[1774]
Gedruckt: Heinrich Bullinger, In evangelium secundum Ioannem commentariorum libri 10, Zürich (Christoph Froschauer) 1543 (HBBibl I 153), f. aa2r.-bb6v. (Widmungsvorrede)2
Will seiner Erklärung des Johannesevangeliums eine einfache und knappe Erläuterung der
wahren Rechtfertigung des Christen und der Rolle der guten Werke anhand der Zeugnisse von
Gottes Wort vorausschicken, weil dies erstens das Hauptthema des Johannesevangeliums ist,
weil die Rechtfertigung zweitens für den christlichen Glauben überaus bedeutsam ist und weil
drittens über diese eigentlich einfache und klare Sache in unseren Zeiten viele sich widerstreitende
Ansichten kursieren. Das Wort "rechtfertigen" kann in der Hl. Schrift Verschiedenes
bedeuten, wie bekennen, dass Gott allein gerecht ist, sich selbst als gerecht ausgeben oder
aber - was im hier erörterten Zusammenhang von Bedeutung ist - einen Angeklagten freisprechen
und für gerecht erkennen; von "rechtfertigen" leitet sich das Wort "Rechtfertigung"
ab, was nichts anderes bedeutet als Freisprechung eines Angeklagten durch einen Richter und
in diesem Sinne Erlösung, Errettung und Wiederbringung zum Leben, weswegen Paulus die
Rechtfertigung mehrfach als Erlösung und Nachlass der Sünden auslegt; Rechtfertigung ist
folglich die Verzeihung der Sünden durch Gott, die Erlösung von der Verdammnis und die
Aufnahme des Sünders in die Gnade Gottes. Es stellt sich nun aber die Frage nach dem Grund
und der Art dieser göttlichen Rechtfertigung: Der Grund unserer Rechtfertigung ist gemäß
unzähligen Zeugnissen der Schrift Jesus Christus, seine Menschwerdung und sein Tod am
Kreuz, mit dem er die schuldige Menschheit mit Gott versöhnt und erlöst hat; teilhaftig werden
die Menschen an dieser Rechtfertigung durch den Glauben an und das Vertrauen in Christus;
Erörterungen über das Verhältnis von Gottes Gnade, Christus und Glauben sind spitzfindig, es
genügt das klare Zeugnis der Apostel, nach dem wir durch die Gnade, durch Christus und
durch den Glauben gerechtfertigt werden. Die Schrift bezeugt auch, dass wir durch den Glauben
und Christus allein und nicht um unserer Werke willen gerechtfertigt werden, denn der
Glaube erfasst die Gnade, und beides ist kein menschliches Werk, sondern eine Gabe Gottes.
Der Glaube stützt sich nicht auf menschliche Werke, sondern auf die Verdienste Christi und die
göttliche Verheißung der Erwählung der Menschen in Christus. Die menschlichen Werke vermögen
demgegenüber nichts zur Rechtfertigung beizutragen: dies gilt zunächst für Werke des
Gesetzes, aber auch für Werke des Glaubens, die der Rechtfertigung nicht vorangehen, sondern
folgen, da sie nur von bereits Gerechtfertigten geleistet werden können; die Irrelevanz
der Werke lässt sich auch aus der Natur der Rechtfertigung schließen, die das durch die
drohende Verdammnis beunruhigte menschliche Gewissen ruhig macht, was gute Werke in
ihrer Unvollkommenheit nicht vermögen. Die Gerechtigkeit des Glaubens und der Werke stehen
so keineswegs gleichberechtigt nebeneinander, gemäß den Aussagen des Paulus: "Durch
Werke des Gesetzes wird kein Fleisch vor Gott gerechtfertigt" [Röm 3, 30] und "Es werden
alle gerechtfertigt, die glauben" [Röm 3, 22]. Diese Überzeugung von der Rechtfertigung
durch den Glauben allein soll aber nicht zu einer Geringschätzung der guten Werke -über die
ja in der Schrift viel gehandelt wird - verleiten; vielmehr kommt ihnen zwar nicht für die
Rechtfertigung, wohl aber im christlichen Leben eine wichtige Stellung zu, denn es gibt keinen
Glauben ohne Werke. Gute Werke werden im Gegensatz zu den Werken der Finsternis von
neugeborenen Menschen aus dem Geist, durch Glauben und nach Gottes Wort zur Ehre Gottes
und zum Nutzen des Nächsten geleistet; Urheber dieser guten Werke ist Gott, der im Menschen
alles Gute bewirkt; trotzdem sind es auch unsere guten Werke, weil Gott einerseits die Menschen
benützt und andererseits diese durch den Glauben Kinder Gottes und Erben Christi
werden; so sind Glauben und Werke eng miteinander verbunden und entsprechen den Aspekten
der Versöhnung und des Gehorsams im Glauben, sodass man geradezu von einer zweifachen
Gerechtigkeit sprechen kann, einer rechtfertigenden und einer gehorchenden; die Stellung der
Werke wird auch klar anhand einer Betrachtung der Heiligung als Folge des Glaubens, die
täglich in den Christen wirkt, worauf ein Großteil der Ermahnungen der Apostel abzielt, die
sich sowohl gegen die Auffassung von einer Werkgerechtigkeit wandten als auch gegen eine
Geringschätzung der guten Werke. Bezüglich der Verdienste oder des Lohns der guten Werke,
von dem in der Schrift des Öfteren die Rede ist - wie bei Paulus: "Jeder wird seinen Lohn
empfangen gemäß seiner Arbeit"[1Kor 3, 8] —, ist festzuhalten, dass auch dieser vermeintlich
von uns verdiente Lohn nichts anderes als eine Gabe Gottes ist. Werke können nur dann - wie
bereits erwähnt -gut sein, wenn sie von Gott her durch den Glauben kommen und folglich mit
Gottes Wort übereinstimmen; als Jesus nach den wahren Tugenden gefragt wurde, verwies er
auf das Gesetz [Lk 10, 26]; die zehn Gebote sind eine vollkommene Zusammenfassung der
guten Werke, die Jesus selbst in seinem Evangelium mit dem Gebot der Gottes- und Nächstenliebe
zusammenfasst [Mt 22, 37-39]. Über die Art und Weise seiner Kommentierung des
Johannesevangeliums will sich Bullinger kurz fassen, da er darüber schon in der Einleitung zu
seinem Matthäuskommentar gehandelt hat [HBBW XII, Nr. 1646]; er hat ältere und neue
Kommentare sorgfältig studiert und deren Erkenntnisse an den passenden Stellen eingearbeitet,
wobei er stets um den Nachweis der Übereinstimmung des [reformierten Glaubens] mit
den alten Lehren und um die Erhellung des Kontextes von Johannes' Darstellung bemüht war
und sich angesichts der heutigen dogmatischen Streitigkeiten eines maßvollen Tons befleißigt
hat; seinen in neun Monaten verfassten Kommentar hat er in zehn Bücher eingeteilt und diesen
zum Nutzen des Lesers je einen Überblick und eine Zusammenfassung vorangestellt. Widmung
des Werks an [Hans Rudolf] Lavater als Dank für dessen langjährige Bemühungen um die
wahre Religion, die bis in die ersten Anfänge der Reformation unter Zwingli zurückreichen;
Lavater konnte sich [1524] als Gesandter in Rom ein eigenes Bild von den Zuständen in der
römischen Kirche machen und hat sich seitdem vom wahren Glauben nicht mehr abbringen
lassen, woran auch böswillige Anschuldigungen im Gefolge des Zweiten Kappelerkrieges
nichts ändern konnten; er soll zum Nutzen des Reiches Christi so weiterfahren.
De vera hominis christiani iustificatione, vera item et iusta bonorum operum ratione, ad amplissimum virum d. Ioannem Rodolphum Lavaterum, Tigurinae urbis senatorem et quaestorem aerarium fidelissimum, Heinrychi Bullingeri in commentariorum suorum libros ad evangelium secundum Ioannem praefatio a .
Dicam b simplici brevique compendio de vera hominis christiani iustificatione deque vera et iusta bonorum operum ratione; dicam autem non, quid homines disputaverint, sed quid, qui mentiri nescit, deus 3 de iis verbo suo pronunciavit. Hoc vero argumentum ideo huic loco congruere putavi, quod scriptor hic noster Ioannes apostolus et evangelista totus fere in hoc versatur argumento, cui permultum lucis accessurum credidi, si ex universa scriptura breve quoddam iustificationis et bonorum operum praefigerem compendium; deinde, quod fides et religio nostra non habet aliud, quod majore cum dispendio ignoretur, rursus, quod maiore cum fructu cognoscatur et intelligatur, quam ratio iustificationis ac bonorum operum. Vitae enim et salutis nostrae firmamentum et basis stabilissima est iustificatio. His accedit, quod simplex et perspicuum alioqui negotium varus caliginosisque contendentium nebulis involvitur hodie. Extant enim variae diversorum de iustificatione opiniones. Hi enim constanter asserunt sola fide in dominum Iesum iustificari credentes. Illi hanc sententiam ut haereticam exibilant, damnant et explodunt, operibus autem hominis iustificationem tribuere audent. Sunt, qui iustificationem aequaliter fidei et operibus partiuntur. Invenias, qui iustificationis initium tribuant fidei, operibus absolutionem, necdum interim omnium opiniones recensui. Inter haec certamina ingeniorum afflictantur et tentantur graviter conscientiae.
Ad assertionem itaque veritatis christianae et ad introductionem in divinissimum hoc s. Ioannis evangelium de iustificatione hominis christiani bonisque operibus breve quoddam contexam compendium. Neque hic quicquam afferam, quod non sim ostensurus et approbaturus planis illustribusque divinae scripturae testimoniis, imo nihil hic aliud quam clariora scripturae de iustificatione et bonis operibus testimonia conferam, ut post dispositionem et eloquutionem simplicem minimeque picturatam nihil meum sit futurum, neque quicquam pro meo agnoscam. Equidem in rebus religionis nostrae maximis ita agere convenit.
Ante omnia videtur nobis de certa vocis significatione constituendum esse. Vocabulum "iustificare"c varie in scripturis usurpatur. Significat enim laudem dare deo, cedere, ingenue ac libere confiteri, quod ipse solus iustus sit, nos peccatores et iniusti. Sic legis Lucae 7.: "Et omnis populus audiens et publicani iustificaverunt deum, baptizati baptismo Ioannis" [Lk 7, 29]. Significat praeterea seipsum defendere, purgare ac pro iusto venditare, quod Germanice dicimus "sich selbs schönen und für grächt dargeben". Ita enim
pharisaeos obiurgans dominus apud Lucam in 17. cap.: "Vos estis", inquit, "qui iustificatis vos coram hominibus, deus autem novit corda vestra" [Lk 16(!), 15]. In praesenti vero caussa nostra iustificare verbum est forense, a foro petitum, ac significat eum, qui accusatus est ac iam postulatur ad poenam, iustum pronunciare, id est liberare a supplicio absolutumque declarare. Huic opponunt sacrae literae, quod vocant impiare, id est impium et poenae obnoxium pronunciare, adeoque et ad supplicium ||aa2v. tradere. Utrunque lingua nostrate sic fere efferimus: "für gut und böß, für grächt oder ungrächt geben, ledig und straaffwirdig sprächen, erlösen oder pynigen". Nam Deut. 25. cap. [1] ita legis: "Si fuerit contraversia inter viros, ibunt ad iudicium, ut iudices discernant inter ipsos et iustificabunt eum, qui iustus est, et impiabunt eum, qui impius est."Quod quid aliud est, quam si dixisset: "iustum absolvent et liberabunt, impium ad poenam condemnabunt"? Isaias enim in 5. cap. paulo apertius: "Vae", inquit, "illis, qui iustificant impium propter munus, iustitiam autem iustorum auferunt ab eis" [Jes 5, 23]. Huiusmodi enim est, quod dixit: Iustum non pronunciant esse iustum neque liberant a calumnia iniusti et oppressons, sed accepto munere libidini oppressorum permittunt. Huc pertinet illud ex Proverb. 17. cap.: "Qui iustificat impium et qui impiat iustum, uterque abominatio domini est"[Spr 17, 15]. Illud quoque ex 12. cap. Matth.: "Ex dictis tuis iustificaberis, et ex dictis tuis condemnaberis" [Mt 12, 37]. A verbo "iustificare" trahitur nomen "iustificatio"d , et ipsum in scripturis vocabulum forense. Iustificatio enim est iudicis declaratio pronunciantis reum esse iustum, id est ab accusatione et damnatione intentata absolutum sive liberatum, adeoque iustificatio est ipsa redemptio, assertio translatioque a morte ad vitam. Dicitur itaque iustitia e absolutio et remissio peccatorum. Et iusti f sunt, quibus peccata remissa sunt quique a morte liberati haeredes facti sunt vitae aeternae. 4 Proinde Paulus apostolus non uno loco iustificationem interpretatur per redemptionem g et remissionem peccatorum itaque utraque connectit, ut alterum colligatur ex altero. Nam in Actis apostolorum cap. 13.: "Notum sit vobis", inquit, "viri fratres, quod per Iesum vobis remissio peccatorum annunciatur, et ab omnibus, a quibus non potuistis per legem Mosis iustificari, per hunc omnis, qui credit, iustificatur"[Apg 13, 38f]. Idem ad Roma. 4. dicit: "Ad eundem modum loquitur etiam David de beatificatione hominis, cui deus imputat iustitiam absque operibus: 'Beati, quorum remissae sunt iniquitates et quorum obtecta sunt peccata" [Röm 4, 6f] etc. En ut iustificationem, beatificationem et peccatorum remissionem connectat. Ad hoc fere clarius Isaias in 53. cap.: "Scientia sui", ait, "iustificabit iustus servus meus multitudinem, et
pravitates ipsorum ipse portabit" [Jes 53, 11]. Nam hoc postremum: "et pravitates ipsorum ipse portabit", prius illud: "scientia sui iustificabit multitudinem", veluti exponit, ostendens iustificationem aliud non esse quam remissionem peccatorum. Auferendo enim pravitates iustificat dominus; in idem ergo recidunt iustificare et portare peccata sive absolvere a peccatis aut remittere peccata. Iam ergo quid restat, nisi ut dicamus iustificationem esse absolutionem a peccatis et liberationem a damnatione, redemptionem inquam et remissionem peccatorum, ipsamque adeo peccatoris in gratiam dei et vitae haereditatem adoptionem?
Ideoque h , cum de vera hominis iustificatione quaeritur, illud haud dubie quaeritur, quid illud sit, propter quod ab intentata, adde et commerita morte peccatores liberantur vel cuius rei gratia remittuntur nobis peccata vel in quo reconcilietur mundus deo. Ac in his adeo consistit tota iustificationis nostrae cognitio, ut cognito intercessore et redemptore liberationisque modo, adde et ratione, qua illa nobis applicatur. simul et iustificatio hominis christiani plenissime intelligatur. Ego, ne quid obscuri aut dubii in cuiusquam haereat animo, primum intercessoris rationem iustificationisque qualitatem ceu pictura quadam omnium subiiciam oculis contemplandam, hoc est, quod Christus Iesus is sit, propter quem reconciliatus est nobis pater, non reputans nobis peccata, sed pro iustis habens. Christus enim suscepit in se peccata nostra eaque morte expiavit innoxia suamque nobis communicavit iustitiam. Deinde ostendam, quomodo illius iustificationis fiamus participes. Duo enim haec singulariter in hoc negotio spectanda sunt: quis intercesserit et liberarit damnatos ac quomodo etiam liberarit, hinc, quos liberarit, id est, quomodo liberationis et iustitiae fiamus partici-||aa3r. pes nobisve prosit liberatio. De primo primum dicam. Fingite itaque omnium iudicem deum iustissimum sedere pro tribunali. Ante iudicem astare omnes homines et hos graviter accusari impietatis, perfidie et omnis conscelerationis, adde et convinci, et ideo damnationis postulari sententiam. Homines autem nihil habere, quod pro se dicant, nec aliud nunc restare, nisi ut una omnes rapiantur ad supplicium mortemque aeternam. Caeterum in hoc periculo extremo magnam illuxisse calamitosissimo generi mortalium spem, ipsum inquam aeternum dei filium. qui, ut medium se inter deum et homines ingereret sequestrem et morti condemnatos ab interitu liberaret, incarnatus et homo factus est, 5 nimirum ut vere affligi, pati ac mori posset, in sese peccata nostra reciperet suaque morte indebita commeritam nobis mortem aboteret et sanguine suo a peccatis lavaret haeredesque constitueret vitae aeternae. Hoc paradigmate arbitror satis dilucide expositam intercessoris rationem et iustificationis qualitatem; arbitror item neminem non intelligere Christum esse intercessorem, ac incarnationem et crucem domini Iesu illud ipsum esse, propter quod iustificemur.
Verum i occlamat hic mihi auditor illiquior ac dicit: "Pactis erat standum et scripturae producendae, non paradigmata aut imagines. Pollicebaris enim modo scripturarum collationem synceram, nunc vero tui veluti oblitus imaginationibus distrahis animos simplicium." Caeterum non pudet me imitari aeternae maiestatis eloquium. Scriptura enim sacra huiusmodi imaginationem nobis proponit. Producit enim iudicem deum, a cuius facie montes liquefiunt, 6 ex cuius facie ignis devorans emicat, 7 in cuius conspectu nocens non fit innocens. Huc pertinet illud Davidis: "Tu es deus, cui non placet impietas, neque morabitur apud te malum. Non statuent se insipientes in conspectu oculorum tuorum; tu enim odisti omnes, qui operantur iniquitatem. Perdes eos, qui loquuntur mendacium. et virum sanguinum atque dolosum abominatur dominus"[Ps 5, 5-7]. Accusationis vero et accusatorum idem David mentionem faciens: "Dominus", ait, "de coelo aspexit super filios hominum, ut videat, num sit intelligens aut qui deum requirat. Verum unusquisque declinavit, simul foetidi facti sunt, non est, qui faciat bonum, ne unus quidem"[Ps 14 (Vulg. 13), 2f; 53 (Vulg. 52), 3f]. Ac repetitur hoc prophetae testimonium a Paulo ad Rom. 3. cap. [12]. Idem propheta David iudicis, iudicii damnationisque mentionem faciens simul: "Ne intres", inquit, "in iudicium cum servo tuo, quoniam non iustificabitur coram te ullus vivens"[Ps 143 (Vulg. 142), 21. Item: "Si iniquitates observaveris, domine, domine, quis sustinebit?"[Ps 130 (Vulg. 129), 31. Sed et lob cap. 9.: "Quid", inquit, "homo iustitia contenderet cum deo? Si enim velit cum eo litigare, non respondebit ei unum ex mille. Si me pro iusto geram, os meum damnabit me impietatis"[Hi 9, 1f. 20] etc. Hactenus ergo a scripturis in imagine illa mea alienum nihil adduxi.
Quod intercessorem et liberatorem Iesum Christum, dominum nostrum, intercessionisque seu liberationis modum attinet, tam manifeste et plene omnia, quae de eo attuli, refert scriptura, ut, qui id negat, scripturas nunquam legisse videatur. Quia tamen iustificationis nostrae cardo in eo volvitur, quod ex scripturis professus sum Iesum k Christum dominum nostrum intercessisse et peccata damnatorum in se recepisse, luisse in corpore suo super lignum et sanguine suo abluisse, id est iustificasse sive absolvisse liberasseque destinatos morti, ac deum nos propter illum recepisse in gratiam ac propter illum pro iustis agnoscere, ideo validis et evidentibus id scripturae testimoniis demonstrans nunc confirmabo. Primus autem sanctissimorum testium Isaias in cap. 53. octuplex nobis suppeditat testimonium. Primum illud est: "Ipse infirmitates nostras portavit, et dolores nostros ipse baiulavit. Vulneratus est propter transgressiones nostras, et attritus est propter iniquitates nostras"[Jes 53, 4f]. Id autem perinde est, ac si dixisset nobis propter peccata nostra debebantur verbera, plagae et vulnera, aegritudines et dolores, sed illa omnia in se recepit dominus, quo nos illis levaret molestus.
Secundum: "Mulcta ||aa3v. correctionis nostrae ei imposita est, et livore eius sanati sumus"[Jes 53, 51. En poena, quae debebatur nobis, illi est imposita, et huius livoribus medicatum est nobis. Tertium: "Universi nos quasi ovis erravimus, quisque in viam suam respexit, dominus autem fecit incurrere in ipsum universorum nostrum iniquitates" [Jes 53, 61. Id est, dum mortalium nemo sua posset iustitia, quae nulla erat, servari, dominus humanae misertus miseriae pro sua clementia filium dedit proprium, qui in se reciperet omnium peccata, expiaret et suam nobis conferret iustitiam. Quartum: "Excisus est de terra viventium, quae plaga ei propter transgressionem populi mei inflicta est"[Jes 53, 8]. Innocens fuit dominus; propter peccata ergo nostra, ut ipsa auferret expiaretque, passus est. Quintum: "Complacuit deo ipsum infirmando sic conterere, ut, ubi posuerit animam suam victimam pro culpa (hostiam inquam delicti), videat semen prorogetque dies" [Jes 53, 10]. Appellavit autem victimam pro culpa, expiationem et propitiationem plenariam' pro omnibus peccatis. Sextum: "Iniquitates ipsorum ipse portavit" [Jes 53, 11]. Unde nimirum Baptista suam illam egregiam mutuatus creditur sententiam: "Ecce agnus ille dei, qui tollit peccatum mundi" [Joh 1, 29]. Certe s. Petrus ex hoc loco Isaiae in epist. sua dixit: "Ipse peccata nostra pertulit in corpore suo super lignum" [1Petr 2, 24]. Septimum cum 6. congruit: "Ipse peccatum multorum, id est totius multitudinis, fidelium nimirum omnium tulit" [Jes 53, 12]. Et octavum concludit negotium praesens: "Et pro transgressoribus intercessit sive intervenit"[Jes 53, 12], hoc est medium se interposuit inter deum et homines, in se recipiens peccata nostra et pro his divinae iustitiae satisfaciens nobisque suam conferens iustitiam.
Secundus testis, vas electionis 8 Paulus, manifestissime ad Roma. 8. cap. dicit: "'Quis intentabit crimine contra electos dei?' Deus est, qui iustificat; quis ille, qui condemnet? Christus est, qui mortuus est, imo qui et suscitatus est, qui etiam est ad dexteram dei, is intercedit pro nobis" [Röm 8, 33f]. Audis intercessione domini Iesu nos iustificari. Idem in 2. ad Cor. 5. cap.: "Deus", ait, "erat in Christo mundum reconcilians sibi, non imputans ei peccata sua. Eum enim, qui non novit peccatum, pro nobis peccatum fecit, ut nos efficeremur iustitia dei per illum" [2Kor 5, 19. 21], nimirum ut iustitia dei iusta et vera nobis communicaretur per ipsum iustique omnes reputaremur apud deum. Cui illud quoque congruit, quod ad Rom. 3. sic idem prodidit: "Iustificantur gratis per illius gratiam, per redemptionem, quae est in Christo Iesu, quem proposuit deus propitiatorium, per fidem interveniente sanguine eius" [Röm 3, 24f]. Item illud ad Galat. 3: "Christus vos redemit ab execratione legis, dum pro vobis factus est execratio, ut in gentes benedictio Abrahae veniret per Iesum Christum, dominum nostrum" [Gal 3, 13f].
Prodeat iam et tertius testis, Ioannes ille tonitrui filius et domino dilectus discipulus. Hic autem disertis verbis in epistola sua: "Et sanguis", inquit,
"Iesu Christi emundat nos ab omni peccato" [1Joh 1, 71. Et mox: "Si quis peccaverit, advocatum habemus apud patrem Iesum Christum, et ipse est propitiatio pro peccatis nostris, non pro nostris autem tantum, sed etiam pro totius mundi" [1Joh 2, 1f].
Quod si in ore duorum aut trium stabit omne verum 9 , nemo, opinor, ierit infitias porro Iesum Christum esse iustitiam nostram, Iesu Christi sanguine nos iustificari, Iesu domini mortem illud esse, propter quod a morte peccatores liberantur, propter Christum nobis remitti peccata ac in Christo domino nos reconciliari deo patri, qui iniustos nos pro iustis habet propter Christi sui iustitiam, quam ipse nobis donat. His evidentibus quidem alias accedit et illud, quod super dominum Iesum a baptismo ascendentem oraculum coelitus a magnifica gloria delatum est in haec verba: "Hic est filius meus, in quo placata est anima mea" [Mt 3, 17]. Nam et Paulus ad Coloss.: "In filio", inquit, "complacitum est patri universam plenitudinem inhabitare et per eum reconciliare cuncta erga se pacificatis[!] per sanguinem crucis eius per eundem, sive quae in terra sunt, sive quae in coelis" [Kol 1, 19fl. Congruit cum his et illud, quod in 1. cap. ad Ephes. his verbis idem apostolus dixit: "Pater domini nostri Iesu Christi praedestinavit nos, ut adoptaret in filios per Iesum Christum in sese iuxta beneplacitum voluntatis suae, ut laudetur gloria gratiae suae, qua charos nos reddidit per illum ||aa4r. dilectum, in quo habemus redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem peccatorum iuxta abundantem gratiam suam" [Eph 1, 5-7] et caetera. Ex quibus omnibus colligimus hominem christianum iustificari per Christum reconciliarique deo patri per eundem, qui sanguine suo nos a peccatis lavit, e potestate diaboli et tenebrarum liberavit, morte sua vitam nobis reduxit cohaeredesque fecit vitae aeternae. Nihil autem repugnans sibi scriptura dicit, cum tradit hominem christianum gratia dei iustificari. Nam Christus domini donum dei et plenitudo est omnis gratiae, Ioanne dicente: "De plenitudine Christi nos omnes accepimus, et gratiam pro gratia, quia lex per Mosen data est, veritas autem per Iesum Christum exorta est, qui est plenus gratia et veritate" [Joh 1, 16f].
Haec m in genere diximus hucusque de modo iustificandi, id est de eo, quomodo sententia damnationis divinitus prolata in universum genus hominum impedita sit damnatique liberati et deo per Christum sint reconciliati. Nihildum vero diximus de eo, quomodo iustitia illa Christi nostra fiat vel quomodo fiamus redemptionis huius participes. Multi enim intelligunt Christum esse intercessorem, sed quia non credunt suum esse intercessorem apud patrem, nihil prodest ipsis intercessionis virtus, ut hinc pateat modum iustificandi non absolvi plene illa qualicumque cognitione vel notitia intercessons, nisi etiam vera fide cognoscamus Christum nostrum esse intercessorem, adeoque totum plane nostrum, et omnia dona sive bona eius esse
nostra. Itaque subiiciemus nunc speciatim, quomodo reconciliatio iustificatiove Iesu Christi nobis applicetur et quid illud sit, quod redemptionis sive iustitiae Christi nos faciat participes, ut dominus Iesus iam non modo mortuus, sed nobisipsis mortuus sit, nobis sanguine suo peccata nostra purgarit ac nos iustificarit itaque iustificarit, ut absoluti a peccatis liberatique a damnatione certo iam simus haeredes facti omnium bonorum Christi, iustitiae et vitae aeternae. Hic vero aperte, ingenue et simpliciter dicimus n sola nos fide, id est fiducia in dominum Iesum participes fieri Christi. Ideo enim prophetae et apostoli diserte dixerunt homines fide vel per fidem iustificari, item Christum per fidem iustificare. In idem enim recidunt hae locutiones, significantes nimirum Christum communicare nobis iustitiam suam, id est remittere nobis peccata nostra, liberare a condemnatione consortesque facere vitae aeternae, non propter opera aut merita nostra ulla, sed ex gratia et merito proprio propter fidem, qua credimus nos deo patri gratos esse, non propter nosipsos aut nostra opera, sed propter Christum, quem dedit pater nobis gratiae et misericordiae pignus, ut vivamus per nomen eius. Nolo autem hic mihi credatur, nisi hoc, quod proposui, clarissimis scripturae testimoniis evincam. Dixi Christum nos iustificare per fidem, id est Christi iustitiam nobis communicari per fidem. At hoc ipsum prior asseruit propheta Isaias apertissimis verbis dicens: "Scientia sui iustificabit iustus servus meus (nimirum Christus dominus) multitudinem" [Jes 53, 11]. En iustus, ait, servus meus iustificabit ecclesiam, et iustificabit scientia sui. Constat autem scientiam sui cognitionem esse Christi, fidem utique; perinde Isaiae vel dei potius dogma est fide Christum suos iustificare. Ad imitationem Isaiae dixit et Abacuk: "Iustus ex fide vivet" [Hab 2, 4], id quod non semel usurpavit Paulus 10 eo testimonio ut maxime claro probans fide iustificari ac vivificari credentes. Et Ioannes in evangelio suo de domino loquens dicit: "In sua venit, et sui eum non receperunt. Quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatem filios dei fieri, his inquam, qui credidissent in nomen eius" [Joh 1, 11f]. En quid poterat dici planius? Qui recipiunt Christum, efficiuntur filii dei. Qui autem credunt, recipiunt Christum; fide itaque efficimur filii dei, iusti nimirum, felices et beati. Apud eundem Ioannem dominus noster Iesus Christus dicit: "Amen, amen, dico vobis, qui sermonem meum audit et credit ei, qui misit me, habet vitam aeternam et in condemnationem non veniet, sed transivit a morte in vitam"[Joh 5, 24]. Rursus: "Haec est voluntas eius, qui misit me, ut omnis, qui videt filium et credit in eum, habeat vitam aeternam, et ego suscitabo eum in novissimo die" [Joh 6, 40]. Unde idem ille apostolus in canonica sua manifestissime dicit: ||aa4v. "Si testimonium hominum accipimus, testimonium dei maius est. At hoc est testimonium dei, quo de filio suo testificatus est. Qui credit in filium dei, habet testimonium in seipso. Qui non credit deo, mendacem fecit eum, quia non credidit in
testimonium, quod testificatus est deus de filio suo. Et hoc est testimonium, quod vitam aeternam dedit nobis deus; et haec vita in filio eius est. Qui habet filium, habet vitam; qui non habet filium dei, vitam non habet"[1Joh 5, 9-12]. Videmus perspicue fide haben filium dei et in filio utique iustitiam, omne bonum et vitam aeternam, unde necesse est fide nos iustificari. Iam et Paulus apostolus luculentissime ad Roman. 3. cap.: "Iustitia", inquit, "manifestata est, iustitia vero dei per fidem Jesu Christi in omnes et super omnes eos, qui credunt" [Röm 3, 21fl. Et in 10. capite ait: "Perfectio legis Christus est ad iustificationem omni credenti" [Röm 10, 41. Denique Paulus et Silas detenti propter nomen Christi in carcere Philippico et roganti carceris custodi: "Domini, quid me oportet facere, ut salvus fiam?"responderunt: "Crede in dominum Iesum, et salvus ens tu et domus tua" [Apg 16, 30f]. His, opinor, ostendimus evidenter fide nos iustificari, id est, per fidem nobis communicari iustitiam et merita Christi.
Caeterum o non arbitror quenquam vel modice assuetum scripturis offendi his loquiitionum formis: "gratia dei iustificamur", "per Iesum Christum vel merito Christi iustificamur", "fide in dominum Iesum iustificamur", quasi discrepent diversisve rebus iustiflcationem tribuant. Eiusdem enim generis sunt omnes et unico deo misericordi iustificationem hominis ascribunt, quo unice animi acumen intenderunt prophetae et apostoli, qui, cum fontem et originem iustificationis respexerunt, dixerunt gratia dei iustificari" homines. Cum autem expenderunt gratiae pignus et eum, per quem et cuius merito iustificamur, dixerunt per Christum nos iustificari, cum vero illud considerarunt, per quod gratiae et Christi efficimur participes, dixerunt fide nos iustificari. Interim non fuerunt soliciti, quam probe ipsorum locutiones cum loco caussarum 11 congruerent, ut fere curiosuli quidam admodum acute disputant, fidesne iustitia sit, an instrumentum participandi iustitiam, acceptabulumne an infundibulum sit iustitiae, an ipsa iustitia etc. Sic sane exercentur ingenia; sed quid haec ad pietatem faciunt? Apostoli simplicitati studentes indiscriminatim et deum et gratiam dei et Christum et fidem iustificare, item per gratiam, per Christum et per fidem nos iustificari tradiderunt; quam simplicitatem in praesenti sequens, angutias aliis proferendas et discutendas relinquo.
Iam q quod adiecimus sola r fide propter Christum et non propter opera nostra nos iustificari, non de nostro accepimus, sed ex ipsissimis scripturis mutuavimus. Nam dei filius, dominus noster Iesus Christus, in evangelio Ioan. cap. 6.: "Nisi", inquit, "manducaveritis carnem filii hominis, non habebitis vitam in vobis"[Joh 6, 54 (Vulg. 55)]. En sola nos manducatio carnis Christi vivificat nec in mundo aliud superest, quod vivificet, nisi manducatio carnis dominicae. Caeterum quid sit manducare carnem Christi, ipse mox in
eodem capite exponit et ait: "Amen, amen, dico vobis, qui confidit mihi, habet vitam aeternam" [Joh 6, 47]. Item: "Qui venit ad me, non esuriet, et qui credit in me, non sitiet unquam"[Joh 6, 35]. Hic dixisset: "Qui bibit me, non sitiet unquam", sed pro "bibere"reposuit "credere". Est ergo edere et bibere aliud nihil quam credere. Proinde nisi credamus filium dei in mortem pro nobis traditum esse, nunquam vivemus; vivemus autem, si illud crediderimus, fides ergo vivificat. Congruit cum evangelio et Paulus ad Gal. dicens: "Scimus non iustificari hominem ex operibus legis nisi per fidem Iesu Christi, et nos in Iesum Christum credidimus, ut iustificaremur ex fide Christi"[Gal 2, 16]. Cum enim dicit hominem non posse iustificari nisi per fidem Christi, quod aliud hoc loquutionis genere innuit quam sola fide Christi hominem iustificari? Nam in Gen. dixit Ioseph ad fratres: "Non videbitis faciem meam, nisi fratrem vestrum minimum adduxeritis vobiscum" [Gen 43, 3]. Et in Num. querulatur obmurmurans deo vulgus: "Nihil aliud respiciunt oculi nostri nisi man" [Num 11, 6]. In eodem libro ||aa5r. dicit Bileam: "Num aliud possum loqui, nisi quod iusserit dominus?"[Num 23, 12]. In Deuteronomio quoque dicit Moses: "Et nunc, Israel, quid petit a te dominus, nisi ut diligas eum?"[Dtn 10, 12]. Et Paulus ipse eodem loquutionis genere utens ait: "Non est potestas nisi a deo" [Röm 13, 1]. Item: "Quae sunt dei, nemo novit nisi spiritus dei"[ 1Kor 2, 11]. Rursus: "Non iudicavi me quicquam scire nisi Iesum Christum et hunc crucifixum" [1Kor 2, 2]. Hae autem et similes loquutiones infinitae nil aliud significant in scripturis, quam si dicas: Hoc solum reditum vobis ad me aperiet, si adduxeritis vobiscum fratrem vestrum minimum. Oculi nostri solum man et nihil aliud vident. Solum hoc, quod dominus iubet, loqui possum. Unicum hoc poscit a te dominus, ut diligas eum. Omnis potestas a solo deo est. Solus spiritus novit ea, quae dei sunt. Solum Christum crucifixum me scire iudicavi. Quae cum ita habeant et nemo negare possit et a Christo et a Paulo manifestissime dictum sit neminem vivificari aut iustificari nisi per fidem, mirum est, cur hodie magni nominis viri, et qui literarum scientissimi videri volunt, adeo in nos debacchentur, quod dicimus sola nos fide iustificari. Christus enim et Paulus priores ita loquuti sunt; illos inquam arguant, si quid hic peccatum putant. Nam puerile illud est, quod obiiciunt voculam "sola" ab eis non poni. Id enim perinde est, ac si puer ideo sibi putet abeundi facultatem a praeceptore negatam, quod is roganti: "Praeceptor, facisne mihi abeundi facultatem?", respondent: "facio", et non simpliciter vulgariterque dixerit: "ita". Utrunque enim loquutionis genus unum et eundem efficit sensum. Ita sive dicas: "Scimus neminem iustificari nisi per fidem" sive "Scimus sola fide iustificari hominem", in idem recidunt loquutiones et eundem retinent sensum. Verum libet et alia non minus clara scripturae testimonia proferre, quibus manifestissime asseritur fide iustificari hominem, non operibus, quod perinde est, ac si testificarentur sola fide iustificari hominem. Ad Romanos 3. dicit apostolus: "Iustificantur gratis per illius gratiam"[Röm 3, 24]. An vero gratis fit, quod pro praemio sive opere fit? Certe, si per Christi gratiam
iustificamur, non per opera iustificamur. Undecimo enim cap. idem ille apostolus: "Quod si per gratiam", inquit, "non iam ex operibus. Quandoquidem gratia iam non est gratia"[Röm 11, 6]. Sin ex operibus, non iam est gratia. Itaque omnium sapientissime et verissime solius fidei beneficio hominem christianum iustificari confitemur atque contendimus, quod fides ipsa innitatur divinae gratiae et nihil hominis viribus, totum autem deo tribuat, sicut mox copiosius dicemus. In eodem 3. cap. apostolus de iustificatione summam rei inferens: "Arbitramur sive concludimus itaque", ait, "fide iustificari hominem absque operibus legis"[Röm 3, 28]. Et in 4. cap. manifestissime ostendit nobis iustitiam imputari ex fide, non ex operibus (non iam legis duntaxat, sed omnis generis opera intelligens), quemadmodum et ad Ephes. 2. cap. ait: "Gratia estis servati per fidem, idque non ex vobis; dei donum est. Non ex operibus, ne quis glorietur. Nam ipsius sumus figmentum, conditi in Christo Iesu ad opera bona, quae praeparavit deus, ut in eis ambularemus" [Eph 2, 8-10]. "Gratia", inquit, "estis servati", nimirum iustificati per fidem. Fides enim apprehendit gratiam. Et ne quis hic quicquid humanis tribueret viribus, adiungit "idque non ex vobis". Neque enim gratia neque fides ex nobis sunt. Quid ergo? Subiungit "dei donum est", certe quod iustificamur et quod credimus. Imo ipse adiicit "non ex operibus" et caussam addit "ne quis glorietur". Nam et apud Ieremiam in 9. cap. non vult dominus quenquam in ulla re gloriari, nisi in misericordia sua. 12 Sequitur hic et alia ratio: "ipsius sumus figmentum" etc. Cur ergo lutum elevaret se erga figulum, a quo habet, quicquid est et quicquid habet? Locus ergo hic manifestissime fidei iustificationem tribuit, operibus adimit. Haec autem hactenus de eo, quod sola fide per Christum iustificamur.
Fiet s hoc ipsum adhuc planius pleniusque cognoscetur, si ostendero fidem illam iustificantem credere nos gratos esse domino non propter nos aut propter opera no-||aa5v. stra. sed propter Christum, id est fidem non inniti nostris operibus aut mentis, sed promissioni divinae et mentis Christi domini. Paulus ergo Romanis scribens dicit Christum dominum nostrum a deo esse propositum mundo reconciliatorem per fidem in sanguinem eius 13 clarissime docens fidem niti sanguini, id est morti, merito et redemptioni Christi. Ac aliquanto plenius hoc ipsum argumentum in 4. cap. tractans scribit: "Non scriptum est autem Abrahae tantum fidem imputatam esse ad iustitiam, sed nobis quoque imputabitur credentibus in eum, qui excitavit Iesum dominum nostrum a mortuis, qui traditus fuit propter peccata nostra et excitatus est propter iustificationem nostri" [Röm 4, 23-25]. Duo enim hisce verbis nobis tradidit. Prius, quod fides nobis imputetur pro iustitia; posterius, quod fides illa innitatur Christo domino mortuo pro nobis et resuscitato, id est, quod ideo se iustificatos credant fideles, quia fide intelligunt Christum pro se mortuum, ut scilicet peccata ipsorum expiaret, et resuscitatum,
ut expiatos vivificaret. Quinimo in 10. cap. eiusdem epistolae componens sive conferens inter se legis iustitiam et fidei manifeste indicat legis iustitiam inniti operibus, at christianam sive fidei iustitiam Christo. Hanc enim sic pronunciare: "Prope te verbum est in ore tuo et in corde tuo"[Röm 10, 8]. Deinde subiungit: "Hoc est verbum fidei, quod praedicamus, nempe si confessus fueris ore tuo dominum Iesum et credideris in corde tuo, quod deus illum excitavit a mortuis, salvus eris. Corde enim creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. Dicit enim scriptura: 'Omnis, qui fidit illi, non pudefiet" [Röm 8-11]. Ideo nihil mirum est eundem apostolum Philippensibus scripsisse sese propter excellentiam cognitionis Iesu Christi omnia sua damnum reputare, imo et pro ruderibus habere adeoque cupere, ut in Christo inveniatur, non suam habens iustitiam ex lege, sed eam potius, quae per fidem est Christi, quam mox constare dicit vera cognitione mortis et resurrectionis Christi. 14 Huc maxime quadrare puto illam evidentem eiusdem apostoli argumentationem: "Si ex lege est haereditas, iam non est ex promissione" [Gal 3, 18]. Sed deus Abrahae donavit per promissionem. Verbum autem promissionis illud est: "In semine tuo benedicentur omnes tribus terrae."15 "In semine", inquam, "tuo" dixit, tanquam in uno salutem constituens, et non "in seminibus", tanquam in multis. 16 Esset autem haereditas ac benedictio in multis constituta, si daretur propter opera. Nunc autem in uno, et per unum benedicimur omnes. Sicut enim per unius delictum propagatum est malum sive maledictio in omnes homines ad condemnationem, ita et per unius iustificationem propagatur bonum sive benedictio in omnes homines ad iustificationem vitae. 17 Quia ergo soli Christo tribuitur in verbo veritatis benedictio, iustitia et redemptio et fides nostra recta in Christum tendit, intelligit fidelis se deo propter Christum et non propter se aut opera sua acceptum esse. Nam deus "praedestinavit nos, ut adoptaret in filios per Iesum Christum in sese", ut verbum veritatis diserte habet, 18 "iuxta beneplacitum voluntatis suae, ut laudetur gloria gratiae suae, qua charos nos reddidit per dilectum, per quem habemus redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem peccatorum." Huc pertinet et illud apostoli ad Rom. 10.: "Fides ex auditu est, auditus autem per verbum dei"[Röm 10, 17], quod est praedicatio evangelii de Christo. Subiicit enim apostolus illud ex Psalmo: "In omnem terram exivit sonus eorum" [Röm 10, 18] etc. His validissimis scripturae testimoniis evici haud dubie fidem iustificantem credere, deo non propter nosipsos aut propter opera nostra, sed propter Christum et merita eius nos esse reconciliatos atque acceptos. Nam fides innititur in veritatem dei promissam, in ipsum Christum dominum, non in ulla opera nostra, ideoque fidei tribuitur iustificatio, quia fides divinae gratiae in Christo ex integro tribuit salutis et iustitiae omnia.
Demonstravi t ex ingenio fidei iustilicantis fidem solam iustificare, demonstrabo ||aa6r. opera hominum non iustificare, idque ex eorum ingenio. Opera itaque hominis omnia vel naturae ingenio sunt nata vel dicuntur legis opera vel fidei ac divinae gratiae sunt opera. Caeterum qualia sint opera naturae u humanae, id est, quae fiunt a nondum renatis, ipse dominus in evangelio explicat et dicit: "Quod natum est ex carne, caro est" [Joh 3, 6]. Atqui de carne amplius pronunciat apostolus et ait: Affectus carnis mors est et inimicitia adversus deum, nam legi dei non subiicitur, imo ne potest quidem. 19 Omnes enim natura sumus filii irae. 20 Atqui maledictus est, quisquis non manserit in omnibus, quae in lege dei scripta sunt. 21 Opera itaque naturae tantum abest, ut iustificent. ut damnent potius. Porro de operibus legis v vas electionis Paulus in haec verba pronunciavit: "Scimus, quod, quaecunque lex dicit, iis, qui sub lege sunt, dicat, ut omne os obturetur et obnoxius fiat totus mundus deo; propterea quod ex operibus legis non iustificabitur ulla caro in conspectu eius" [Röm 3, 19f]. Et alibi idem: "Non aspernor gratiam dei," ait, "nam si per legem est iustitia, certe Christus frustra mortuus est" [Gal 2, 21]. Et ad huc clarius: "Si data fuisset lex, quae possit vivificare, vere ex lege esset iustitia. Sed conclusit scriptura omnia sub peccatum, ut promissio ex fide Iesu Christi daretur credentibus" [Gal 3, 21f]. Restant opera fidei sive gratiae," quae dicuntur opera bona et opera iustitiae: Haec, haec, inquiunt, iustificant. Caeterum, si bona sunt et iustitiae opera, necesse est a bonis ac iustis facta sint, unde consequens est iustitiae opera sequi, non praecedere iustificationem. Fiunt enim a iustis sive iustificatis, iccirco, cum sequantur, non efficiunt ea iustos. Fides autem efficit iustos, iusti efficiunt iustitiam sive opera iustitiae. Quia scriptum est: "Iustus ex fide sua vivet" [Hab 2, 4 u. ö.1. Et iterum: "Qui exercet iustitiam, iustus est" [1 Joh 3, 7]. Fides itaque fundamentum et caussa ipsissima est iustitiae praeceditque iustitiae sive fidei ac gratiae opera, non efficitur per ipsa. Quod si haec nondum satisfaciunt, age considerationem hanc instituamus non secundum res, sed secundum personas. Fingite itaque eos, qui operantur, esse vel impios et hypocritas vel pios et sanctos dei homines. Operibus autem impiorum et hypocritarum" nemo, opinor, tribuet iustificationem, cum scriptum sit: "Sacrificium impiorum abominatio domini est" [Spr 15, 81. Et iterum: "Hypocrita innitetur super domum suam, et non stabit; fulciet eam, et non consurget. Neque veniet ullus in conspectum domini hypocrita" [Hi 8, 15; 13, 16]. Supersunt itaque pii et sancti dei homines. y Hi vero, quoniam scriptum est: "Abluti estis, sanctificati estis, sed et iustificati estis per nomen domini Iesu et per spiritum dei nostri" [1Kor 6, 11], sanctificationem illam
suam deo divinoque ascribunt spiritui, per quem se sanctificatos norunt, ut iam faciant opera sancta. Praeterea sentiunt tantam in carne sanctificata, hoc est in semetipsis, remanere et per omnem vitam agere imbecillitatem, ut non ausint ipsis etiam operibus per fidem in sanctificatione factis iustitiam ascribere. Atque huius rei cum plures hic producere queam testes sanctissimos, duos tantum adducam in medium. Et primus quidem prodeat huc dei fidelissimus servus Iob z , quem nobis divinum eloquium hisce verbis commendavit: "Non est ei similis in terra, vir integer et rectus, timens deum et recedens a malo" [Hi 1, 8]. At vir tantus et tam amplo nobis commendatus iustitiae titulo: "Si iustus esse contendero", inquit, "os meum condemnabit me impietatis, sique integritatem mihi arrogem, opprimet me" [Hi 9, 20]. Et iterum: "Si impie egi, vae mihi; si iuste egi, nec sic erigam caput meum"[Hi 10, 15]. Constat ergo sanctissimum et integerrimum hominem iustitiae suae fructibus iustificationem non tribuisse, sed duntaxat sperasse in misericordiam dei. Accedat huic iam secundus testis apostolus Paulus aa , qui disertis verbis: "Delectat me", inquit, "lex dei secundum internum hominem, sed video aliam legem in membris meis rebellantem legi ||aa6v. mentis meae et captivum me reddentem legi peccati, quae est in membris meis" [Röm 7, 23]. Loquitur autem de se apostolus et de renatis omnibus testaturque in ipsis carnis remanere reliquias, quarum ingenio ac vi per omnem hominis vitam fiat, ut, quod nolint, faciant 22 ac ideo nunquam ad plenam perfectionem, dum in his terris et hac carne vivunt, veniant. Quae cum ita sint, nemo est, qui non videat operibus fidei sive renatorum non posse aut deben iustificationem ascribi, cum oporteat illud, quod deum nobis reddit placatum, esse purissimum et omni parte absolutissimum. Quid, quod scriptura aperte testatur ne ipsum quidem Abrahamum ab , omnium credentium patrem, ex operibus fidei esse iustificatum? Vixit is ante legem annis quadringentis triginta, credidit deo et ex fide sanctissima opera operatus est, atqui non iustificatus est ex illis suis fidei operibus. Unde non dubitamus colligere ne nos quidem ex ullis fidei operibus iustificari. Paulus enim manifestissime sic argumentatur: "Si Abraham ex operibus iustificatus est, habet, quod glorietur, at non apud deum. Quid enim scriptura dicit? 'Credidit Abraham deo, et imputatum est ei ad iustitiam.' Ei vero, qui operatur, merces non imputatur secundum gratiam, sed secundum debitum. Porro ei, qui non operatur, sed credit in eum, qui iustificat impium, imputatur fides sua ad iustitiam" [Röm 4, 2-5]. Iam vero quod nos ex Abrahae exemplo concludimus nos similiter fore iustificandos, non ex nostro arbitrio pronunciamus, sed ex eiusdem apostoli verbis dicentis: "Non scriptum est autem propter illum tantum imputatum fuisse illi fidem ad iustitiam, sed etiam propter nos, quibus imputabitur, si credamus in Christum" [Röm 4, 23fl.
Porro ac , sicut ex ingenio fidei et operum ostendimus fidem et non opera iustificare, ita hoc ipsum ex iustificationis natura evincemus. Iustificationis proprium opus et genuina virtus est serenare et tranquillam reddere recordatione peccatorum et condemnationis turbatam exagitatamque conscientiam. Nam Paulus: "Iustificati", inquit, "ex fide pacem habemus erga deum per dominum nostrum Iesum Christum" [Röm 5, 11. Caeterum opera hominum nunquam possunt sic afflictas consolari atque pacare conscientias. Quis enim sibi unquam persuasit se suis operibus divinae legi satisfecisse, a peccatis absolutum et a damnatione liberatum, sanctum esse ac immaculatum? Praesertim cum sapientissimus mortalium Solomon dixerit: "Quis dicet: 'Mundavi cor meum'? 'Purificatus sum a peccato meo'?" [Spr 20, 9]. Cum ergo opera nostra non tranquillant conscientiam, nequaquam quenquam iustificant. Fides autem pacificat perfectissime, iustificat itaque fides. Dominus enim in evangelio dixit: "Omnis, qui biberit ex aqua hac"(externa nimirum et omnia mortalium praesidia significans), "sitiet iterum. Quisquis autem biberit ex aqua, quam ego dabo ei, non sitiet in aeternum, sed aqua, quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam" [Joh 4, 13f]. Et iterum: "Ego sum panis vitae; qui venit ad me, non esuriet, et qui credit in me, non sitiet unquam" [Joh 6, 35]. En fides, quae recta in dominum Iesum tendit, satiat nos. Intelligit enim Christum ipsum copiaecornu 23 esse coelestium bonorum et hunc ipsum sese totum impendisse pro nobis et nostrum per omnia factum, ut iam in hoc possit afflicta acquiescere conscientia. Nam nihil est in Christo, dei filio pleno gratia et veritate, defectus et imbecillitatis. In operibus vero vel sanctissimorum hominum perpetuo invenitur infirmitas atque imperfectio.
Iam ad si ingenium eius quoque inspiciamus, cuius statuimur iudicio iudicandi et apud quem sumus iustificandi, deprehendemus liquido non operum, sed fidei beneficio nos iustificari. Siquidem respicit summus ille et iustissimus iudex ad humiliatos et corde contrito homines. Et hos quidem iustificat, caeterum exultantes et in mentis suis gloriantes aversatur ac damnat. Huc enim pertinet duorum ||bblr. ex evangelio parabola ascendentium adorandum in templum, quorum alter bona sua opera praedicabat iisque nitebatur et pro iusto sese venditabat; alter vero totus misericordiae divinae, nihil autem suis mentis confisus clamabat: "Deus propitius esto mihi peccatori" [Lk 18, 13]. Hic enim iustificatus e templo discescit[!], alter vero peccatis involutus spe sua excidit. Dominus ergo apud Ieremiam rectissime consulens ait: "Non glorietur sapiens in sapientia sua neque fortis in fortitudine sua neque dives in divitiis suis, sed in hoc glorietur, qui gloriatur, quod intelligit et cognoscit me, qui facio iudicium, iustitiam et misericordiam" [Jer 9, 23f]. Ei consilio divinus obsequens apostolus clamat: "Ego
vero, absit, ut glorier nisi in cruce domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est et ego mundo" [Gal 6, 14]. Nam et in evangelio dominus dixit: "Cum feceritis omnia, quae praecepta sunt vobis, dicite: 'Servi inutiles sumus; quod debuimus facere, fecimus" [Lk 17, 10]. Pii itaque divinam laudant gratiam, sua merita nihil iactitant neque his quicquam confidunt, misericordiae dei confidunt.
Postremo ae si ipsas inter sese committamus iustitias, fidei inquam et operum, nullo negotio intelligemus diversissimas inter se nullatenus consistere posse. De iustitia enim operum apostolus pronunciavit: "Ex operibus non iustificabitur in conspectu dei ulla caro" [Röm 3, 20]. Sed de iustitia fidei idem: "Iustificantur autem omnes", inquit, "qui credunt."24 Idem alibi dicit: "Iustitia fidei imputatur secundum gratiam, iustitia autem operum non imputatur secundum gratiam, sed secundum debitum."25 Rursus ad Rom. 9. cap.: "Israel", inquit, "sectabatur legem iustitiae, et ad legem iustitiae non pervenit, contra gentes non sectabantur iustitiam, et apprehenderunt iustitiam, iustitiam autem, quae est ex fide."26 Ac superioris membri rationem mox reddens subiungit: "Propter quid? Quia non ex fide, sed tanquam ex operibus legis. Impegerunt enim in lapidem offendiculi."27 Constat itaque alteram altera subverti atque adeo nos, qui docemus fide in dominum Iesum iustificari homines, non operibus, non subvertere fidem christianam, sicut calumniantur adversarii nostri, sed illos potius, qui omnibus modis fidem elevant, operibus autem meritisque hominum contendunt ecclesiam absolvi a peccatis, liberari a condemnatione ac haereditatem consequi vitae aeternae.
Hac af disputatione mea de Christo domino nos per fidem, non per opera iustificante vel de fide absque operibus iustificante non dubito multos offendi graviter arbitrantes fortassis nullam me bonorum operum rationem habere nec illis honestum in ecclesia locum relinquere. Si enim opera hominis bona, inquiunt, nihil ad iustitiam faciunt parandam, nullus profecto eorum usus in ecclesia est. Frustra ergo tanta fit bonorum operum in scripturis sacris mentio. Frustra urgent cum prophetis apostoli Christi domini, ut bene operando probemus fidem nostram glorificemusque patrem, qui in coelis est. Cur contendit divus apostolus Iacobus hominem iustificari 28 et non per fidem tantum? 29 Quod si sola fides sufficit ad parandam salutem, quid restat, nisi ut edamus et bibamus, deinde vero ad iudicem deum dicamus: "Credidi evangelio tuo, salvum itaque fac servum tuum!" Ita autem sublata erit omnis disciplina, omnis pietas, omne studium innocentiae et virtutum. Caeterum, qui ita queritantur, nec fidei virtutem nec veram bonorum operum
rationem intelligunt. Neque nos sentimus fidem esse absque bonis operibus, cum iuxta apostolum dicimus fidem absque operibus iustificare, sed confitemur fidem sua virtute, non operum praesidio iustificare. Satis enim per seipsum et suapte virtute efficax est Christus ad iustificandum credentes neque ullo nostro indiget operum supplemento. Neque fides est sine bonis operibus. Neque vero inania sunt christianorum opera, quia non iustificant. Habent nihilominus honestissimum in ecclesia locum. Cumque dicuntur in ||bb1v. scripturis, quod non raro fit, iustificare, singulari quadam ratione id de ipsis dicitur. Quod ut rectius intelligatur, repetemus rem paulo altius ipsaque bona opera deducemus ex suis fontibus certisque circumscribemus limitibus, quo ipsorum natura ingeniumque totum plenissime cognoscatur.
De ag vocabulo non sum adeo sollicitus. Sunt enim, quod nemo ignorat, opera mala et opera iniquitatis. Unde et operarii iniquitatis dicuntur, 30 ea ipsa et Chananaeorum, carnis 31 et tenebrarum opera 32 appellantur. Rursus sunt opera bona illis opposita, quae Paulus alicubi vocat opera digna poenitentiae, 33 fructus item spiritus 34 et lucis 35 , cuiusmodi sunt humanitatis et charitatis officia. Qualia laudantur in Thabita illa Act. 9. cap., quae dicitur plena fuisse operibus bonis. 36 Haec, inquam, describentes dicimus bona opera esse, quae fiunt a renatis ex spiritu dei bono per fidem et secundum verbum dei, ad gloriam dei vitaeque ornamentum ac honestatem, denique ad utilitatem proximi. Brevia sane et accisa sunt haec, et fortassis hoc nomine obscura quibusdam, sed fient ea per consequentem expositionem, gratia dei illustrante nos, multo clarissima.
Fontem ah bonorum operum non alium indicamus quam ipsum deum, omnium bonorum authorem. Propheta enim: "Omnis", inquit, "homo mendax, solus deus verax" [Röm 3, 4; vgl. Ps 116 (Vulg. 115), 11]. Et dominus in evangelio: "Nemo", inquit, "est bonus nisi solus deus" [Lk 18, 19]. Unde oportet bona opera non ab homine oriri, qui mendax et corruptus est, sed ab ipso deo, a quo omne, quod bonum est, proficiscitur. Regenerat autem hic homines per spiritum suum et per fidem in dominum Iesum, ut, qui per ipsum renati sunt, non iam sua operentur opera, id est opera carnis, sed opera dei. Nascuntur enim opera renatorum ex inhabitante spiritu dei bono, qui ut succus vitalis plantas vegetat, ut fructum proferant, ita ille varias ex homine virtutes progerminat ipso domino testante atque dicente: "Ego sum vitis, vos palmites estis. Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso, nisi manserit in vite, sic nec vos, nisi in me manseritis. Qui manet in me et ego in eo, hic fert fructum multum, quia sine me nihil potestis facere" [Joh 15, 4f]. Ad eandem refertur caussam, cum dicimus bonum opus fieri per
fidem. Nam fides donum dei est, hac Christum recipimus, per hanc iustificamur et vivificamur, dicente scriptura: "Iustus fide sua vivet" [Hab 2, 4 u. ö.]. Et alibi: "Per fidem inhabitat Christus in cordibus vestris" [Eph 3, 17]. Et iterum: "Vivo iam non ego", ait Paulus, "sed vivit in me Christus. Et vitam, quam nunc vivo in carne, per fidem vivo filii dei, qui dilexit me et tradidit semetipsum pro me" [Gal 2, 20]. Caeterum vivus viva facit opera per eum haud dubie, per quem vivificatus est, et iustificatus operatur opera iustitiae nimirum per eum, per quem iustificatus est, hoc est, iustus iustitiam per Christum facit, iustitia totum virtutum chorum comprehendit. Proinde solus deus manet fons et origo bonorum operum. Quibus illud accedit, quod scriptura sancta manifestissime ipsi deo in renatis operanti per spiritum suum in fide attribuit renatorum opera. Id quod luculenter iam demonstrabo evidentibus testimoniis petitis e lege dei, e sanctis prophetis, e sacrosancto evangelio et delectis Jesu Christi apostolis. Moses enim Deuteronom. 30. cap. dicit: "Benedicet tibi dominus, et circuncidet dominus deus cor tuum et cor seminis tui, ut diligas dominum deum tuum in toto corde tuo et in tota anima tua, ut vivas" [Dtn 30, 61. Isaias autem propheta: "Domine", inquit, "tu ordinabis nobis pacem, quoniam etiam tu operatus es in nobis omnia opera nostra" [Jes 26, 12]. In evangelio secundum Ioannem dicit salvator: "Qui operatur veritatem, venit ad lucem, ut conspicua fiant opera eius, quod per deum facta sint" [Joh 3, 21]. Et iterum: "Qui manet in me et ego in eo, hic fert fructum multum. Quia sine me nihil potestis facere" [Joh 15, 5]. Apostolus quoque Paulus ad Philippenses: "Vobis", inquit, "donatum est pro Christo non solum, ||bb2r. ut in eum credatis, verum etiam, ut pro illo patiamini" [Phil 1, 29]. Et adhuc clarius: "Deus est is, qui agit in vobis, et ut velitis et ut efficiatis pro bono animi proposito" [Phil 2, 13]. Sic et s. Iacobus apostolus: "Omnis", ait, "donatio bona et omne donum perfectum e supernis est descendens a patre luminum" [Jak 1, 17]. Sed et s. Petrus apostolus omnes opens partes deo ascribens: "Deus omnis gratiae,"ait, "qui vocavit vos ad aeternam suam gloriam, per Iesum Christum instauret vos, fulciat, roboret ac stabiliat" [1Pet 5, 10]. Nos enim non sumus idonei, ut iterum dicit apostolus, ex nobis ipsis cogitare quicquam tanquam ex nobis ipsis, sed omnis idoneitas nostra ex deo est. 37 Solus ergo deus manet unicus bonorum operum fons, idem ille operans omnia bona in omnibus.
Ex ai his autem, quae ex scripturis attulimus de vera bonorum operum caussa, facile et illud intelligere licebit, quomodo tribuat scriptura operibus iustitiam. Siquidem gratiae divinae tribuitur iustitia, cum fidei tribuitur. Eidem autem gratiae ascribitur, cum operibus ascribitur. Gratia enim dei adeoque ipse deus operatur in nobis opera bona, ut iam gratiae dei ipsique Christo operanti per nos attribuatur iustificatio. Observavit hoc ipsum et Aurelius Augustinus, qui in libro De gratia et libero arbitrio cap. 8. sic
scribit: "Si vita aeterna bonis operibus redditur, sicut apertissime scriptura dicit: Quoniam deus 'reddet unicuique secundum opera sua' [Mt 16, 27], quomodo gratia est vita aeterna, cum gratia non operibus reddatur, sed gratis detur, ipso apostolo dicente: 'Ei, qui operatur, merces non imputatur secundum gratiam, sed secundum meritum' [Röm 4, 4]? Et iterum: 'Reliquiae', inquit, 'per electionem gratiae salvae factae sunt' [Röm 11, 5]. Et mox addit: 'Si autem gratia, iam non ex operibus, alioqui gratia iam non est gratia' [Röm 11, 6]. Quomodo ergo gratia est vita aeterna, quae ex operibus sumitur? An forte vitam aeternam non dixit apostolus gratiam? Imo vero sic dixit, ut negari omnino non possit, nec intellectorem acutum, sed tantummodo intentum desiderat auditorem. Cum enim dixisset: 'Stipendium peccati, mors', continuo subdit 'gratia autem dei, vita aeterna in Christo Iesu domino nostro' [Röm 6, 23]. Ista ergo quaestio nullo modo mihi videtur posse dissolvi, nisi intelligamus et ipsa bona opera nostra, quibus aeterna redditur vita, ad dei gratiam pertinere, propter illud, quod ait dominus Iesus: 'Sine me nihil potestis facere' [Joh 15, 5]. Et ipse apostolus, cum dixisset: 'Gratia salvi facti estis per fidem', addit: 'Et hoc non ex vobis, dei donum est. Non ex operibus, ne quis glorietur' [Eph 2, 8f]."38 Haec Augustinus.
Hoc ak tamen hic additum oportet, ipsa opera bona, tametsi revera dei et proprie fidei ac spiritus fructus sint, dici nihilominus et esse etiam nostra, id est hominum fidelium opera, partim quod per nos operatur deus ac nostro ministerio in his perficiendis utitur, partim quod per fidem fuji dei facti atque iccirco fratres Christi et cohaeredes Christi effecti sumus. 39 Ex hoc enim haereditatis jure omnia dei opera ac dona nostra - non ut aliena, sed maxime propria - esse incipiunt. Sed et scriptura illa nobis ut filiis ac ingenuis tribuit, quando in evangelio salvator dicit: "Servus non manet in domo in aeternum, filius manet in aeternum" [Joh 8, 35]. Quemadmodum ergo omnia. quae sunt in domo paterna, iure haereditatis ac proprietatis obveniunt filio, tametsi illa non sua parant industria, sed parentum liberalitate accepit, ita et opera dei, quae in nobis et per nos operatur pater, nostra dicuntur et sunt, quia haeredes et filii dei sumus. Turpissimum autem et ingratissimi animi indicium foret, si filius paternae liberalitatis et munificentiae immemor omnes illas facultates haereditate acceptas suo studio suaque vigilia partas esse gloriaretur. Religiosissime ergo sanctus Paulus: "Quid", inquit, "habes, quod non accepisti? Quod si accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis?" [1Kor 4, 7]. Religiosissime sapiebat et sanctus Cyprianus martyr, qui dicere solebat: "In nullo gloriandum, quando nostrum nihil sit."40 Huc pertinere videtur, quod apud Isaiam legitur: "Nunquid gloriabitur securis contra ||bb2v. eum, qui secat cum ea? Nunquid gloriabitur
serra contra eum, qui ipsam agitat?" [Jes 10, 15]. Unde ex scripturae sententia et secundum deum in haec verba pronunciavit Augustinus libro De gratia et libero arbitrio cap. 6.: "Cum data fuerit gratia, incipiunt esse etiam merita nostra bona, per gratiam tamen Nam si illa sese subtraxerit, cadit homo, non erectus, sed praecipitatus libero arbitrio. Quapropter quando coepent homo habere merita bona, non debet sibi tribuere illa, sed deo, cui dicitur in Psalmo: 'Adiutor meus esto, ne derelinquas me' [Ps 27 (Vulg. 26), 9]. Dicendo 'ne derelinquas me' ostendit, quia, si derelictus fuerit, nihil boni valet ipse per se."41 Hactenus Augustinus evidenter satis ostendit opera bona ita esse nostra, ut omnia interim debeantur gratiae. Unde cum operibus nostris tribuitur iustitia, certe gratiae tribuitur, ex qua sunt bona opera.
Alii hunc nodum ita dissecant, 42 ut dicant fideles placere deo propter Christum, qui ipsos deo reconciliavit, et quia placent deo, qui operantur, iccirco et placere opera, quae fiunt a reconciliatis, non propter se aut quia ex ipsis fiunt, sed quia a membris Christi fiunt. Alii ita sentiunt: Fides et opera coniuncta sunt. Iustus enim ex fide vivit 43 , et iustus operatur iustitiam 44 nec quicquam valet praeputium, neque quicquam praestat circumcisio, sed fides per dilectionem efficax sive operans; 45 ideoque propter hanc inseparabilem coniunctionem alteri tribuitur, quod revera alterius est.
Poterar al et sic explicari hoc negotium: In fide duo sunt spectanda, reconciliatio et obedientia. Reconciliatio quidem, quia fide intelligimus deum nobis reconciliatum esse propter Christum, per quem grati et dilecti deo effecti sumus. Obedientia autem, quia reconciliati sese totos ei dedicant, cui reconciliati sunt, cupientes illius voluntatem facere. Hic ergo dicere licebit duplicem esse iustitiam, iustificantem inquam et obedientem. Iustificantis Paulus meminit, cum dixit: "Iustificati ex fide pacem habemus erga deum per dominum nostrum Iesum Christum, per quem reconciliati sumus" [Röm 5, 1f]. Obedientis idem meminit dicens: "An nescitis, quod, cui accommodatis vos ipsos servos ad obediendum, eius servi estis, cui obeditis, sive peccati ad mortem sive obedientiae ad iustitiam?" [Röm 6, 16]. Atqui proprie quidem tribuitur iustificanti iustificatio, improprie obedienti. Nam haec ex illa existit et sine illa non diceretur iustitia.
Licebit am eundem nodum et hac ratione dissolvere. Fidei propriissimum opus est purificatio sive sanctificatio. Nam Petrus apostolus diserte dicit fide purificari corda. 46 Caeterum in sanctificationis caussa duo praecipua ostendunt sacrae literae. Prius, quod Iesu Christi sanguine gratis sanctificamur, quotquot credimus. Nam s. Petrus dicit nos electos per sanctificationem spiritus in obedientiam et aspersionem sanguinis Iesu Christi. 47 Et adhuc
apertius: "Scitis vos non caducis rebus velut auro et argento fuisse redemptos, sed precioso sanguine velut agni immaculati et incontaminati Christi" [1Pet 1, 18f]. Paulus quoque apostolus: "Per voluntatem", inquit, "dei sanctificati sumus per oblationem corporis Iesu Christi semel peractam. Unica enim oblatione perfectos effecit in perpetuum eos, qui sanctificantur" [Hebr 10, 10. 14]. Sed et Ioannes apostolus idem testificans dicit: "Sanguis Iesu Christi filii dei emundat nos ab omni peccato" [1Joh 1, 7]. Fides ergo in sanguinem Iesu Christi revera et proprie sanctificat propter eum, qui dixit: "Ego sanctifico me pro ipsis, ut sint et ipsi sanctificati per veritatem" [Joh 17, 19]. Posterius, quod circa sanctificationem tradunt sanctae literae, illud est, quod sanctificati Christi sanguine per fidem indies sese sanctificant et sanctimoniae student, quo nimirum bona pars adhortationum apostolicarum pertinere videtur. Certe s. Petrus: "Quoniam", inquit, "is, qui vos vocavit, sanctus est, ita ipsi quoque sancti in omni conversatione reddamini, propterea quod scriptum est: 'Sancti estote; nam ego sanctus sum"[1Pet 1, 15f]. Et d. Paulus apostolus: "Haec est voluntas dei, sanctificatio vestra, ut abstineatis a fornicatione, et di-||bb3r. scat unusquisque vestrum suum vas possidere cum sanctificatione et honore, non cum affectu concupiscentiae, et ne quis opprimat et fraudet in negotiatione fratrem suum"[1Thess 4, 4-6]. Sic et apostolus Ioannes docuit dicens: "Nunc filii dei sumus, et nondum interim apparuit, quod futuri sumus. Certo autem illud novimus, quod, cum ille apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum, sicuti est. Et omnis, qui habet hanc spem in eo, purificat se, sicut et ille purus est" [1Joh 3, 2f]. Itaque dicitur et haec nostra purificatio, quae scilicet nostra cura fit et industria, sanctificatio vera, non propter semetipsam, sed propter primam illam Christi sanguine factam, quae nisi praecedat, nulla est sanctificatio nostra; rursus si praecedat, necesse est et hanc consequi. Rectissime enim s. Iacobus apostolus pronunciavit: "Si fides facta non habuerit, mortua est per se"[Jak 2, 17]. Per se, inquam, id est sola et nullis foecunda operibus bonis. Nam quemadmodum corpus absque spiritu mortuum est, ita et fides absque factis mortua est. Corpus quidem vivificum operatur et officia praestat multis; ita necesse est et fidem per officia charitatis prodesse multis. Quod si officiis pietatis nemini prodest, fictum est et inane nomen, quemadmodum et sanctificatio hominis, nisi sese exerat in dictis et factis sanctis, insyncera et hypocritica haud dubie censenda est. Interim vero, quicquid verae sanctitatis est in sanctificatione illa nostra, quae videlicet in nostris relucet operibus, id totum referendum est ad sanctificationem illam, quae sanguine Christi facta est, cui propriissime competit iustificationis gloria; improprie vero, id est per imputationem et concessionem gratuitam, nostris studiis, iustitiae et sanctitati. Proinde quoties porro operibus nostris bonis iustitiam in sacris ascribi videris, his rationibus, quas hactenus exposui, factum cogitabis. Nequit enim spiritus apostolicus sibi ipsi adversari.
Praeterea an constat apostolis domini certamen fuisse cum duobus hominum generibus. Alii suis bonis operibus ad normam legis divinae factis tribuebant iustitiam ac salutem atque ideo Christum aspernabantur. Suam enim propriam iustitiam constituere volentes iustitiae dei non erant subditi. Contra horum impiam sententiam docebant apostoli, in primis vero Paulus, fide in dominum Iesum et non operibus nostris parari iustitiam et vitam. Imo idem ille ad Galatas: "Non aspernor", inquit, "gratiam dei. Nam si per legem est iustitia, igitur Christus frustra mortuus est"[Gal 2, 21]. Et iterum: "Christus vobis factus est inutilis, quicunque per legem iustificari vultis; a gratia excidistis" [Gal 5, 4]. Contra eosdem illos celebrata est synodus Hierosolymitana, cuius mentio fit a Luca in Actis cap. 15. Erant rursus alii quidam homines leves et irreligiosi, qui hac apostolorum doctrina ad licentiam carnis abutentes satis ad salutem esse credebant, si se fidem habere dicerent, licet in ipsis nulla opera bona invenirentur. Contra hos ergo ut verae religionis pestes pugnabant iidem illi apostoli docebantque fidem christianam non vanam esse opinionem et cognitionem sterilem, sed vivificam et efficacem bonorumque operum feracissimam. Paulus enim contra istos agens ad Titum: "Deum", ait, "profitentur se scire, factis autem negant, cum sint abominabiles et immorigeri et ad omne opus bonum reprobi" [Tit 1, 16]. Petrus quoque apostolus tectius illos ipsos hypocritas perstringens: "Toto", inquit, "studio in hoc incumbite, ut in fide vestra subministretis virtutem, in virtute vero scientiam, in scientia vero temperantiam, in temperantia vero patientiam, rursus in patientia pietatem, in pietate autem fraternam charitatem, in fraterna vero charitate dilectionem. Haec enim cum vobis adsint et exuberent, haud ociosos nec in irritum laborantes efficiunt ad domini Iesu Christi cognitionem. Nam cui non adsunt haec, is caecus est et manu viam tentans oblitus sese a veteribus peccatis suis fuisse purgatum"[2Pet 1, 5-9]. Notissima sunt et illa, quae de hac re apostoli Christi Ioannes et Iacobus scripsere, quorum hic omnino contendit Abra- ||bb3v. hamum non fide tantum, id est inani illa opinione iustificatum esse, sed per opera, nimirum fidem veram. 48 Interea nolebant fidelissimi apostoli Christi his et huiusmodi exhortationibus gratiam et meritum Christi evacuare, merita hominum attollere, sed illorum potius impuritati obstare, qui fidem Christi magno cum offendiculo infirmorum iactabant, quam nunquam cognoverant. Si enim vere cognovissent, haud dubie vixissent temperantius. Ergo cum opera bona urgent apostoli, ipsam fidem in Christum veram ac per charitatem efficacem urgent, ac nihilominus omnia vel illa etiam opera, quae exigunt a fidelibus, gratiae dei tribuunt. Vera et orthodoxa me docere dicent, quicumque literas apostolicas vel a limine salutarunt, sed et Augustinus, catholicus ecclesiae doctor, testabitur me hic nihil confinxisse novi. Libro enim De gratia et libero arbitrio 7. cap. sic scribit: "Homines non intelligentes, quod ait apostolus:
'Arbitramur iustificari hominem per fidem sine operibus legis' [Röm 3, 28], putaverunt eum dicere sufficere homini fidem, etiamsi male vivat et opera non habeat. Quod absit, ut sentiat vas electionis, qui, cum dixisset quodam loco: 'In Christo Iesu neque circumcisio quicquam valet neque praeputium', mox addit: 'sed fides, quae per dilectionem operatur' [Gal 5, 6]. Illa ipsa fides est, quae fideles dei separat ab immundis daemonibus. Nam et ipsi, sicut dicit apostolus Iacobus, 'credunt et contremiscunt' [Jak 2, 19], sed non bene operantur. Non ergo habent istam fidem, ex qua iustus vivit, id est, quae per dilectionem operatur, ut reddat ei deus vitam aeternam secundum opera eius. Sed quia et ipsa bona opera nobis ex deo sunt, a quo nobis et fides est et dilectio, propterea idem ille doctor gentium etiam ipsam vitam aeternam gratiam nuncupavit."49 Haec ex Augustino recensui et hactenus exposui, quomodo scriptura tribuat operibus bonis iustitiam, et quod ea doctrina nihil pugnet cum apostolico dogmate, quod fidei in Christum Iesum tribuit iustitiam.
Quoniam ao vero huic tractationi de iustitia operum affinis est quaestio de bonorum operum mentis, adiiciam paucula quaedam de mercede ac merito operum bonorum, in hoc potissimum, ne quis temere et irreligiöse de mentis bonorum operum iudicans ac sentiens non iam bona, sed mala potius merita habere mereatur. Meritum, sicut de ipso disserunt scholastici, nullibi in sacris reperitur literis. Mercedis autem in iis multa est mentio. In eo imitatur scriptura nostram loquendi rationem, et quia nos amicis et bene mentis praemia damus veluti laboris mercedem, ideo ad eandem imitationem dicitur deus amicis suis pro egregiis factis ac mentis mercedem reddere vitam aeternam. Sic enim apud Isaiam legimus: "Dicite iusto, quod bene habebit, quia fructum studiorum suorum comedet. Vae item impio malo, quoniam retributio manuum suarum fiet ei"[Jes 3, 10f]. Item apud Ieremiam legimus: "Prohibe vocem tuam a fletu, quia est merces open tuo" [Jer 31, 16]. Et in evangelio dicit dominus: "Beati, cum dixerint homines omne malum verbum adversum vos mentientes propter me. Gaudete et exultate, quoniam merces vestra multa est in coelis" [Mt 5, 11f; Lk 6, 22f]. Apostolus quoque Paulus: "Unusquisque", ait, "suam mercedem accipiet iuxta suum laborem"[1Kor 3, 8]. In his tamen non oportet mercedis voculam urgere morosius, quasi ahquid hic nostrum sit. Nam ipsa nostra merita aliud non sunt quam dei dona. Ingratissimus autem foret, si quis aliena liberalitate frueretur usufructu agri alicuius, interim et proprietatem sibi in integrum usurparet. Proinde, ut in aliis dogmatibus fidei nostrae, catholicam veritatis canonicae et sanctae ecclesiae sententiam ubique tenuit ac tradidit Augustinus ita et de mentis bonorum operum orthodoxam sententiam non recensuit modo, sed et diiigentissima scripturarum collatione munivit, ac De gratia et libero arb[itrio] 7. cap. dicit: "Ioannes praecursor domini nostri ait: 'Non potest homo accipere
quicque, nisi fuerit ei datum de coelo' [Joh 3, 27]. Si ergo dei dona sunt bona merita tua, non deus coronat merita tua tanquam merita tua, sed tanquam dona sua. Consideremus itaque ipsa merita apostoli Pauli, id est ex ipso ei comparata, an dona sint dei. 'Bonum', ||bb4r. inquit, 'certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi' [2Tim 4, 7]. Primo ista bona opera, si non praecessissent cogitationes bonae, nulla essent. Attendite itaque, quid de ipsis cogitationibus dicat: 'Non quia idonei sumus cogitare aliquid a nobis tanquam a nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex deo est' [2Kor 3, 5]. Deinde singula inspiciamus: 'Bonum', ait, 'certamen certavi.' Quaero, qua virtute certaverit: utrum quae illi ex semetipso fuerit, an quae desuper data sit? Sed absit, ut tantus doctor gentium ignorant legem dei, cuius vox est in Deuteron.: 'Ne dicas in corde tuo: Fortitudo mea et potentia manus meae fecit virtutem magnam hanc, sed memoraberis domini dei tui, quia ipse tibi dat fortitudinem et facere virtutem' [Dtn 8, 17f]. Quid autem prodest bonum certamen, nisi sequatur victoria? Et quis dat victoriam, nisi ille, de quo dicit ipse: 'Gratia deo, qui dat nobis victoriam per dominum nostrum Iesum Christum' [1Kor 15, 57]. Et alio loco, cum commemorasset testimonium de Psalmo: 'Quoniam propter te mortificamur tota die, deputati sumus ut oves occisionis', subiecit atque dixit: 'Sed in his omnibus superamus per eum, qui dilexit nos' [Röm 8, 36f; vgl. Ps 44, 23 (Vulg. 43, 22)]. Non ergo per nos, sed per eum, qui dilexit nos, vincimus. Deinde dixit 'cursum consummavi', sed ille hoc dixit, qui alio loco dicit: 'Non volentis neque currentis, sed miserentis est dei' [Röm 9, 16]. Quae sententia nullo modo converti potest, ut dicatur: Non miserentis dei, sed volentis atque currentis est hominis. Quisquis enim hoc ausus fuerit dicere, aperte ostendit se apostolo contradicere. Postremo dixit 'fidem servavi', sed idem hoc dixit, qui alibi ait: 'Misericordiam consequutus sum, ut essem fidelis' [1Kor 7, 25]. Non autem dixit: Misericordiam consequutus sum, quia fidelis eram, sed 'ut essem', hinc ostendens ipsam etiam fidem haben nisi deo miserante non posse, et esse donum dei, quod apertissime docet dicens: 'Gratia salvi facti estis per fidem, et hoc non ex vobis, sed dei donum est' [Eph 2, 8]. Possent enim dicere: Ideo accepimus gratiam, quia credimus, tanquam sibi fidem tribuentes, gratiam deo; propter hoc apostolus, cum dixisset 'per fidem', 'et hoc', inquit, 'non ex vobis, sed dei donum est'. Rursus, ne dicerent se suis operibus donum tale meruisse, continuo subiecit: 'Non ex operibus, ne forte quis extollatur' [Eph 2, 9]. Non quia negavit aut evacuavit bona opera, cum dicat deum unicuique reddere secundum opera sua, 50 sed quia opera sunt ex fide, non ex operibus fides, ac per hoc ab illo sunt nobis opera iustitiae, a quo est ipsa fides, de qua dictum est: 'Iustus ex fide vivit' [Hab 2, 4 u. ö]."51 Haec omnia verbotim 52 ex Augustino hactenus recensui, quae quidem omnia ea, quae de merito bonorum operum dici possunt, adeo plene complectuntur
et adeo solide scripturis munita proponunt, ut iis nihil amplius adiiciendum existimem. Quid enim brevius et syncerius, adde et plenius dici potest, quam esse mercedem operibus bonis paratam, sed illam ipsam aliud non esse quam gratiam, sed et sanctorum merita dona esse dei, que cum coronat deus, suaipsius munera coronat? Itaque perstat in his omnibus perpetuum et infallibile dogma catholicum fide sola sive gratia dei sola iustificari ac servari credentes.
Redimus ap itaque ad opera bona, quae, nisi ex deo per fidem nascantur, non possunt appellari bona. Si vero a deo per fidem oriuntur, etiam secundum regulam verbi dei formantur; iccirco adieci in descriptione bonorum operum fieri ipsa a renatis ex spiritu dei bono per fidem et secundum verbum dei. Deo enim non placent opera, quae ex nobis ipsis confingimus. Nam obedientiam probat, bonas vero intentiones in nobis enatas improbat. Id quod hisce scripturarum testimoniis demonstramus. In Deute. diserte in haec verba praecipit dominus: "Non faciet unusquisque, quod rectum est in oculis suis. Quicquid ego praecipio vobis, id observabitis, ut faciatis, nec addes quicquam super ipsum, neque minues ab eo" [Dtn 12, 8. 32]. Porro in historia Samuelis huius rei memorabile ponitur exemplum. Accipit enim praeceptum rex Israelitarum Saul, ut anathemate feriat et Amelechitas et omnes res Amelechitarum. Ipse ||bb4v. vero per bonam intentionem et electitiam religionem boves pinguiores sacrificio dei reservat, verum a propheta audit: "An tam volupe et gratum sacrificium domino, quam est obedientia? Ecce melius est audire quam sacrificare, et melior est auscultatio quam adeps arietum. Quoniam peccatum magiae est apostasia sive rebellio, et vanitas idololatriae indurare animum vel nolle obsequi" [1Sam 15, 22f]. Habes in his pauculis verbis egregium encomium electitiae religionis ac operum ex bona nostra intentione natorum. Qui praeceptis dei neglectis suas intentiones sequuntur bonas, magi, apostatae et idololatrae a veritate appellantur. Sibi ipsis quidem videntur esse egregii cultores dei et observationum sanctorum patrum, episcoporum, regum et principum zelosi sectatores, sed, qui mentiri nescit, deus, 53 diserte pronunciat opera istorum nihil distare a magia, apostasia et idololatria, quibus nihil vel fingi potest atrotius. Dominus ergo in evangelio ex vaticinio Isaiae prophetae semel damnat, abiicit et conculcat omnia illa electitia opera nata ex bonis nostris intentionibus, cum dicit: "Frustra me colunt docentes doctrinas hominum. Omnis plantatio, quam non plantavit pater meus, eradicabitur. Omittite illos, caeci sunt et duces caecorum" [Mt 15, 9. 13f]. Inde nimirum est, quod s. Paulus tanta confidentia pronunciasit praecepta hominum et veritatem aversari et mendacia esse. 54 Alibi vero idem ille: "Quicquid", inquit, "non est ex fide, peccatum est" [Röm 14, 23]. Et iterum: "Fides ex auditu est, auditus autem per verbum dei" [Röm 10, 17]. Ex quibus colligere licet opera, quae non
sunt ex verbo dei per fidem formata, adeo non esse bona, ut etiam dicantur peccata. Ad Coloss. apertissime damnat greek, quam interpres vertit "superstitionem", cum vertendum erat "voluntaria et sua sponte recepta religio". 55 Constat ergo ex his omnibus non damnare nos nec impugnare vere bona opera, cum monachorum et sacrificorum damnamus et impugnamus opera, hominum electione bonaque intentione extra verbum dei nata. Constat enim iam non illa vere bona opera esse, quae nobis ipsis ex nobis ipsis confingimus, sed illa duntaxat, quae praecepit nobis deus. Id quod adhuc planius fiet ex hisce s. Pauli verbis: "Conditi", inquit ad Ephes. 2. cap., "sumus in Christo Iesu ad opera bona, quae praeparavit deus, ut in eis ambularemus" [Eph 2, 10]. Duas autem notas vere bonorum operum ponit. Prior: "Conditi sumus in Christo Iesu ad opera bona."Oportet ergo, ut bonum opus ab eo fiat, qui Christo Iesu insitus sit. Nisi enim palmes in vite manserit, fructum proferre nequit. 56 Inserimur autem fide viti Christo. Posterior: Non sint autem opera quaelibet aut generis cuiuslibet, sed quae deus ab antiquo praeparavit, ut in ipsis ambulemus. At quae illa sint, lege sua, quae dei voluntas est, expressit. Hinc est, quod dominus in evangelio de vita aeterna ac de veris virtutibus rogatus ad legem remittit ac dicit: "In lege quid scriptum est?" [Lk 10, 26]. Et: "Si vis ingredi in vitam, serva mandata" [Mt 19, 17]. Decalogus ergo certissima et absolutissima bonorum operum formula est; aq quod ut plenius intelligatur, brevi enumeratione hoc totum ceu in tabula demonstrabo. Ad primum praeceptum referes timorem dei, fiduciam et dilectionem, spem denique in adversis certissimam, patientiam et constantiam infractam. Ad secundum pertinet verus et, qui deo placet, syncerior cultus, omnis item superstitionis et perversi cultus divini abnegatio. Ad tertium reverentia numinis, confessio, invocatio item sancta nominis dei et sanctificatio eiusdem. In quarto locum habebit moderata ecclesiasticarum ceremoniarum conservatio, praedicatio verbi dei, preces publicae, et quaecunque ar sunt exterioris cultus. Ad quintum referes pietatem in parentes, patriam et affines, obedientiam iustam, quam debemus magistratui, et officia vitae civilis. Adiicies sexto iustitiam et iudicium, defensionem viduarum et pupillorum oppressorum, beneficentiam et innocentiam. Septimo annumerabis fidem coniugalem et matrimonii officia, aeducationem liberorum liberalem ac piam, studium item castitatis, temperantiae et sobrietatis. Ad octavum referes iustitiam in contractibus, ||bb5r. liberalitatem, munificentiam, hospitalitatem. Ad nonum veritatis studium per omnem vitam, fidem in dictis et factis, sermonem compositum, honestum et utilem. Decimo loco recensebis bonos affectus et vota sancta, denique omnes cogitationes sanctas et honestas. Haec scilicet est compendiosa bonorum operum formula. Quod si ista quid cupis succinctius, audi dominum in evangelio dicentem: "Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et in tota anima tua et in tota mente
tua, et proximum sicut teipsum. Omnia item, quaecunque volueritis, ut faciant vobis homines, sic et vos facite illis" [Mt 22, 37-39; 7, 12].
In as haec domini praecepta intendant oculos et mentem cuncti fideles, qui cupiunt bene operari, et hoc diligentius et constantius, quo certius vident et intelligunt deum et in lege et in prophetis nihil aliud et nulla alia opera a suis requirere. Possum hoc manifestissimis testimoniis maximorum prophetarum evincere. Moses in Deut. suo: "Et nunc, Israel,"inquit, "quid dominus deus tuus petit a te, nisi ut timeas dominum deum tuum et ambules in cunctis viis eius, diligas eum et servias domino deo tuo in toto corde tuo et in tota anima tua, ut scilicet custodias praecepta domini et statuta eius, quae ego praecipio tibi hodie" [Dtn 10, 12f]. David quoque rex Psal. 15. interrogat: "Domine, quis habitabit in tabernaculo tuo?" [Ps 15 (Vulg. 14), 1] et mox respondet: "Qui ambulat in integritate et operatur iustitiam" [Ps 15 (Vulg. 14), 21 et reliqua, quae continentur in decalogo. Isaias propheta eandem quaestionem movens ait: "Quis habitabit cum igne perpetuo?" [Jes 33, 14] et respondet: "Qui ambulat in iustitiis et loquitur, quae recta sunt" [Jes 33, 15] et reliqua, quae habentur in decalogo. Ierem. in 22. cap. ista ingerit et urget: "Sic dicit dominus: 'Facite iudicium et iustitiam et liberate vi oppressum de manu calumniatoris, peregrinum quoque, pupillum et viduam, ne contristetis neque iniuriam faciatis et sanguinem innocentem ne fuderitis in hoc loco"[Jer 22, 31. Neque alia bona opera recenset longo catalogo et Ezech. in cap. 18. 57 Apud Oseam dicit dominus: "Beneficentiam seu pietatem ac misericordiam desidero, non sacrificium, et cognoscere deum magis quam holocausta" [Hos 6, 6]. Micheas quoque interrogat, quid agat aut quibus operibus sibi demereatur dominum, et ex revelatione dei respondet: "Indicabo tibi, homo, quid sit bonum et quid petat a te dominus, nimirum facere iudicium, diligere beneficentiam et reverenter ambulare cum deo tuo" [Mi 6, 8]. Ad eundem modum Zacharias propheta interrogantibus de virtute et operibus, quae deo placent, respondit: "Sic ait dominus exercituum dicens: 'Iudicate iudicium veritatis et facite pietatem atque misericordias unusquisque cum fratre suo. Viduam et pupillum, peregrinum et pauperem nolite calumniari, neque cogitet unusquisque vestrum in corde suo malum contra fratrem suum, et iuramentum falsum ne diligatis, quoniam omnia ista sunt, quae odivi', dicit dominus" [Zach 7, 9f; 8, 17]. A prophetica doctrina nihil discrepat doctrina evangelica et apostolica, quae ubique charitatem, iustitiam ac innocentiam docet, scopum et summam scilicet omnium bonorum operum. Haec autem tam copiose et tam multis scripturarum testimoniis proposui, ne quis porro vel dubitaret vel nesciret illa sola esse opera bona, quae ex spiritu dei bono per fidem et secundum scripturam sive verbum dei facta sunt.
Restat, at ut, quod ad finem descriptionis bonorum operum adpendimus, scripturarum collatione roboremus atque explicemus. Dixi autem opera vere bona a renatis fieri ad gloriam dei, ornamentum vitae atque utilitatem proximi. Dominus enim hunc finem bonis nostris operibus praescribens apud Matth.: "Sic", inquit, "luceat lux vestra coram hominibus, ut videant vestra bona opera et glorificent patrem vestrum, qui in coelis est" [Mt 5, 16]. Apostolus quoque Paulus non semel adhortans ad bona opera id maxime, quod permovere queat, appendit, ut in omnibus doctrinam servatoris nostri ornent suis videlicet illis pietatis operibus. 58 Iam vero ut decens et honesta vestis hominem ornat, ita et vere bona opera vitam hominum commendant. Hinc enim apostoli Christi toties suaserunt exuere veterem hominem et induere ||bb5v. novum, qui secundum deum conditus est. 59 Inde enim accedit nobis gloria et honor. Dicimur et sumus servi, imo filii dei nostri, cuius ingenium et virtus in nobis relucet ad gloriam et laudem nominis eius. Praeterea auget ille nobis bene operantibus dona sua subinde magis ac magis, quandoquidem dixit: "Omni habenti dabitur, et abundabit. Qui vero nihil habet, etiam id, quod non habet, auferetur ab eo et dabitur ei, qui habet" [Mt 25, 29]. Accedit huc, quod recta operantibus deus propitius est eosque multis etiam temporalibus donis locupletat, tandem et perpetua vita donat. Diserte enim apostolus Paulus: "Deus", inquit, "reddet unicuique iuxta facta sua, his inquam, qui perseverantes in benefaciendo gloriam et honorem et immortalitatem quaerunt, vitam aeternam" [Röm 2, 6f]. Et iterum: "Gloria et honor et pax omni operanti bonum"[Röm 2, 10]. Quanquam in omnibus operibus bonis pii sibi scopum non privatum compendium, sed dei gloriam ac voluntatem, denique et proximi utilitatem proposuerunt. Paulus enim: "Omnia", inquit, "in gloriam dei facite"[1Kor 10, 31]. Et: "Nemo, quod suum est, quaerat, sed quisque, quod alterius est, quemadmodum ego per omnia omnibus placeo non quaerens meam ipsius utilitatem, sed multorum, ut salvi fiant"[1Kor 10, 24. 33]. Pii itaque omnes omnia sua studia et opera in hoc dirigunt, ut prosint multis. In eo enim dei naturam, cuius fui sunt, exprimunt. Cupit enim is benefacere omnibus creaturis, unde et filii eius benefici sunt et in omnibus beneficentiam ut unicum vitae suae ac studiorum suorum scopum prae oculis habent.
Haec habui in praesenti de natura, ingenio, de caussa, fine effectuque, hoc est de vera et iusta ratione bonorum operum, ex quibus illud praecipue intelligi posse spero, quomodo operibus sanctorum bonis iustitiae nomen et iustificationem tribuat mercedemque reddere dicatur dominus in scripturis sanctis, et quod immotum nihilominus ac firmum consistit orthodoxum et primarium religionis nostrae dogma: gratia nos dei propter Christum per fidem, non per opera iustificari. Nunc ergo non superest aliud, nisi ut pro vera in dominum Iesum fide, qua iustificemur vere, iugibus votis supplicemus
domino ac per eiusdem nominis ferventissimam invocationem disputationem hucusque de bonis operibus habitam in opus deducamus, id est, ut fidem, quam profitemur, nos habere in dominum nostrum Iesum Christum operibus vere bonis exprimamus et ornemus memores verborum Christi domini in evangelio suo dicentis: au "Non omnis, qui dicit mihi: 'Domine, domine', intrabit in regnum coelorum, sed qui fecerit voluntatem patris mei, qui in coelis est. Multi quidem dicent mihi in die illo: 'Domine, domine, nonne per nomen tuum prophetavimus et per nomen tuum daemonia eiecimus et per nomen tuum multas virtutes praestitimus?' At tunc confitebor illis: 'Nunquam novi vos. Discedite a me, qui operamini iniquitatem!' Omnis enim, qui audit ex me sermones meos et facit eos, assimilabo illum viro prudenti, qui aedificavit domum suam super petram, et descendit imber et venerunt flumina et flaverunt venti et irruerunt in domum illam, et non est prostrata; fundata enim fuerat super petram. Et omnis, qui audit a me sermones meos et non facit eos, assimilabitur viro fatuo, qui aedificavit domum suam super arenam, et descendit imber et venerunt flumina et flaverunt venti et impegerunt in domum illam, et deiecta est, et fuit ruina illius magna" [Mt 7, 21-27]. Curemus itaque sanctis iugibusque precibus et vera animi sedulitate pietateque, ut vivo lapidi Christo ipsi quoque veluti vivi lapides superaedificemur, structura viva et permanens in omnibus variae tentationis incursibus, domus spiritualis, templum sanctum sacerdotiumque sacrum, offeramus liberatori et iustificatori nostro Iesu Christo domino nostro spirituales et maxime acceptabiles hostias, laudes, eleemosynam et nostra ipsorum corpora, adeoque totos nos et nostra omnia. 60 ||bb6r. Caeterum de fide et operibus sparsim ac fusius per universum hoc opus nostrum evangelicum disputabitur, quae quo rectius pleniusque intelligerentur, hoc veluti compendium iustificationis et bonorum operum praefigere et hactenus praefari libuit.
Nam av quod attinet rationem scribendi et consilium meum, quod in hoc opere commentariorum meorum sequutus sum, non agam pluribus. Pleraque enim in praefatione ad Matthaeum 61 exposui, cum eadem in hoc quoque opere spectarim, quae illic. Diligenter legi tum veterum tum recentium scriptorum enarrationes in evangelium secundum Ioannem editas iisque usus sum in suis locis, quemadmodum in ipso opere meo ingenue, quid ex quo mutuarim transcripserimve, annotavi. Non enim illos imitari unquam volui, neque eorum ingenia placuerunt unquam, qui, cum veteribus pie et prudenter scriptis uti possent, malunt tamen iis inconsultis praeteritisque nova temere comminisci et parum expensa in lucem proferre. Visa est praeterea longe probatissima esse ratio, veterum testimoniis et scripturae quidem robore suffultis in explicandis scripturis in tanta praesertim dogmatum dissentione moderate, imo et continenter fere uti, quo palam videant etiam adversarii
nostri nos non nostris aut novis et novae fidei adductis doctrinis, sed veteribus magis et sanctissimarum ecclesiarum usu et imitatione confirmatis sententiis et expositionibus fidem nostram omnium vetustissimam, adeoque unam, puram putamque et primam firmare. Curavi tamen id in primis, ut ex nostris commentariis contextus orationis apostoli quam luculentissime intelligatur cernaturque, cum non videatur ulla esse exponendi ratio evidentior et dilucidior quam diligens contextus orationis observatio; qui si negligatur, non video, quomodo possit mens scriptoris atque sensus genuinus teneri. Distinxi opus totum in libros 10, singulis praefixi argumenta, quibus adumbravi rerum summam atque contextum, quo in ipsa deinceps tractatione perspicatiora essent omnia ac lector perpetuo ob oculos scopum haberet, in quem collimaret. Passim asserui sententiam et expositionem orthodoxam a detortis et corruptis interpretationibus. Confutavi item perfrequenter et oppugnavi errores varios. Universis autem his meis laboribus ecclesiae Christi prodesse et studiosis veritatis evangelicae inservire volui. Interim praeiudico nemini, contemno et elevo nullius labores. Si qui meliora dederint, adeo non invidebo, ut potius gratias sim acturus. Sed et mea propono expendenda iuxta illud apostoli: "Omnia probate, quod bonum est, tenete"[1Thess 5, 21].
Has autem aw meas lucubrationes intra menses 9 et conscriptas et editas, 62 tibi, Lavatere, colendissime domine et fidelissime compater 63 , ideo inscribere placuit, quod multa et magna in me tua et in omnes Christi ministros beneficia extant, ac ut his tuam magis extimularem diligentiam. Amasti hactenus et iuvisti religionem christianam et rempublicam non vulgariter. Cum Kyburgi in comitatu illo amplissimo consulis, senatus populique ax Tigurini nomine praefectum sive proconsulem ageres, tanta fide et religionis et reipublicae negotia multis annis promovisti, ut ne hodie quidem optimi quique tuam cessent praedicare virtutem. 64 Favisti evangelicae doctrinae mox ab initio, cum prima fundamenta eius iaceret beatae memoriae Zvinglius, fidelis ecclesiae nostrae pastor. Videras Romae a clarissimo consule senatuque Tigurino legatus una cum ornatissimo d. Iacobo Werdmüllero, pietati egregie favente viro, ad pontificem missus, quanta esset corruptio sacerdotum totiusque religionis papisticae, facilius ergo accedebas Christi partibus, evangelicae inquam doctrinae. 65 Atque in eius confessione atque fide hucusque
perseverasti constantissime, etiam in tentatione illa nostra gravi et in discrimine tuo maximo, cum te duce et imperatore sinistre pugna- ||bb6v. tum esset ad Capellas. 66 Certe, ut nunquam non adfuit tibi benignus dominus, ita hic in primis te non deseruit, qui primo quidem e cruenta et acri illa pugna eque manibus hostis acerrimi strenue pugnantem eripuit, deinde et a calumniis invidorum quorundam defendit, dum videlicet mox a bello deposito sanctissimus ille senatus noster diligenter propter quorundam calumnias in tuam administrati gestique belli fidem inquireret ac probe cognitis rebus omnibus illustre virtuti et innocentiae tuae testimonium daret nihil in eo bello tua neglectum culpa, sed optima fide omnia per te esse administrata. 67 Cui et illud accessit, quod postea honoribus dignitatibusque publicis ut bene meritum auxit atque ornavit. Perge itaque fidelis esse liberatori liberali et munifico domino. Perge cum bonis omnibus evangelicam iuvare caussam et regnum Christi quam latissime propagare, ut tandem Christus, rex et dominus noster, te in regnum suum aeternum ad se et omnium beatorum consortium transferat, ubi e mortali hoc solveris portu. Domini gratia sit tecum.
Tiguri, mense augusto, anno domini 1543.