[2108]
Pfarrer und Lehrer von Zürich an
Albert Hardenberg
Zürich,
14. März 1545
Entwurf a von Rudolf Gwalther: Zürich ZB, Ms F 41, 129r.—132v. b
Ungedruckt[Die Zürcher] wissen, dass Albert [Hardenberg] Luthers [,,Kurtz bekentnis"] schon lange
kennt. Voller Zorn, Hass, Neid und Bitterkeit greift das Buch sie als öffentliche Bekämpfer des
Glaubens und als hartnäckige Ketzer an. — Sie bedauern dies, nicht so sehr, weil sie sich in
ihrer Ehre verletzt fühlten, sondern weil dies eine große Gefahr für die bereits zur Genüge
gequälte Zeit darstellt. Luther gibt hier nämlich vielen ein übles Beispiel, so dass die Zürcher
nicht länger schweigen konnten, zumal er gegen die Wahrheit wütet und behauptet, dass Brot
und Wein wahrhaft und natürlich Christi Leib und Blut sind und körperlich gegessen und
getrunken werden. Wenn man Luther gestattet, nach seinem Gutdünken Glaubensartikel selbst
festzulegen, ist zu erwarten, dass jedermann seine eigenen Erfindungen als akzeptierte Glaubenswahrheiten
vorbringen und anderen aufdrängen wird. Dies würde zu einem neuen Papsttum
führen. Die Zürcher fürchten außerdem, dass [der Teufel] dadurch ihre Unterdrückung
bewirken will. — Sie sind nicht aus privatem Hass in Feindschaft mit Luther geraten. Auch
wenn er ein bedeutender Mann ist, können sie dennoch nicht alles, was von ihm kommt, als
Werk des [Heiligen] Geistes anerkennen, zumal er von einer solchen Unmäßigkeit der Affekte
getrieben wird. — Sie haben ihre [beigelegte]Antwort, das [,,Warhaffte Bekanntnuß"], nicht
aus bloßer Streitsucht verfasst, sondern um für die Wahrheit einzutreten und die Unschuld
ihrer Kirchen öffentlich zu bekunden. Die Frommen und Gelehrten Zürichs wie auch Zürichs
Großer Rat haben dieses Vorhaben gebilligt und die Schrift gesehen. —[Die Zürcher] wenden
sich nun an Hardenberg, weil er fähig ist, in nicht geringem Maße für die Wahrheit einzustehen
und sich Luther (der sich selbst zum Kläger, Zeugen und Richter einsetzt) in seinem
Vorhaben, ihre Schriften zu unterdrücken, zu widersetzen. Hardenberg soll bei den ihm befreundeten,
frommen Fürsten (vor allem bei dem Kölner Erzbischof [Hermann von Wied] und
bei [Franz von Waldeck, dem Bischof von]Münster), darauf hinwirken, dass sie die Bücher
[der Zürcher] nicht verdammen, verbieten und deren Lektüre durch öffentliche oder geheime
Edikte behindern. Es besteht nämlich keine Gefahr, dass diese Schriften der begonnenen
Reformation im Wege stehen könnten, und es fehlt auch nicht an [evangelisch gewordenen]
Orten, bei denen solch ein Verbot in Bezug auf die Reformation eher abschreckende als
förderliche Folgen haben könnte. Die Zürcher wollen niemandem etwas aufdrängen und unterwerfen
sich gern den Entscheidungen der treuen Kirchen. — Sie bitten Hardenberg, sie
[Hermann von Wied] zu empfehlen.
Gratiam et pacem a domino nostro Iesu Christo.
Lutheri librum contra nos nuper aeditum 1 te iam ante vidisse satis novimus,
Alberte frater observande. Nec ignoras plures obstitisse, quo minus ad
nos idem ille perferri posset. Sed secus deo nostro visum est. Eundem enim
Korrekturen hervor, von denen hier
nur die bedeutsamsten verzeichnet sind.
et nos vidimus, irae, odii, invidiae et omnis generis amarulentiae affectibus
tumentem. Nec enim in nos ceu privatos Lutherani nominis hostes, sed
catholica fidei et verae religionis publicos oppugnatores, contumaces et poenitere
nescios hereticos invehitur. 2
Dolorem vero hinc non parvum accepimus; non quidem, quod nostri
fame et honoris violatione tantum dolere possimus, sed quod offendiculum
hinc longe maius et pernitiosius exoriri videamus, quam nostri seculi alias
plus satis afflicti calamitas postulet. c lam olim enim multa huius generis
sustinere et superare didicimus. Et animi nostri bene sibi conscii huiusmodi
minas non multum pertimescunt. Christi enim salvatoris et eorum, quae ipse
pronuntiat, sumus ||129v memores: "Beati", inquit, "estis, cum probra iecerint
in vos homines et insectati fuerint et dixerint omne malum verbum adversus
vos mentientes propter me. Gaudete et exultate, quoniam merces vestra
multa est in coelis"[Mt 5, 11f]. Quoniam vero Lutheri factum pravi exempli
occasionem pluribus praebere et multis infirmis offendiculo esse potest,
diutius nobis tacendum esse non putavimus. Nec enim in nos, ceu privatos
homines, sed in doctrinam nostram, adeoque ipsam veritatem, debachatur; 3
cui si patrocinium nostrum negare voluissemus, illud sine gravi iactura fieri
non potuisset. Scimus equidem, quanta sit apud multos d Lutherani nominis
authoritas. Atqui eo magis illi 4 occurrendum est, sicubi pravi exempli author
esse coeperit. Ille diro anathemate ferit et satane tradit omnes eos, 5 qui
panem et vinum verum ac naturale Christi corpus ac sanguinem esse et
corporaliter ore tenus manducari et hihi credere noluerint. Quod si vero
temerariam hanc excommunicationis sententiam nemo publice improbarit,
quantum, quaeso, veritati imminet periculum? Nonne veritatem plures vel
negandam vel reticendam esse putabunt? Rursus, si Luthero, ut fidei articulos
pro suo arbitrio ipse constituat et privata authoritate omnibus credendos
obtrudat, permissum fuerit, quid aliud hinc eventurum sperabimus,
quam quod audacissi-|| 130r. mus quisque omnia capitis sui figmenta et somnia
pro receptis fidei articulis proferet et contradicentes sibi diro anathematis
fulmine feriet? Atqui haec non minima surgentis papatus initia et augmenta
fuisse legimus. Quid? Pontificiis quoque Lutherus se palam iungit, illorum
sententiam orthodoxam et eam, quae sub papatu est, ecclesiam sanctam et
catholicam esse dicit. Multum profecto e hic metuimus, ne odii et invidia
pertinacia totus obcoecatus 6 hoc unum quaerat, ut nos quibuscunque tandem
vel consiliis vel auxiliis opprimere possit.
Nos tamen ingenue illud fatemur et testamur, nullam nobis ob privatum
odium inimicitiam cum Luthero incidisse unquam. Virum magnum et non
poenitendum in domo domini servum illum fuisse non negamus. Omnia
tamen, quae ab ipso fiunt, spiritus opera esse pronuntiare nondum possumus,
cum tanta et tam immoderata affectuum intemperie agitetur, ut nec sui
officii, nec ecclesiæ memor in insontes nullam iustam ob causam in tantum
furiat et tam pernitiosi offendiculi author sit.
Responsionem ergo hanc 7 non in hoc instituimus, Alberte, quod vel Lutherani
nominis authoritati quicquam derogatum cupiamus, vel pernitiosa
contendendi libidine delectemur, sed quod publicam et communem veritatis
causam suscipere et ecclesiarum nostrarum innocentiam publico scripto asserere
||130v . extremae necessitatis telo cogeremur. Viderunt hoc, quotquot
apud nos sunt vere pii et fideles homines. Vidit idem senatus urbis nostri
amplissimus, 8 cuius consilio et assensu haec et conscripta sunt et in lucem
edita.
Apud te vero, Alberte frater dilecte, de his tam multis agimus, quod tua
fides et integritas nobis plene perspecta est, que simul et hoc loco divina
veritati non leve patrocinium praestare potest. Vides haud dubie, quo imprimis
Lutherus spectet. illud enim suo exemplo docere et efficere conatur,
ne quem vel nos vel scripta nostra locum invenire possint, ne quis nos
audiat, ne quis nostra vel admittat vel legat. Et quaenam haec in tanto theologo
iniquitas! Hereseos nos accusat, et omnem excusationis copiam, quantum
in ipso est, eripit. Se ipsum ergo et actorem et testem et iudicem constituit.
Quia vero quorundam animos ab unus nutu tantum non pendere
constat, periculum est, ne illi, Lutheri exemplum secuti, veritatem repellant
et libros nostros,, quibus illi 9 patrocinari studuimus, proscribant. Ut ergo
multorum auxiliares manus petimus, ita tuam quoque in causa hac longe
honestissima operam nobis adesse unice postulamus. Meruit tua fides et
spectata probitas, ut multis et fidelissimis et potentissimis pur principibus
gratus et amicus sis. Hi tuis utuntur consiliis, te dicentem audiunt, tuam
operam in omnibus desyderant. Primus autem illorum est fortissimus Christi
miles et imperterritus evangelica veritatis patronus, Coloniensis archiepiscopus 10,
cui et Monasteriensis 11, eorundem studiorum sectator, accedit. Te
ergo etiam atque etiam oramus et obtestamur, ut apud hos causam nostram,
imo veritatis potius, sic agere digneris, ne libros nostros damnent, ne proscribant,
ne eorundem lectionem vel publicis vel occultioribus edictis inhibeant.
Nec enim periculum est aliquod, nec quicquam coeptae reformationi
officere possunt: Ut enim simplicitati per omnia, ita modestiae quoque studuimus.
Nec desunt ubique locorum, qui veritatem agnoscunt et profitentur,
quos nostrorum librorum proscriptio plus terrere quam coeptum reformationis
studium exhilarare posset. Norunt hi Pauli sententiam, qui omnia probare
et, quod bonum est, retinere iubet. 12 Neque tanta est animorum nostrorum
insolentia, quod omnia nostra privata authoritate pro divinis oraculis cuiquam
hominum obtrudere velimus. Ecclesiarum vere fidelium iudicia libenter
sustinemus, et quisquis tandem nos meliora edocere potuerit, nos gratos
sentiet. Tam || 131v. iusta ergo petentibus te nequaquam defuturum esse speramus.
Scis enim nullius hominis authoritatem tantam esse, quin major esse
debeat divine veritatis existimatio. Dominus deus et te et, quotquot tecum
sunt, fideles, suo spiritu illustret et in nominis sui gloriam ac honorem
semper provehat. Amen.
Reverendissimo domino Coloniensi archiepiscopo nos fideliter commenda,
proc cuius incolumitate perpetuo oramus; cui ut laeta omnia precamur, ita
nostram operam et studia omnia totis animis illi offerimus.
Vale, Alberte colendissime.
Tiguri, pridie idus martii anno etc. 1545.
Tigurinae ecclesia ministri
et lectores.
[Adresse als Überschrift:] Eruditione et pietate clarissimo viro d. Alberto
Hardenburgio Frysio, amico et fratri in Christo unice dilecto, etc.