserunt
de pietate) e extant et scripta et exempla, quam etiam fidei nostrae
analogia non admittit. Taedet me plura scribere de crassa ista adoratione.
||357 Nova plura, ut solet ver bellicosis Germanis semper aliquid novi
dissipare. Germania trepidat. Caesar 25 enim cum hostibus evangelii monstrum
alens 26 multis clandestinis conventibus cum adversariis Christi practicare
solet. Concurritur ubique, nostrique consultant, ne ab adversariis subito
obruantur. Expeditionem in promptu habent. Porro Protestantes nuper in
martio Franckfurdiae celeriter convenerunt 27 nescio quid consulturi. Nam statim
quisque ad sua repedavit. Princeps Cattorum 28 vocatus caesarem adiit; 29
quod plures dissuaserant, ne ab adversariis interciperetur. Sed magnanimus
princeps minas, imo et mortem tempsit. Aiunt caesarem commendasse heroicum
principis animum. Ait princeps noster caesarem a Catto et Protestantibus
latronem Brunsvigium 30 in libertatem poposcisse. Hinc neutras partes
sibi mutuo fidere. Quid, si gladium gladius in vagina contineret?
Palatinus 31 videtur quibusdam oscitanter 32 ecclesiam suam reformare. Illic
enim quisque suum sequitur sensum. Mandatum, ut Christus syncere predicetur.
Maior pars superstitionum tolleratur exemplo reliquarum ecclesiarum,
ut est Wittenbergensis et Brandenburgensis. 33 Metuendum, ne deinceps,
||358 si non strenue vigilarint, altius radices agant maiori difficultate
revellendae. 34
Convenient hisce diebus dux Hulrichus, Cattus, Palatinus Heidelbergam. 35
Metuunt sibi plures hoc anno, nam caesarem ex Inferiori Germania ingentem
militum exercitum, equitum vero tria millia conscripsisse constat, magnamque
conflasse pecuniam. Noster putat princeps moliturum insidias Germanis,
si possit, ac illum ad hoc urgeri a papa 36 et papistis, et principes
adversus principes, urbes contra urbes excitaturum, adeo ut, postquam pulmentum
intriverit, nobis relinquat exedendum, 37 ipse ad suos Hispanos concedens
ac veluti Pilatus 38 suam innocentiam manuum lotione testaturus, etc.
Mortem Lutheri 39 audisti, opinor. Rediit stipendiarius 40 ecclesiae nostrae,
qui funus vidit. Ex Ysleben in curru vectus Wittenbergam f comitantibus
quinquaginta equitibus, ab oppidi omnibus incolis susceptus maxime studiosis,
boatu campanarum, funebribus cantionibus ac ad templum in arcem
deductus, iuxta sepulturam ducum Saxonum mausoleio g illatus, ut mos est
illic sepelire. Phillippus in collegio longam habuit orationem, 41 etc. 42
Colloquium 43 finitum est, de quo scribit Ulstettero nostro 44 Vitus Theodorus:
"Exiit colloquium in risum. ||359 Adversarii pertinaces nobiscum minis
et calumniis potius quam scripturis egerunt. Colmariensis monachus 45
mutato habitu in bachanalibus 46 cum nonnis saltavit; idem et caesaris Malvanda 47
fecit. Infectis rebus discessimus."48
Vale cum tuis omnibus in Christo lesu, domino nostro. Amen. Salutant te
nostri omnes, cancellarius 49 inprimis, vir pius, qui cuperet te qualicunque
officiolo sibi demereri suaque opera gratum declarare. Item salutat te et
amanuensis 50 , etc. Salutabis vicissim et tuos, Pellicanum meum, Bibliandrum
ac reliquos, Gvalterum meum dilectum h .
Axiomata 51 novi pasquilli 52 si non vidisti, mittet Geroldus vester 53 ; iussi,
ut describeret. Richenvillae i , 8. die aprilis 1546.
[Adresse auf f. 353a,r.:] Clarissimo viro d. Henrycho Bullingero, Tigurino
theologo, fratri observando.