[1956]
Hermann Aquilomontanus an
Bullinger
Oldersum,
25. August 1544
Autograph: Zürich StA, E II 338, 1393r.-1394v. (Siegelspur)
Übersetzung: Krämer, Aquilomontanus 56-60Dankt für den durch Johannes a Lasco übermittelten Gruß; hält a Lasco für ebenbürtig mit
Erasmus und würdig, Erzbischof Deutschlands zu sein; schildert seine Herkunft, sein Aussehen
und seine Frömmigkeit und rühmt seine nicht aus den Scholastikern, sondern aus der Hl.
Schrift geschöpfte theologische Bildung; in Basel pflegte er vertrauten Umgang mit Erasmus,
der ihm zuliebe seine "Lingua"verfasste, und erwarb dessen Bibliothek, die er hier den Armen
zur Verfügung stellt; von seiner Kenntnis der lateinischen und griechischen Literatur zeugt
auch sein Werk [,,Epitome doctrinae ecclesiae Phrisiae orientalis"], dessen Drucklegung
Aquilomontanus von Bullinger erhofft. Um der Versuchung weltlicher Ehren zu entgehen,
heiratete a Lasco eine arme Frau und hat nun drei Kinder; er zieht viele Ratsuchende an und
nennt Aquilomontanus "Vater". Er ließ sich von der Landesherrin [Anna von Ostfriesland] zur
Annahme des Bischofsamtes bewegen und hat begonnen, die zerstrittenen Pfarrer zu einen und
den Häretikern entgegenzutreten; Aquilomontanus bittet um Empfehlung an ihn und entschuldigt
sein unbeholfenes Lob. Stößt mit seiner Verkündigung bei den Gebildeten auf Unverständnis
und leidet unter Altersbeschwerden, möchte aber vor seinem Tod für eine gute Erziehung
geschrieben hatte [Nr. 1944]. Calvins
lang erwartete Antwort [Nr. 1957]erfolgte
umgehend am 27. August.
seiner drei Söhne sorgen. Bittet um wohlwollende Aufnahme seines mangelhaften Schreibens.
Hofft, Bullingers Bibel und neueste Werke durch a Lasco zu Gesicht zu bekommen. Bittet um
Fürbitte, sendet Grüße und hält ihn zur Schonung seiner Gesundheit an.
Gratiam et spiritus augmentum.
Gratiam habeo, amicorum optime, quod mel apud ornatissimum virum d.
Ioannem a Lasco memineris et amice salutare iusseras. 1 Hunc virum, mi
praeceptor, tanti facio, quanti omnes studiosi magnum Erasmum. Ita nihil in
eo viro desidero (absit invidia dicto 2 ), sed doleo eum in hanc barbaram et
ingratam regionem incidisse; dignus enim est archiepiscopatu Germanie, aut
si que natio humanior inveniri potest. Tanta est hominis humanitas, comitas,
facundia et praeter alia in maximis donis humilitas, ut sepius apud amicos
ingenue profitear me nusquam gentium (nationes aliquot lustravi cum pluribus
doctis et piis loquutus) hominem invenisse humiliorern tot donis sublimibus
ornatum. Audisti (ut verum est) ex baronibus Polonie natum, divitem
ac opulentum, statura principem ostendere, prolixa barba, raso capite, ut
mos patrie sue. Facies est homini heroica, omnibus expositus, hilaris alloquio.
Quid dicam de pietate in deum, cum praeter alias disciplinas theologiam
calleat, ut omnibus sit miraculo, et, quod paucis datum, non modo scit,
sed sapit, ut non ore, sed et corde loqui dicatur. Hanc theologiam non e
sophistis impiis, et a nec e Thoma 3 aut Durando 4 ac Scoto 5 et Occam 6 , sed a
piissimis et sacris literis hausit veram nobilitatem animi ornamenta existimans.
Cum Erasmo summam consuetudinem Basilee habuit, ut in eius gratiam
Linguam conscripserit; 7 eius bibliotecam post mortem multis centenariis
emit, 8 ut bibliotecam omni genere voluminum instructam in usum
pauperum huc advexerit. Grecam literaturam Latinis adiunxit, ut in qualibet
valeat et excellat. quod quidem epistole tibi scripte et opus 9 eruditum et
pium indicant. Utinam opus illud a te revisum incusum ad nos rediret! 10
||1393v. Hic vir mundo valedicens ad nos declinavit, et ne honores mundani
b eum rursum monerent ac titillarent c , honoribus viam praeclusit, virginem
pauperem attamen honestam uxorem duxit, 11 e qua tres proies sustulit, 12
quibus se oblectat vir optimus. Hec quidem magna et admiranda, maiora
tamen audies. Cum sedem hic posuisset ob libertatem evangelii et uxori
domesticam curam et regimen commisisset, quo liberius studiis vacaret, non
potuit latere lumen a deo accensum. Adfluunt pii, adfluunt docti; omnes
ambabus manibus et amplexu amabili accepit, omnibus se affabilem et expositum
praebens, ut dulci alloquio et salutari consilio omnes tanquam Hercules
Gallicus 13 alliceret; me vero ob canitiem et simplicitatem patrem vocabat
et in literis ad me 14 eo nomine utitur.
Tandem, cum pastores hic plures dissentirent et paucis res cordi esset, non
dereliquit suos deus optimus. Optimam viduam marito mortuo praefecit regioni,
15 cui nil eque cordi ut Christi doctrina et publica pax. Hec optimum d
virum sepius vocavit in consilium, tandem petiit, ut ob Christum servatorem
regionis episcopus esse dignaretur, 16 qui ob plurimos redditus annuos allici
aut flecti non potuit, ut aliis regionibus esset episcopus. Non recusavit vir
omnibus donis cumulatus, sed gratis se ecclesie inserviturum promisit, si illi
et consiliariis vera religio cordi esset. Accepit regimen, convocavit maiores
17 , inter quos me ob canitiem numerat, et de concordia tractare cepit.
Quid dicam, optimus vir omnes sua facundia et eruditione erudivit, ut nullus
quid contra haberet, quanquam non omnes ob pertinatiam a sententia concepta
mutavit. Laborem improbum et quotidianum contra hereticos plures
cepit, quos plurimos hic habemus, 18 ut nunquam Augustinus aut Hieronimus
plures habuerit. ||1394r. Maxima itaque iudico, quod vir nobilissimus honores
spreverit, mundo valedixerit; attamen maiora hisce facio, quod ecclesiam
Eloquenz. Zu einem Aspekt frühneuzeitlicher
Rhetorikikonographie, in: Artibus.
Kulturwissenschaft und deutsche Philologie
des Mittelalters und der frühen Neuzeit,
FS für Dieter Wuttke zum 65. Geburtstag,
hg. v. Stephan Füssel u.a., Wiesbaden
1994, S. 249-275.
gratis et ultro vocatus regendam susceperit, praesertim in regione barbara,
ubi nullus honor piis et doctis. Hec boni consules, vir bone, quod de viro
optimo et omnibus donis ornato triviali stilo audeam quidquam e . Nunquam
Phrisie nostre omnipotens magis meo iuditio propitium se exibuit, quam
cum evangelio suo hunc virum adiunxerit. Precor, me homini tuis literis
commendes, quanquam nil in homine desidero, attamen dulce est laudari a
viro laudato. 19 Monebisque, ne ob plurium ingratitudinem lassus munus
suum ponat; quod si fecerit, essemus membra absque capite. Habes de viro
optimo, piissimo ac doctissimo et, quod maxime observo, humillimo ac
omnibus exposito; quem utinam alius eloquens ac Romana castimonia facundus
descripsisset! Magis afficeret, sed nos nostris opibus edificamus 20 .
De me hec pauca accipies: Ago, quae egi, et multorum invidiam in f me
provoco, quanto magis uni Christo omnem salutem acceptam praedico et
hominem pro g sua indole pessima omnibus propono. Ni expertus hec scriberem,
nunquam credidissem doctos seculi in re salutis talpis ceciores 21 ; sed
domino me commisi. Indies senesco; attamen oculi, manus ac dentes suo
munere funguntur absque adiutorio; soli pedes scipionem desiderant. Tres
mihi filii 22 sani et satis morigeri, quos si aliquo modo in pietate et doctrina
vulgari educassem, mon liberet; sed fiat voluntas domini. Amen.
1394v.
|| Habes epistolam pessimam de viro optimo, quam tu bonam reddes,
si animum, non manum aut calamum scribentis consideres.
Biblia tua 23 et reliqua opera posteriora videre non licuit; sed per d. meum
a Lasco omnia spero.
Vale, amicorum praestantissime, et tuis precibus me et ecclesiam commissam
deo commenda h . Saluta, queso, tuos commilitones, amicos meos,
diligenter et valetudinem tuam cura, cum audiam te valetudinarium 24 . Rursum
vale et me, quod facis, ama.
Prepropere, postridie Bartholome[i]i e domo pastorali ecclesie Domus
Senum 25 prope Emdam, anno 1544.
Tuus ex animo Hermannus Aquilomontanus,
montanus, ecclesie Domus Senum minister.
[Adresse darunter:] Prestantissimo viro domino Henrico Bullingero, ecclesie
Tigurine pastori vigilantissimo, suo preceptori. Tiguri.
"Biblia sacrosancta" (BZD C
31 9f. 327f), von der Aquilomontanus
bereits im August 1543 Kenntnis hatte
(s. HBBW XIII 193, 44f). Sie enthält
zwar eine Einleitung Bullingers (,,De omnibus
sanctae scripturae libris [...]expositio",
HBBibl I 115f), ist jedoch ein
Gemeinschaftswerk der Zürcher Pfarrer
(s. HBBW XII 272, 8-17).