[1946]

Adam Bartholomäus an
Bullinger
Neuburg an der Donau,
25. Juli 1544

Autograph: Zürich StA, E II 346, 127 (Siegelspur) Ungedruckt

Würde gern öfter an Bullinger schreiben, wird aber durch sein Amt bei Fürst [Ottheinrich von der Pfalz]gehindert, denn alle Prediger der Pfälzer Kirche haben, umgeben von Gegnern, unsägliche Mühen zu ertragen; dankt für Bullingers Buch gegen Cochläus [,,Ad Ioannis Cochlei De canonicae scripturae et catholicae ecclesiae authoritate libellum ... responsio"]. Es ist die angemessene Reaktion auf Cochläus' Schamlosigkeit, der vielleicht auch Bartholomäus zu verwirren suchen wird, denn Bartholomäus hat Bullingers Buch mit einem lobenden Brief an den [Bischof] von Eichstätt gesandt, wo sich Cochläus verborgen hält; deshalb wäre es ratsam, Bullinger würde eine etwaige Erwiderung unter Anrufung von [Pfalzgraf] Ottheinrich erscheinen lassen und in einer [Widmungs-]Epistel vor derlei Leuten warnen. Der Frankfurter Kanoniker hatte sich nach Mainz, dann nach Sachsen und von dort nach Schlesien begeben, wo er vom Eichstätter Bischof [Moritz von Hutten] berufen wurde, vielleicht, um der Verbreitung des Evangeliums in Bayern entgegenzuwirken. Grüße an die [Kirchen-]Diener und Empfehlung, auch vom Fürsten, an Vadian.

Salus plus quam maxima.

Tametsi saepius ad te dare literas, Bullingere doctissime ac pientissime, apud me decreverim, tamen semper negotiis tum principis 1 illustrissimi tum religionis atque pietatis hactenus impeditus fui. Nam ecclesiae Palatinae iam pridem verbo viventis dei velut immortali a semine, ut ait Petrus 2 , renatae dici non potest, quantis laboribus et sollicitudinibus in dies gravarint me et omnes, quotquot hic in Boiorum finibus Christum praedicamus, ut has b ipsas ecclesias ceu novellas plantulas in tanta pseudoapostolorum turba c , Cochlearum, Scotorum 3 et aliorum monstrorum papisticorum, in puritate verbi et sacramentorum retineremus. Verum cum a te, vir doctissime, munere chartaceo, videlicet libro in Cochleum scripto, 4 sim donatus, negotiis omnibus sepositis, tametsi numerosissimis, facere amplius non possum, quin tibi, etsi nihil dignum habeam, quod rescribam, tamen hoc qualicunque exiguo scripto vel aliqua ex parte pro accepto benefitio gratias agam. Proinde animo grato a me accipito, quae hic tibi scribo, ut vel sic petitioni tuarum literarum 5 satisfaciam.

a Vor immortali gestrichenes immortalis.
b Nach has gestrichenes ips.
c Vor turba gestrichener Wortansatz.
1 Pfalzgraf Ottheinrich I. Bartholomäus war dessen Hofprediger.
2 1Petr 1, 23.
3 Die Scotisten, Anhänger und Fortführer
der Lehren des Franziskaners Duns Scotus (1265/66-1308). Bartholomäus bezieht sich hier wohl allgemein auf die Scholastik; s. auch unten Nr. 1956, Anm. 5.
4 Bullingers Schrift gegen Cochläus; s. oben Nr. 1839, Anm. 3.
5 Nicht erhalten.

Primum non erat opus a me paululum in literis progresso hoc iuditii postulare, num greek greek greek d Cochleo satisfeceris. Etenim perlecto libro tuo sic mecum iudico: immundam et tardigradam cochleam 6 ita esse confutatam, ut vehementius a quoquam in ordinem redigi non possit. Quia vero vanus iste homo iam dudum depuduit, certissimum est parare illum rursus, quo in te retorqueat male sana et ineptissima, ut non dicam etiam impiissima scripta. Fortassis etiam et me cavillis suis tediosissimis turbare conabitur. Nam satis prolixo encomio in epistolari forma 7 ad illum Aichstetum 8 usque (hic enim testudo 9 in collegio canonicorum, quod vocant chorum S. Wilibaldi, latitat)10 proprio nuntio librum tuum una cum epistola 11 ad ipsum conscripta transmisi. Inter alia sic illum rogavi, ne Ismaelis, viri duri et ferocis, instar velit esse contra omnes, ne rursus manus omnium sint contra eum 12 . Etenim si omnes viros doctos in se provocaret, vix uni e praesertim Bullingero, nedum tot ac tantis viris non dico satisfacere, quin imo nec respondere posset. Quocirca si Cochleus pro solita sua impudentia regereret, utinam, si greek 13 tam stolido asino dignum iudicaveris, illa tua secundaria scripta principis illustrissimi ducis Otthainrici nomine in vulgus aedas, 14 oro, praefixa epistola, in qua principem commonefatias, ut ab huiusmodi insulsis hominibus sibi caveat aut non curet, quippe ad nihil aliud quam ad concitandas seditiones utiles.

Porro ubi lateat haec cochlea, supra parenthesi paulum demonstravi. Sed quo f certior sis, ubi testudo sese contineat, en rudius, sed manifestius commonstrabo. Est oppidum satis celebre. Illic sedes est episcopalis. Praeterlabitur fluvius dictus die Altmüll 15 , distans a Neoburgo Danubii 16 duo miliaria. Hic se condit cochlea. Nomen oppidi Aichstet. Primum canonicus Francofurti 17 Mogunt[iam]18 , hinc petiit Saxones, 19 inde se recepit in

d In der Vorlage greek
e uni korrigiert aus uno[?].
f quo korrigiert aus quod.
6 Die spöttisch gebrauchte Übersetzung des Namens Cochläus' als "Schnecke"(,,cochlea") geht zurück auf Luthers Schrift "Adversus armatum virum Cokleum"(WA XI 297, 21).
7 Nicht erhalten.
8 Moritz von Hutten; s. oben Nr. 1837, Anm. 8.
9 Die Bezeichnung Cochläus' als "testudo" (,,Schildkröte") geht zurück auf die oben Anm. 6 erwähnte Schrift Luthers (WA XI 295, 19. 22 und passim).
10 Zu Cochläus' Aufenthalt in Eichstätt s. Remigius Bäumer, in: TRE VIII 143.
11 Oben Nr. 1870 oder vielleicht Bartholomäus' Brief an Cochläus, den er hier zusammenfasst.
12 Vgl. Gen 16, 12.
13 wenn du ... einer Erwiderung würdig hältst.
14 Bullingers Erwiderung erschien bereits im November 1544 und wurde tatsächlich Ottheinrich gewidmet (HBBibl I, Nr. 160).
15 Altmühl.
16 Neuburg an der Donau.
17 Cochläus war im September 1518 zum Dechant des Frankfurter Bartholomäusstiftes ernannt worden; s. Martin Spahn, Johannes Cochläus, Berlin 1898, S. 45. 50.
18 Cochläus verbrachte ein Jahr, 1525/26, in Mainz an der Seite von Erzbischof Albrecht; s. Spahn, aao, S. 131f.
19 Cochläus hatte seit 1528 bei Herzog Georg von Sachsen in Dresden und von 1535 an als Kanoniker in Meißen gelebt; s. Remigius Bäumer, in: TRE VIII 142f.

Slesiam, 20 ducatum Bohemiae. Iam ab episcopo Aichstetensi huc ex Slesia vocatus, fortassis, ut nascenti evangelio in Bavaria, si saltem posset, et rigationem et incrementum 21 prohiberet.

His vale multum.

Datum Neoburgi Danubii anno domini 44. die Iacobi apostoli.

Saluta nomine meo omnes ministros, praesertim familiärem fac aut mihi aut principi Vadianum.

Adam Barptholomaeus,

aulae ducalis

lis a concionibus Neoburgi Danubii,

tuus in domino frater.

[Adresse auf der Rückseite:] Doctissimo atque pientissimo viro Heynricho Bullingero, Tiguri in Helvetiis divini verbi praeconi vigilantissimo, domino et fratri meo valde observandissimo.

Projektseite
Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung