[1946]
Adam Bartholomäus an
Bullinger
Neuburg an der Donau,
25. Juli 1544
Autograph: Zürich StA, E II 346, 127 (Siegelspur)
UngedrucktWürde gern öfter an Bullinger schreiben, wird aber durch sein Amt bei Fürst [Ottheinrich von
der Pfalz]gehindert, denn alle Prediger der Pfälzer Kirche haben, umgeben von Gegnern,
unsägliche Mühen zu ertragen; dankt für Bullingers Buch gegen Cochläus [,,Ad Ioannis Cochlei
De canonicae scripturae et catholicae ecclesiae authoritate libellum ... responsio"]. Es ist
die angemessene Reaktion auf Cochläus' Schamlosigkeit, der vielleicht auch Bartholomäus zu
verwirren suchen wird, denn Bartholomäus hat Bullingers Buch mit einem lobenden Brief an
den [Bischof] von Eichstätt gesandt, wo sich Cochläus verborgen hält; deshalb wäre es ratsam,
Bullinger würde eine etwaige Erwiderung unter Anrufung von [Pfalzgraf] Ottheinrich
erscheinen lassen und in einer [Widmungs-]Epistel vor derlei Leuten warnen. Der Frankfurter
Kanoniker hatte sich nach Mainz, dann nach Sachsen und von dort nach Schlesien begeben,
wo er vom Eichstätter Bischof [Moritz von Hutten] berufen wurde, vielleicht, um der Verbreitung
des Evangeliums in Bayern entgegenzuwirken. Grüße an die [Kirchen-]Diener und
Empfehlung, auch vom Fürsten, an Vadian.
Salus plus quam maxima.
Tametsi saepius ad te dare literas, Bullingere doctissime ac pientissime,
apud me decreverim, tamen semper negotiis tum principis 1 illustrissimi tum
religionis atque pietatis hactenus impeditus fui. Nam ecclesiae Palatinae iam
pridem verbo viventis dei velut immortali a semine, ut ait Petrus 2 , renatae
dici non potest, quantis laboribus et sollicitudinibus in dies gravarint me et
omnes, quotquot hic in Boiorum finibus Christum praedicamus, ut has b ipsas
ecclesias ceu novellas plantulas in tanta pseudoapostolorum turba c , Cochlearum,
Scotorum 3 et aliorum monstrorum papisticorum, in puritate verbi et
sacramentorum retineremus. Verum cum a te, vir doctissime, munere chartaceo,
videlicet libro in Cochleum scripto, 4 sim donatus, negotiis omnibus
sepositis, tametsi numerosissimis, facere amplius non possum, quin tibi, etsi
nihil dignum habeam, quod rescribam, tamen hoc qualicunque exiguo scripto
vel aliqua ex parte pro accepto benefitio gratias agam. Proinde animo
grato a me accipito, quae hic tibi scribo, ut vel sic petitioni tuarum literarum 5
satisfaciam.
der Lehren des Franziskaners Duns Scotus
(1265/66-1308). Bartholomäus bezieht
sich hier wohl allgemein auf die Scholastik;
s. auch unten Nr. 1956, Anm. 5.
Primum non erat opus a me paululum in literis progresso hoc iuditii
postulare, num greek greek greek d Cochleo satisfeceris. Etenim perlecto libro
tuo sic mecum iudico: immundam et tardigradam cochleam 6 ita esse confutatam,
ut vehementius a quoquam in ordinem redigi non possit. Quia vero
vanus iste homo iam dudum depuduit, certissimum est parare illum rursus,
quo in te retorqueat male sana et ineptissima, ut non dicam etiam impiissima
scripta. Fortassis etiam et me cavillis suis tediosissimis turbare conabitur.
Nam satis prolixo encomio in epistolari forma 7 ad illum Aichstetum 8 usque
(hic enim testudo 9 in collegio canonicorum, quod vocant chorum S. Wilibaldi,
latitat)10 proprio nuntio librum tuum una cum epistola 11 ad ipsum
conscripta transmisi. Inter alia sic illum rogavi, ne Ismaelis, viri duri et
ferocis, instar velit esse contra omnes, ne rursus manus omnium sint contra
eum 12 . Etenim si omnes viros doctos in se provocaret, vix uni e praesertim
Bullingero, nedum tot ac tantis viris non dico satisfacere, quin imo nec
respondere posset. Quocirca si Cochleus pro solita sua impudentia regereret,
utinam, si greek 13 tam stolido asino dignum iudicaveris, illa tua
secundaria scripta principis illustrissimi ducis Otthainrici nomine in vulgus
aedas, 14 oro, praefixa epistola, in qua principem commonefatias, ut ab huiusmodi
insulsis hominibus sibi caveat aut non curet, quippe ad nihil aliud
quam ad concitandas seditiones utiles.
Porro ubi lateat haec cochlea, supra parenthesi paulum demonstravi. Sed
quo f certior sis, ubi testudo sese contineat, en rudius, sed manifestius commonstrabo.
Est oppidum satis celebre. Illic sedes est episcopalis. Praeterlabitur
fluvius dictus die Altmüll 15 , distans a Neoburgo Danubii 16 duo
miliaria. Hic se condit cochlea. Nomen oppidi Aichstet. Primum canonicus
Francofurti 17 Mogunt[iam]18 , hinc petiit Saxones, 19 inde se recepit in
Slesiam, 20 ducatum Bohemiae. Iam ab episcopo Aichstetensi huc ex Slesia
vocatus, fortassis, ut nascenti evangelio in Bavaria, si saltem posset, et
rigationem et incrementum 21 prohiberet.
His vale multum.
Datum Neoburgi Danubii anno domini 44. die Iacobi apostoli.
Saluta nomine meo omnes ministros, praesertim familiärem fac aut mihi
aut principi Vadianum.
Adam Barptholomaeus,
aulae ducalis
lis a concionibus Neoburgi Danubii,
tuus in domino frater.
[Adresse auf der Rückseite:] Doctissimo atque pientissimo viro Heynricho
Bullingero, Tiguri in Helvetiis divini verbi praeconi vigilantissimo, domino
et fratri meo valde observandissimo.