Die Zürcher verstehen Luther nicht, sie hören etwas bei ihm und legen ihm etwas in den Mund, was er nie gesagt hat, nämlich die Präsenz des «wesenlichen» Leibes Christi im Abendmahl. Sie hassen und verachten Luther und urteilen ungerecht über ihn, wie auch Bullingers Bemerkung, Luther könne Reuchlin, Zwingli etc. nicht einmal den Topf reichen, zeigt. Die Zürcher verheimlichen Zwinglis Fehler, dabei ist der schmähliche Frieden auf seine Bündnispolitik (auf seine Weigerung, die Tetrapolitana zu unterzeichnen und somit den Beistand der lutherischen Stände zu sichern) zurückzuführen. Das zürcherische Argument aus dem Credo («Sitzet zur Rechten Gottes») verfängt nicht, denn diese Wendung ist nur eine Allegorie. Über so schwierige Fragen sollte man nicht so selbstsicher reden, eher schweigen und abwarten. Ein Rückblick auf den Abendmahlsstreit seit Marburg zeigt, daß Zwingli Luther von Anfang an mißverstanden hat, andererseits kam auch Luther zur falschen Überzeugung, daß nach Zwinglis Lehre im Abendmahl nichts als Brot dargereicht werde; darum beharrt er auf der Verdammung. Die Straßburger sollen Zürich von der Unterzeichnung nicht vorher unterrichtet haben? Sie wurden ja vor dem schändlichen Friedensschluß der Zürcher erst recht nicht konsultiert! Bei aller Übereinkunft mit den Lutheranern haben die Straßburger eine Verdammung der Zürcher nicht unterzeichnet. Der Vorwurf der Unbeständigkeit ist unbegründet, weil die Straßburger ja bereits seit dem Augsburger Reichstag immer bekundet haben, daß sie mit Luther in der Sache einig seien und nicht als seine Feinde gelten wollten. Er, Bucer, wird von den Zürchern verleumdet, dabei will er nur helfen, den Riß unter den Kirchen zu heilen, und versteht sich als Botschafter Christi. Die Zürcher dürfen an seiner brüderlichen Liebe nicht zweifeln, auch wenn er so offen schreibt. In Zukunft sollte keine der Parteien in dieser Angelegenheit etwas ohne Wissen der anderen Seite veröffentlichen. —Abschließend faßt er zusammen: Die Zürcher sollen 1.) beten, daß Christus sie von Eigenliebe und Haß befreie, 2.) alle Schriften Luthers lesen, 3.) sich auf die Kriterien des Christseins einigen, 4.) christliche Liebe und Versöhnung zeigen, 5.) Toleranz üben, 6.) die Sakramentslehre aus der Schrift neu überdenken, damit die Gläubigen besser begreifen, daß Christus in ihrer Mitte ist, 7.) mit den Schwachen Nachsicht üben.

Gratiam et pacem, Heylriche observande b .

Sero respondeo ² . Id nulla alia causa factum suspiceris, quam quod volui respondere, quoad licet, quemadmodum id te et me dignum fore et ad conservandam nostram in domino amiciciam facturum arbitror. Quo id vero clarius faceram ac eciam syncerius, tua tibi rescribere meis responsionibus subiectis volui. Sic enim facilius collata inter se tua et mea iudicare poteris. Quod ita, ut par est ministrorum Christi et in re tam sacra, facere velim. Sic ergo tu orsus es.

Heylrichus Bullingerus 3 : Adeo ad tuam illam Leoni scriptam epistolam obstupui, Butzere doctissime, ut non potuerim non ista haec nostra qualiacumque tandem tuis opponere. Quae cum amico profecta sint animo, non dubito, quin ea boni sis consulturus.

Martinus Butzerus: Quod opponis tua, quando opponenda censes, gratum est, nedum non molestum. Sua enim quemque fide agere ubique, maxime autem, dum Christi negocium geritur, oportet. Quod autem tantopere ad mea obstupuisti, alio es animo, quam erat Zwinglius praestantissimus Christi minister, qui cum eadem ex Augustanis comitiis a me scripta ⁴ sibi legisset, nihil se offensum significavit. Sed etiam hunc stuporem tuum boni consulo. Sua quisque fide afficiatur.

Heylrichus: Tota autem epistola tua in hoc versatur potissimum, ut nobis persuadeas Luthero vel subscribamus vel cedamus in eucharistiae negocio.

Martinus: Neutrum persuadere volui optarimque, ut quocies fratrum scripta prima facie non arrident, ea relecta paulo diligencius excuteremus, antequam vel apud nos de eis iudicaremus, nedum oppungnanda ⁵ susciperemus. Hoc agebam in illis litteris c , concordiam cum Luthero vobis non temere esse reiiciendam eoque illum absque urgente causa haudquaquam irritandum, deinde, si istuc non liberet, dandam d operam tamen vobis, ut e que ille scribit, rite intelligeretis. Tum modestius quoque oppungnaretis, nos denique non adnumeraretis inter eos, qui ab illo dissentiunt. Re enim ipsa non dubitamus nos idem utrinque sentire, etsi hoc ille non agnoscat. Si, quod petii, meas mihi litteras vel exemplum earum remisissetis ⁶ , sic, ut ego scribo, rem habere meis verbis evincerem.

H.: Sic quidem vos dogmatis subscripsisse Saxonicis.

M.: Neque hoc in meis litteris hac generalitate legisti. Non enim illorum dogmatis subscripsimus, sed recipiendum censuimus, ne quid illis contrarium apud nos palam doceretur. Porro, quia non processit ea ratio pacis a caesare impetrandae, in qua haec futura conditio erat, nihil receptum aut subscriptum est sumusque omnes in ea libertate, in qua eramus ante hunc conventum etc.

H.: Priusquam verum ordiaris, impetrare niteris, ut te tua fide frui liceat, quandoquidem Leonem sua abundare permittas.

M.: Fidei nomen hic accepi in eo significatu quo Paulus, cum ait: «Quicquid non est ex fide, peccatum est» [Röm 14,23], ubi cuiusque persuasionem de iis, que deo probentur aut improbentur, sive f vera ea sit sive falsa, fidem vocat g . Nam si eciam falso credas aliquid displicere domino et facias tamen, peccatum est.

H.: Cui ecquidem non multum repugnaverim, modo fides suam servet regulam. Scimus enim «fidem ex auditu esse, auditum autem per verbum dei» [Röm 10,17]. Scimus item ab apostolo scriptum esse: «Si quis loquitur, loquatur ut eloquia dei» [1 Petr 4,11]; «quodsi alii fuerit revelatum assidenti, prior taceat» [1 Kor 14,30]; «spiritus autem prophetarum prophetis subiiciuntur. Non enim est confusionis author deus, sed pacis» [1 Kor 14,32f], et alibi: «Quotquot igitur perfecti sumus, hoc senciamus. Quodsi quis aliud senserit, hoc quoque», nempe id, quod perfecti sentiunt, «revelabit deus, ita tamen, ut in eo, quod assecuti sumus, idem senciamus et in eadem regula procedamus» [Phil 3,15f]. Et proinde, si fides vel tua, mi Butzere, vel alterius cuiuspiam ex verbo veritatis est, suscipimus, sin secus, cum modestia declinabimus.

M.: Si mea dignati essetis propius intueri, vidisses his ad me opus non esse. Quis nesciat, mi Bulingere, nullius sequendam ||260v. fidem, nisi que vera sit, hoc est, verbo dei nitatur, solosque qui hoc vere loquuntur prophetas esse audiendos. Nec ego postulavi, ut meam sequeremini fidem, sed non exigeretur, ut sequerer vestram,

ubi eam veram non agnosco, hoc est, pecii, usus paulino tropo, ut non exigeretis a me aliud loqui, quam quod verbum dei esse ipse credere possum h .

Sepe enim usu venit, ut eciam sanctissimi non idem ex verbo dei intelligant, et tamen quisque se verum sensum scripture deique voluntatem indubitatam sequi persuasus est. Certe, cum Paulo et Barnabe non posset convenire de Marco, neuter aliud quam dei verbum sequi voluit.

H.: Ita et in Lutheri negocio. Si Lutherus spiritum habet propheticum, prophetis subiicitur, porro, si prophetis subiicitur, veritatem plane fatebitur, hanc vero si confessus fuerit, sublata erit omnis discordia. Ceterum, si non subiicitur, sed turbas movet, spiritum dei, qui pacis, non turbarum author est, non habet. Quis ergo illi subscribat?

M.: Si ista procedit argumentacio, nemo omnino mortalium spiritum dei habet, et nulli prorsus ulla in re subscribi poterit. Nemo enim hominum est, qui non fallatur et fallat sepe turbasque interdum moveat, easque eciam tum, cum maxime instaurare regnum dei sibi videtur. Exemplorum plus nimio ipsi quoque habemus. Sed vide Petrum ac Barnabam iam «non recto pede ad evangelium ambulantes» [Gal 2,14]. Spiritus, hoc est prophetandi vis, prophetis, qui vere sunt et eadem vi pollent, subiicitur cedens in loco et deferens, ut recte et ordine in ecclesia verbum dei administretur. Istuc recipit Lutherus. Sed in quo vos illi repugnatis, prophetas vos non agnoscit, ut suum vobis subiicere spiritum debeat. Idem vos iudicatis de illo, quum illius prophetia obsistit vestrae. Et fieri potest, ut non minus alicubi vos quam ille erretis. Tamen hoc animo estis, ut spiritum vestrum veris prophetis subiicere scientes detrectaturi nunquam sitis. Non consequitur ergo, si eius spiritus aliquo in dogmate se eciam veris prophetis non subiiciat - eo quod illos, non se labi putet -, quod propterea nunquam veritatem loquatur. Sed nec illud valet: Si prophetis subiicitur, veritatem loquitur. Possunt enim falli utrinque. Carne eciamnum tamen gravamur, seminario errorum et mendaciorum, nec illico vel in omnibus ex spiritu veritatis loquimur, qui eo tamen vere donati sumus, neque illo statim in totum caremus, «si eciam labamur in die septies» [Lk 17,4]. Proinde nos in hac sentencia sumus, nemini esse ideo subscribendum, quod sepe vera dixit, nec ideo non subscribendum, quod sepe fefellit, sed probanda pocius omnia, quacumque authoritate ingerantur, et quod quisque suo spiritu verum agnoverit, id demum illi amplectendum, iustus siquidem sua, non aliena fide vivit ⁷ . Sed ista omnia extra causam disputantur. Michi enim in mentem nunquam venit, ut iuberem vos subscribere Luthero. Hoc egi, ut agnosceretis in negocio eucharistie utrinque vos a veritate tam procul non abesse - si modo alteri alteros probe intelligere sustineretis -, quin possetis, si non vel vos illis aut illi vobis subscribere, fateri tamen invicem utrosque subscribere Christo.

H.: Ecquidem Paulus non vult concordie gracia suscipi inbecillius, sed infirmiores dicit ita a deo duci, ut id amplectantur, quod sit perfectius. Iam vero tu ipse, quodnam illud in eucharistia perfectius sit, edisseras licebit. Edissere itaque nobis, doctissime Butzere, quodnam illud doctrinae genus sit, quod a deo in eucharistia assecuti sumus, in quo nos consentimus eademque regula procedimus, Lutherine an nostrum. Certe Lutheri dogma infirmius est, id quod vel tui convincunt libri, perfectius

itaque nostrum. Si enim idem est utrumque placitum, quid tu pro concordia labores, quae [?] alias per veritatis coiit assensum? Si vero diversum est et nostrum perfectius, illud infirmius, cur ad eam nos vocas concordiam, ad quam Paulus non vocavit?

M.: Quam ||261r. optandum, ut ita aliorum scripta expenderemus, sicut expendi nostra volumus. Quanto minus esset pugnarum et plus in veritate concordie. Nec Paulus nec ego, qui Paulum adduxi, in hac sentencia sumus, ut quisquam a perfectiore sentencia ad imperfectiorem desistat. Sed neque veritas alia alia perfectior, hoc est, magis veritas est. Omne dogma simpliciter aut verum aut falsum est. Fides autem alia alia perfectior esse potest, quia alius alio de pluribus veritatibus et de eisdem certius persuaderi potest. Hinc vocat Paulus alios in fide firmiores, qui quam late pateat christiana libertas, tenent plenius, alios infirmiores, qui Christo quidem credunt et redemptorem suum amplexi sunt, non vident tamen, quod hinc omnium rerum domini facti uti quibuslibet ad gloriam dei possunt, hortaturque, ut qui fide firmiores sunt, eos, qui fide non quo ipse pervenerunt ac ita infirmiores sunt, suscipiant non ad contenciosas et anxias disputaciones, sed ut amice tollerent caveantque urgere, ut quod licere nondum possunt agnoscere, contra conscienciam faciant ⁸ . Ex his ego sic colligere soleo. Paulus iubet amplecti, qui ob imbecillitatem fidei putabant esse adhuc necessitatem ceremoniarum legis, quod sane inferebat non omnem esse a Christo iusticiam expectandam, quod tamen illi infirmiusculi fide non agnoscebant inde consequi alioqui Christum diserte negassent, id quod idem Paulus recte affirmat scribens Gallatis ⁹ . Multo magis ergo amplectandi sunt, qui in eucharistia pie senciunt, putant autem ita loquendum veramque sentenciam efferendam iis verbis, que nos credimus non satis perspicua et vulgo occasioni fore errandi. Et esto, quod plane sensu quoque errent credantque Christum in coena corpus suum miraculo quodam cum pane presens statuere preter eam presencie rationem, quam nos salvificam ex scripturis eoque solis credentibus concessam affirmamus. Si quos adhuc tenebat supersticio ciborum eoque nondum omnem iusticiam a Christo petebant, adeo tamen fratrum loco habendi fovendique fuerunt, ut perfectiores Christiani cedere eis suam libertatem in loco debuerunt dicereque 10 de his Paulus ausus fuit eos domino non edere atque ideo domino suo permittendos. Quanto magis convenit, ut habeamus fratrum loco Lutheranos eisque nostram in tempore libertatem cedamus, ut, qui illud fictum miraculum domino credant, eoque domino et ipsi relinquendi sint. Nequaquam enim hic error, in quo tenebantur illi iudaisantes Romani 11 , conferendus est, ex quo scilicet sequebatur Christum non esse nostrum servatorem - scitis enim, que inferat ex eo Paulus in epistola ad Galatas 12 —, cum hic simplex error sit ex falso verborum Christi intellectu natus, nullam i ita partem veritatis christianae per se evertat k . Nam Lutherani diserti ubique predicant omnia sola in Christum fide collocanda. Turn l Christum non minus verum hominem quam verum deum naturis impermixtis praedicant m . Sed hoc, quod Lutherani falso opinantur, obtrudunt omnibus credendum damnantque, quicumque id credere non sustinent. Haec natura erroris est. Nemo enim

errans novit se errare, sed putat recte sentire, errare autem, qui senciunt diversum. Eoque, quantum possunt, si boni viri sunt, qui errant, et veri amantes, in sentenciam suam pertrahere conantur, quoscumque omnino licet, damnantque omnes, qui persuaderi idem non possunt. Et merito sane. Quid enim gravius peccet homo quam fidem negans deo suo? Quod isti facere putant, quicunque, que ipsi sequuntur, repudiant. Nam se dei sensum habere non dubitant, quia errant. Sic animati et Romani illi erant. Existimabant peccatum esse, si quis Iudeorum vesceretur cibis in lege prohibitis. Non ergo hos cibos tantum sibi, sed aliis vitandos arbitrabantur et damnabant, quicumque vitare illos nollent ¹³ . Hinc Paulus hortatur, ut de se invicem satis habeant, quod Christo utrinque credant et non obstante, quod alteri alteros errare putabant, christianam tantum charitatem inter se colerent, illi hos non iudicarent, hi illos non contemnerent neve offenderent intempestive ad ea solicitantes, que licere credere nondum poterant. Iam infirmiores nunquam hortatus fuisset, ne iudicarent eos, qui erant firmiores, nisi huic malo fuissent obnoxii. ||261v. Non exigebat autem ab eis, ut agnoscerent illos recte sentire - si hoc enim potuissent, iam sublata fuisset omnis inter eos distencio, desiisentque [!] esse infirmi ac citra offendiculum aliorum potuissent libertatem imitari - sed satis habiturus erat impetrare ab eis, ut errorem, quo putabant teneri eos, qui recte credebant, non tantum existimassent, ut propterea abiiciendos illos putarent, sed Christo tantum tribuissent, ut non obstante eo errore servare eos et queat et velit.

Idem contendebat et a forcioribus. Inde illud erat, qui manducat domino, manducat, qui non manducat domino, non manducat 14 . Iam ad eundem modum ego soleo Lutheranos et vos hortari, ut cum persuaderi non potestis re ipsa vobis convenire, quod mihi est persuasissimum, et omnino existimatis utrique alteros et aliud, et quod falsum sit, de presencia domini in eucharistia credere, eo hunc errorem, quem invicem vobis tribuitis, mea sentencia falso, tantum putetis, ut propterea debeatis alteri alteris Christi amiciciam renunciare. Id iam vobis ipsi persuasistis et hanc conditionem pridem Lutheranis ultro obtulistis, hactenus ergo fide, id est recti sciencia, firmiores estis, Lutherani idem persuaderi nondum potuerunt, sunt igitur fide infirmiores. Iam nemo iubet vos horum infirmitatem amplecti relicta vestra firmitate. Quod recte de eucharistia sentitis qui deserere iuberet, is quid aliud quam negare Christum iuberet? A quo volo abesse vos quam longissime. Hoc autem velim, cum Lutheranis ultro id benevolencie pridem obtuleritis, ut fratrum loco eos, si id modo invicem facere voluissent, haberetis, hunc animum sinceriter prestetis, perpetuo eoque sicut fratres hos agnituri essetis, si tamen mutuum hoc facere liceret, nihil obstante, quod putatis errore quodam teneri in negocio eucharistie. Ita detis operam, ut hii, si non omni, saltem eo errore liberentur, quo fit, ut religio illis sit vos in fratrum numero habere. Hic siquidem error unus obstetit hactenus, quominus pax ecclesiarum componeretur. Huc vero faceret, tolerare eorum iniurias nec paria cum eis facere acerbitate scribendi, multo minus perversitate calumniandi, queque scribuntur ac fiunt ab his, non interpretari in partem deteriorem, cum possent in meliorem. Denique cum omnis causa illis est, cur sic a nobis abhorreant, quod videmur eis perperam sentire de verbis et sacramentis domini, idque inde, quod alienis a scriptura verbis uti nos, cum de his disseritur, existimant,

iis loquendi formis cum scribendo tum loquendo uteremur, que cum scriptura plusculum congruunt et communem ac veram n sentenciam plenius exprimunt. De qua re fusius in epistola communi ¹⁵ . Hoc pacto optarim a vobis firmioribus Lutheranos infirmiores, non infirmius aliquod eorum dogma suscipi. Porro quod iubes, mi Heylriche, ediserere, utri perfectius dogma sequantur, vos an Lutherani, aio mea sentencia idem esse dogma utrorumque, sed a neutro eiusmodi semper verbis proponi, ut vel alteros imitari per omnia licere mihi putem. Lutherus certe sic inicio et vestra oppugnabat et sua propugnabat, ut, ingenue dico, putarem illum statuere rationem presencie Christi in coena crassiorem, quam postea, cum edidit ultimam suam confessionem 16 , cognovi ex ipsius verbis. Unde statim, antequam Zwinglius et Oecolampadius illi confessioni responderent 17 , edito dyalogo ¹⁸ concordie, quam videbam in re esse, viam munire conatus sum.

Illud vero miror, mi Heylriche, cur tibi momentum aliquod haberi visum sit, cum rogas, si idem sit utrorumque placitum, quid ego laboravi pro concordia, quasi non multo plures sint hominibus presertim eruditis verborum quam rerum controversiae. Quot locis tu in hac tua epistola mecum || 262r. delitigas, ubi prorsus nobis convenit? Idque cum exponere tibi laboro, laboro pro concordia inter nos, eciam si de re de qua tu mecum pugnam instituisti, utrinque eadem penitus sit sentencia. Concordia et discordia animorum eoque sepe plus refert, quid quisque opinetur, quam quid sit in re ipsa ¹⁹ .

H.: Sed dicis: «Scio ex verbis et scriptis, quod nihil vel verbis vel sacramentis tribuat quam admonitionem et exercitationem animi ad fidem». Atque utinam sic haberet res, ipseque Lutherus id, quod nolenti obtrudis, libere confiteretur. Tu quidem impense velles Lutherum sic loqui, sic sentire, sic sua ipsius verba intelligere. Et fortassis faceret, si a contencioso appellares ad tranquillum, sed talis esse non vult. Nam si unquam voluisset, tu non tot labores in concordia sarcienda frustra insumpsisses id quod ipse fateris, te infecta re subinde frustratum dialogo scripto, colloquiis item Marpurgi, Auguste et Coburgi habitis. Quid igitur aliud sencientem facimus quam ipse senciat aut sentire velit? Quid eum oro sathane obtrudimus, qui prius sese daemoni tradidit, si ita, ut tu de eo praedicas, sentire ceperit?

M.: Qua in re, mi Heylriche, vanum me unquam deprehendisti, ut suspicari tibi permittas me ista, que Luthero tribuo, mentiri? Et si Lutherani non ita, ut scripsi, de sacramentis ac verbis sentiunt aut sentire se fatentur, cur, queso, Zwinglius «Articulos

Marpurgenses» 20 nobiscum subscripsit? Nichil ergo hic nolenti Luthero obtrudo, nihil sentire eum facio, quod sentire se non ipse suis verbis ubique testatur, verba eius adduxi in epistola communi ²¹ et ex eo libro 22 , in quo nominatim, quid in ecclesiis de sacramentis docendum sit, precipit. Quod vero pro concordia laboravi, de eo fuit, de quo Marpurgi convenire non potuit, de racione presencie Christi in coena, non de virtute verborum et sacramentorum. Fateor, frater, doluit hoc mihi satis, meam fidem non esse vobis spectaciorem, quam, ut putetis me scientem tanta in re imponere vobis velle.

H.: Quid, quod tu ipse in hac ipsa tua epistola: «Si circa eucharistiam», inquis, «credat et doceat ex promissione dei statui corporalem quandam Christi praesenciam supra eam, qua se nostris mentibus inserit, cum tamen neque praesenciam hanc nec eius fidem cuiquam saluti esse diserte fateatur, sed omnia in ea fide collocet, qua creditur Christum pro nobis mortuum, quantus, queso, error?»?

M.: Quorsum haec? Scribo «si», agnoscis conditionem. Hunc errorem olim suspicabar et Lutherum adserere, posteaquam autem suam sentenciam in ultima sua confessione ²³ plenius exposuit, didici eum nihil quam statuere Christum in coena suum corpus vere exhibere nec admittere quaestionem quomodo. Quod Osiander ²⁴ quoque nuper cuidam amico scripto attestatus est ²⁵ . Istud vero hic volui, si eciam hoc, quem memoravi, errore teneretur, non esse hunc tamen errorem tantum, ut propter eum renunciare ei debeamus amiciciam Christi.

H.: Hunc tu illi errorem censes condonandum. Et sane condonaremus, si unquam candidae synceritatis in hoc homine invenissemus quicquam, si non abuteretur indulgencia nostra.

M.: Ita censeo, siquidem eo teneretur. Racionem, cur id putem, ex Paulo ²⁶ modo adduxi, quam existimo satisfacere. Sed quid, quod scribitis vos Luthero eum errorem condonaturos, si in illo quippiam candoris unquam invenissetis et non abuteretur vestra indulgencia? Quicquid sane per se condonari a christiano potest, id ne condonetur, nulla hominum improbitas efficere o debet. Non enim. quid alii mereantur,

sed quid se dignum sit, christianus consideret, perfectus scilicet bonitate, «ita ut pater celestis perfectus est» [Mt 5,48] benefaciens quoque malis. Et me oportet fateri cum multis Lutheranis nos non posse communicare, ||262v. sed id non ob hunc, de quo loquimur, errorem, si eciam constaret eo illos teneri, sed quia illi nos falso existimantes impie de sacramentis sentire nos priores abiiciant nec sustinent admittere ullam quamlibet iustam a nobis satisfactionem. Neque enim cum invitis communionem habere licet. Hunc autem, quem vos illi errorem, tribuitis, numquam non condonandum censuimus, utcumque cum nolentibus societatem Christi colere haud possumus.

H. p : Imo, si hoc per veritatis simplicitatem condonare liceret.

M.: Quod per veritatis simplicitatem condonare non licet, neque condonari potest, quamlibet candide Lutherus vobiscum ageret nihil vestra indulgentia abusus. Atqui dicitis vos hunc errorem ei condonaturos, si modo egisset vobiscum candide.

H.: Quid enim opus est aliam praesentiam fingere quam eam, quae scripturis est tradita? Quas ille nobis promissiones dei de corporali citabit praesentia? Sed quid necessarium erat corporalem statui praesentiam?

M.: Nihil opus erat nec huius quicquam statuit. Scripsi: «Fac esse, quod statuat —quantus, quaeso, error ²⁷ ?» Maxime cum ista simul diserte et ante omnia dogmatizet, Christum verum hominem factum fideque nos nullis operibus iustifficari. Nihil ergo ad rem, que hic rogas. Ceterum Lutherus cum nihil amplius adserat, quam quantum in his verbis «Hoc est corpus meum» continetur, preter hec ipsa verba nullas promissiones ab eo postulare debes.

H.: Denique aliam cum sophistis fidem excogitare, quam quae salutaris sit?

M.: Quid, queso, excogitat, mi Bullingere? An non agnoscitis vos omnibus verbis scripture habendam fidem et tamen, nisi quis simul crediderit deum per Christum sibi q esse patrem, salvum esse non posse atque ideo fidem esse, quae necessaria quidem sit, nec tamen salutarem? Paulum nisi credas, ita ut ipse et Lucas meminerunt, prope Damascum luce celica circumfusum ²⁸ , salvus esse non poteris. Spiritui enim sancto fidem derogas. At si preterea non credas tuum servatorem, quid illud credidisse tibi proderit? Ita in praesenti, quantumvis credas Christum in cena offerre suum corpus saluti, id tamen non erit, etsi futurum sit exicio, ni credas, simul hoc precium tue redemptionis r . Iste, mi Hylriche [!], non satis consultae obiectiones aliis habentur calumnie ac ita, cum et apud vos, quod in Luthero detestantur, offendunt, putant non minus vos quam illum in hac disputatione homines esse hocque magis hanc pugnam vel quovis modo sopitam cupiunt. Quam vetus hoc est, si vel minimum eorum, quae scriptura memorat, non credas, te omnem scripturam negasse et tamen historicam fidem, si sola sit, ad salutem per se s prodesse. Hoc tamen et ego, priusquam viderem, quamnam praesentiam domini in cena statuant Lutherani, illis semper obieci, quando id modo in verbis hisce domini videre non possemus, quod, ut ipsi quoque fatentur, eciamsi credas, per se tamen saluti non

sit, consentientes interim cum illis de omnibus, quae salutiffera utrimque fatemur, caussam eos habere, ut nos tractarent mitius, fassus tamen omnino et hoc ipsum, quod nos cernere non possemus, si in verbis domini sit, credi debere, utcumque id credidisse, nisi simul credas Christum pro te mortuum, nihil ad salutem conficeret. Non est igitur tam absurdum poscere, ut credas, quod tamen creditum per se salutifferum non sit t .

H.: Quod si omnia illa sua figmenta, de quibus interim disceptatur, nihil ad salutem facere diserte fatetur, certe pro re nihili contendit, sed et perfido et impiissimo iudicio nos damnavit, imo et ecclesiae dei hactenus illusit. Si enim caro comesta nihil prodest, quid ille perpetuo ||263r. contencionis funem trahit? Cur hoc docentes insequitur, in exilium pellit et cedendos suadet?

M.: Ubi vero hic, mi Bullingere, candor? Ubi cristiana modestia? Ego volens ostendere causam esse, ut christianam amiciciam Luthero non renuncietis, nam si constet eciam statuere eum quandam preter salviferam illam, quam utrinque predicamus Christi presenciam, cum tamen nullis operibus, sed sola fide in Christum adeoque in presencia illa, que a nobis quoque agnoscitur et predicatur, nos iustificari ac servari ubique inculcet, non esse errorem hunc eiusmodi, ut ferri in eo nequeat - contra haec tu illa tua tam dira obiicis, que ut procedant, quaeso, attende. Iam monui, quod ipse non ignoras, sed in indignacione contra Lutherum transversum raptus non cogitabas cum haec scriberes multa esse credenda et facienda, quae licet per se nihil ad salutem faciant, cum sola fide in Christum servemur, tamen, nisi credas ea et facias, salvus esse non possis. Pro quibus qui pugnat, pro authoritate et fide pugnat verbi dei, non pro nihilo. Nam etsi sola nihil sint, attamen, quae omnia sunt, sine his esse et haberi non possunt. Ubi Lutherus hoc non crepat, se propter authoritatem verborum dei adeo contra nos sevire? Omnia siquidem scripture negavit, qui vel unum apiculum negavit sciens illum in scriptura contineri. Nam si comperiatur in uno loco falsa, iam scriptura dei non est. Quantum, queso, campum hic exagitandi vestram vel oscitanciam vel malevolenciam Luthero aperueritis, si sic contra eum scribere vobis permittatis? Caro carnaliter comesa nihil prodest, sic nec auditum verbum dei aut susceptus baptismus prodest. Pugnat autem propterea pro nihilo, qui adserit eciam carnaliter, hoc est externe, verbum dei audiendum et baptismum suscipiendum? Aut perfido et impio damnat iudicio is, qui damnat eos, quos non dubitat conari iussa dei velle abolere? Quomodo vero illudit ecclesiae, qui id contendit ille conservandum, sine quo ecclesia esse non potest, nempe authoritatem et fidem verborum dei in re quavis eciam per se nihil momenti ad salutem conferente? Bina ergo hic se prodit vestra hallucinacio, quod et de errante ita ut de sciente usque iudicatis et, quum Lutherus fatetur non esse salutiferam credere presenciam Christi sine fide in redemptionem eius, colligitis eum certare pro re nihili, cum presenciam Christi affirmat, quam agnoscit per se non esse saluti, ac ideo et damnare vos perfide et ecclesiae illudere, cum hoc nomine damnat, quod quae verbo dei statuuntur, vos negetis.

H.: An vero haec est viri theologi synceritas, veritatis lucem tenebris involvere, imposturas in re apperta tegere et tricas in simplicitate christiana nectere idque totum contencionis et arrogancie studio facere? An illud nobis excidit, quod poeta dixit: «greek greek greek greek greek greek, greek greek greek greek greek greek greek greek greek greek», vel illud sacratissimi Pauli: «Num ea, que cogito, secundum

carnem cogito, ut sit apud me, quod est eciam, eciam, et quod est non, non? Imo testor deum, quod sermo noster erga vos non fuit eciam et non. Nam dei filius, qui inter vos predicatus est a nobis, non fuit eciam et non, sed constans de eo veritas fuit» [2 Kor 1,17-19]. «Non enim sumus ut plerique greek verbum dei, sed velut ex synceritate, sed velut ex deo in conspectu dei per Christum loquimur» [2 Kor 2,17]? Quid ergo tu mones, considerandam esse omnem Christi ecclesiam? Ipse iudica, Butzere carissime, num id sit ecclesiae racionem habere, tenebrioni alicui consentire, ad illius imposturas connivere, pati, ut is verborum involucro simplicibus imponat, cordaciores vero circumducat et deferat itaque toti ecclesie dei, sancte Christi sponsae, in conspectu dei illudat idque totum agat, ne designatum errorem fateri videatur.

M.: O charitas, quo te avertisti? ||263V. Quo, quaeso, pacto tu, mi Bullingere, unquam probabis Lutherum scientem involvere lucem tenebris in re aperta tegere imposturas, tricas in simplicitate texere [?], idque totum contencionis et arrogancie studio? Quod credit, loquitur, quod adversum esse verbo dei non dubitat, impugnat. Non facit hic tam perspicue nec tam modeste, quam par erat, imo facit furibunde, immaniter, crudeliter. Sit, quia de vobis persuasus est sub pretextu vos ministerii evangelici evangelium velle extinguere, rogo, dignus est istis que hic accumulasti elogiis: Tenebrio, impostor, qui componetur [!] verbum dei, illudat ecclesiae dei, idque omne ideo ne errorem fateatur suum? Quando, obsecro, tu cor eius ita introspexisti, ut scias, quid spectet quove studio feratur? Paulus ²⁹ potuit preferre traditiones talmudicas evangelio et hinc adeo sevire in Christum tamquam destructorem legis divine ex ignorancia, et huic impossibile est ex ignorancia et saniorem sensum verborum coene, et qui hunc tuentur, oppugnare? Si autem hoc possibile, cur non dictat nobis dilectio in miciorem partim inclinare, maxime cum Christum alias syncerissime et doceat et vivat, idque maiore successu quam omnes nos? Cuius vero charitatis est, quod subiicis? Ego admonueram Leonem 30 tocius ecclesiae, cui tam probe et feliciter servit Lutherus, si precipua Christi spectamus, racionem hactenus habendam, ne damnaretur hic vir temere neve concordie cum ipso restituende ulla negligatur occasio, que quidem gloriae Christi non pugnet, cumque respondendum ei est, omnia reverenciam viri resipiant. Haec tu mihi sic interpretaris, quasi velim vos connivere ad Lutheri imposturas et pati, ut verborum involucro simplicioribus imponat, cordaciores vero circumducat et deferat. Non volo hoc, mi Heylriche, sed optarim, ut multa, quae in scriptis huius viri nondum plane intelligitis, daretis operam penitus cognoscere presertim, cum impugnare illa suscipitis, que in utramque partem accipi possunt, non raperetis in deteriorem, tum satis haberetis vos et alios defendisse, non eciam calumniis et contumeliis cum eo faceretis paria. Veritatem volo predicetis quam sincerissime et planissime, verum sic, utut possit veritas agnosci, utque cum scriptura et patribus consentire videri vultis. Sic optarim u modos loquendi scripturae et patrum sine causa non aversaremini, ne cum vobis videamini loqui planius et simplicius, aliis, qui non vestris novis, sed scripture ac patrum vetustis loquendi formulis adsueti sunt, loquamini ut insolencius ita obscurius

ac perplexius. Noscis illud Aristotelis «senciendum ut pauci, loquendum ut multi» ³¹ . Ah, lesit vos Lutherus, impietatis damnat, in quo nos ipso praestare et egregie consolvisse populo dei videri postulamus. Irascimur ergo et iratis digna cum dicimus tum scribimus.

H.: Cessit equidem Sauli, sed in rebus ad regnum mundanum et ad suum ipsius corpus spectantibus. Nos in ecclesia sumus, que regnum Christi et veritatis est, quae fidaei [!] vere et simplicitati pure nititur, iis ducitur, iisdem et conservatur. Ea si cordi sunt Luthero, aliam sane fidem preter salutarem nesciet, sed et ipsam cristianam simplicitatem tricis non involvet.

M.: Exemplum Davidis cedentis ac deferentis Schauli in hoc adduxeram, ut monerem, quantopere sit eorum colenda authoritas, quantumque eis omnia peccantibus deferendum, quos instituendo moderandoque suo populo deus prefecit. Tu iuxta rethorum [!] precepta ³² ostendere conaris exemplum dissimile. Cessit, inquis, David in rebus pertinentibus ad regnum mundanum et ad suum corpus, nos in ecclesia sumus. || 264r. Quasi vero ego cuiquam ob ullam authoritatem aut functionem concedere vos velim, quod sine iniuria veritatis concedi non possit, et non pocius in Davide hoc consideratum iri optarim, quod munus regium in imperio Schaule id muneris impie quoque administrante, quamlibet contra se fureret, tantopere tamen sacrosanctum habuit, ut nimirum vocacionem et munus dei v in Luthero et pio et pie atque feliciter in hoc versante pluris faceremus, quam quod ubi gloria domini id non exigit, imminuere huius authoritatem sustineamus, aut cum vel restitui cum illo concordia vel retineri possit, occasionem ullam negliendam [!] putemus. De cedendo illi veritatem ne somniavi quidem. Id autem non agnosco, Davidem cessisse Schauli in rebus ad mundanum regnum pertinentibus, cum cessit administracionem regni. In hoc enim cura religionis, quod tot psalmi cum sacra hystoria et ipsa lege testantur, precipua est. Que Davidem quoque unice solicitum habuit. Nam religio regnante Schaule neglecta fuerat, 1. Para. 13 [3]. Sed ego non, que aut quanta David cesserit, sed quanti vocacionem domini in reiecto iam rege, rege tamen, fecerit, ad invitacionem proposui. Scio ecclesiam regnum veritatis et fidei ac ideo necesse adeo duco w , ut qui in hoc administrando velint digni versari, hos oportere, in summo illos precio habere, quos dominus donaverit in eo provehendo et illustrando plus aliis prestare. Nec agnoscit se Lutherus alia de causa vobiscum pugnare quam propter simplicem fidem veritatemque puram, quam vos tricis, humane racionis commentis, involvere conemini. Cum quo haud pugnat, quod cum omni scriptura fidem vocat, qua in parte verbis dei creditur, queque ideo non salvet sola.

H.: Putas tu quidem rixanti nauclero, si illius morositas citra navis insigne periculum ferri possit, cedendum esse, ne tota per contencionem pereat navis. Sed illud interim, mi Butzere, in controversiam venit, num Lutheri morositas et intolleranda illa superbia, illa item dentata in optimos quosque dicacitas et plus quam rabida vesania,

illa in sacrosanctam veritatem et simplicitatem libido, qua pro libito queque figit et refigit, involvit ac pervertit, num, inquam, ista citra veritatis dispendium ferri possint, rursus, an hoc proborum sit in eadem navi navigare et ad naucleri ebrietatem, temeritatem et improbitatem connivere, unde postea omnibus probis capitale existat periculum.

M.: Quam vero mansueti ac modesti vos sitis, ex his tantis tanque immanibus conviciis quis non discat? Fateor, est in viro hoc non vulgaris morositas et vesania prope, ut scribis, ac rabida maledicencia et incomparabilis dicacitas non in quosque, sed multos bonos. Superbiam dicere non audeo, quia adscribere x me mea consciencia compellit y zelo Christi quamvis imprudenti ista deberi, multo minus libidinem in sacrosanctam veritatem et simplicitatem. Sed tribue viro quantavis mala, si in controversia est, num ferri citra veritatis dispendium possint, cur tu non mavis probare non ferenda quando quidem vides me non dubitare, quin ferri debeant, quam quot tot congeris maledicta, que odium inconsultum viri tanti plus quam studium simplicis veritatis pre se ferunt? Ego, cum hic vir Christum unum mundi servatorem ante omnes nos predicare et purissime et constantissime caeperit in eoque hodie perseveret, primusque illud impugnaverit, sacramenta conferre graciam ex opere operato, ubique inculcans nos fide, nullis operibus iustificari, et tantum ideo ita in nos furit, quod credit nos usum externi verbi et sacramentorum velle evertere atque scripture non plus deferre, quam racione consequi possimus -ego illum habeo virum dei, cumque videam per eius lucubraciones hodie quoque lacius cognicionem Christi veram quam per quorumcunque aliorum propagari hostesque ipsum ||264v. potissimum ut omnium recte sencientium antesignanum petere, primum quoque habere in navi ecclesiae hac quidem tempestate gubernatorem, eoque censeo ei, ne per contencionem inter nos navis evertatur, permultum z condonandum esse, eciamsi quando non optima racione temonem regat. Quamdiu enim in hac doctrina perseverat, sola fide in Christum, que semper per dilectionem efficax est, nos servari ac nullis operibus, quicquid errat, quicquid labitur, navem non evertet. Nos quidem dare operam debemus, ut quisque pro se, quod ille peccat, sarciat, at citra sedicionem, que scilicet alteros navi eiiciat. Ego, fratres, tantum video malorum dedisse istud inter nos dissidium, ut magno redimendum putem quaestionem istam de modo presencie Christi in coena numquam esse attactam, ipse siquidem Lutherus iam nihil aliud eque urgebat, quam nihil esse credere Christum presentem, nisi credas tibi mortuum et se tibi dare cibum vitae aeternae. Per se evanuisset illa crassior vulgi opinio. Non nego tamen deum, qui semper ex nostris malis bona elicit, ex hoc dissidio multa piis vehementer utilia et salubria pretulisse. At haec non iste rabide contencioni, sed bonitati dei nostris peccatis eciam ad suorum salutem abutentis accepta ferenda sunt. Sed ad rem. Ecquidem non dubito, quin pleraque in Zwinglio desideraveritis. Verum cum videretis non posse vos illi contradicere nisi cum graviore mali metu, quam erat id, quod ille peccabat, dissimulastis ea propterea, quod dominus eo ad proferendum evangelium suum utebatur tam magnifice. Iam mihi Lutherus in orbe est, quod Zwinglius fuit Helvecie. Velim igitur et huic concedi quedam, que non possunt emendari in eo, nisi eam admittere velis contencionem atque aa inter nos sedicionem bb , unde multis vel vos vel illum non paucis

utrosque reddatis perfidie suspectos, idque in religionis negocio (in quo perfide agere nullo scelere non execrabilius est, dumtaxat apud bonos) ac inde plane ineptos, qui Christi negocium cum fructu administrent. Ad ea nolim quenquam connivere unde bonis imineat exicium, sed utinam Christi gloria omnia meciamur, et que omnino avertenda cognoverimus, iis repellamus armis, que deceant christianos. Nos ubi lesi sumus, ipsa Christi imminuta est maiestas, periclitatur ecclesia, vim patitur scriptura. Nam sub his titulis videmur nobis eciam cum laude agere homines. Sed habet purus Christi zelus suam acrimoniam, suam vehemenciam, quam ab ea, que a carne est, facili dignoscas.

H.: Et tu quidem: «An non malis hunc ferre», inquis, «quam si quis ceremoniarum Mosis tantam necessitatem faciat, ut sine illarum observacione Christum satis esse non ducat?» Quid vero, mi Butzere, si neque hunc neque illum feram, quod hic prorsus Christum evacuet, ille vero agnite veritati repugnet, nec repugnet solum, sed et singulari impudencia ausit petere, ut totus orbis in sua iuret verba neque alia usurpet, quam que ipse usurpare solet.

M.: Tulit et ferre, immo et fratrum numero habere precepit Paulus ³³ eos, qui quamlibet Christum servatorem essent amplexi, tamen, nisi abstinuissent simul a cibis lege Mosis vetitis ac alias quasdam ceremonias observassent salutem se consequi haud posse arbitrabantur. Unde monebat Paulus huiusmodi, dum in fide plusculum proficerent, non invitare ad usum libertatis, quam citra religionem usurpare non audebant. An vero non faciebant isti tantam ceremoniarum Mosis necessitatem, ut sine illarum observacione Christum satisfacere non ducerent? Sane si Christus satis illis ad salutem fuisset, non obstrinxissent eos religione vesci quibuslibet. Quales si tu nolis ferre, mi Bullingere, facies id contra sentenciam Pauli adeoque Christi, qui ferendos in Paulo docuit. Veruntamen illud tu recte ex hoc istorum errore, quo putabant ad salutem necessariam observacionem ceremoniarum, colligis, Christum eos evacuasse, quem qui non solum ad salutem sufficere credit, ||265r. servatorem esse negat. Atqui hoc isti non agnoscebant, in Christum videbantur sibi pulchre credere et simul tamen, quia in lege quidam cibi prohibiti erant, putabant se non posse non offendere eorum usu deum ac ita suam ipsorum salutem contempto deo intercipere. Proinde multum interest, an quid ex dogmate vel sentencia aliqua in se, vel ut habet in eius consciencia, qui id dogmatis vel sentencie amplexus est, consequatur. Nichil est quamlibet leviculi erroris, ex quo non tocius ventatis, id est, dei ipsius sequatur negacio. Quis autem tam sevus, qui huius fratrem eciam enormius errantem reum faciat, cum is nec erroris alicuius sibi nec eorum, que in errore eo continentur, conscius est? Tu plane erras, quod putas Lutherum scientem veritati circa eucharistiam repungnare. Iam si ego tibi velim ea impingere, que iste error secum trahit, vide, qualem te facturus sim. Primum, quicumque falsum testimonium de fratre dicit ³⁴ , contemnit preceptum dei, qui id vetuit. Qui contemnit, non credit. Qui unum in scriptura locum non credit, nullum credit, sed nec deum. Nam quisquis deum esse agnoscit, is supra omnia et observandum eiusque scripture et preceptis morem gerendum dubitare non potest. Dicam ergo te prorsus nihil credere, omni scripture fidem derogare, nullum agnoscere deum cc , totum esse impium et atheum eoque mancipium satane, instrumentum ad omne scelus paratum.

Certe omnia ista in eo sunt, quod scribis Lutherum agnite veritati repugnare. Verum cum tu istuc vero te putare credis, nullo horum teneri te agnoscis, que tamen ex illo tuo de Luthero iudicio, quia falsum est, certo consequuntur. Spectandum ergo non, quid in quaque sentencia per se sit aut ex ea noscatur, sed ut ab animo cuiusque tenetur aliorum omnis error, quacumque demum in re erras, veritati pugnat. Et veritati vero qui in uno non assentit, spiritui sancto, a quo omne verum est, non assentit. Quod quid aliud est quam negare deum? Huius tamen nemo sanus quemquam condemnavit, nisi quam pugnet eius error cum veritate, plenius fuerit edoctus. Sed ad institutum: Errori quo tenebantur, qui nisi observassent ceremonias Mosis peccare se arbitrabantur, quamlibet Christum redemptorem suum esse credebant, contuli ego cum eo, quem vos Luthero errorem circa eucharistiam tribuitis. Ego non agnosco, quo scilicet putent Christum se in coena arcana quadam racione preter eam presenciam, qua in animis salutem nostram operatur, presentem exhibere. Huncque errorem, si omnino constet Lutherum eo teneri, cum tamen per id nolit vel humanitatem imminuere in Christo vel negare Christum sedere ad dexteram patris vel eciam quicquam dicere saluti esse preter fidem in Christum pro nobis mortuum, adhuc non video, quin hunc quem Lutheri errorem tribuitis debeam multo quam illum, quem Paulus ferre in fratribus iussit agnoscere tollerabiliorem ³⁵ . In hoc enim quid est quam falso crediti miraculi opinio? At in illo errore cum excluderet libertatem Christi et ceremonias, quibus alioqui aequo sumus addictiores et nostra [?] vera bona opera posthabemus, pluris aequo faceret, quanto plus fuit mali, quam possit esse in inani ficti miraculi opinione. Non inficior tamen, quando error quilibet veritati pugnat, si velis excutere, quid parere ex se eciam hic error dd possit, ostendes facile eum caelum et terram evertere ipsumque deum profligare. Sed istas consequencias merito deprecamini fieri ex vestris erroribus. Non debetis ergo eas educere ex iis, in quibus labuntur alii. Illud iam aliquocies dictum, me scire Lutherum nulli agnite veritati repugnare. Quare te in domino hortor, mi frater, ne iudices, quod cognoscere non potes. Quid Lutherus agnoscat, quid minus, ei soli cognitum est, qui corda fingit omnium. Ex me ipso animadverto, quam graviter offendatis bonos, qui in censendis sanctorum peccatis nondum quo vos profecerunt, spiritumque et institutum vestrum suspectum ista non temeraria tantum, sed amara nimis iudicii precipitacione reddatis. Porro, quod Lutherus in verba sua omnes iurare et usurpare, que usurpat, poscit, non impudencia est, sed necessaria ||265v. animi sibi bene conscii condicio. Que enim verba dei se habere et usurpare non dubitat, cur non poscat totum orbem amplecti et usurpare? Indubie, que vos recte docere putatis, non minus quam ille toti orbi persuasa esse optatis. Multum [?] hallucinamini, quod quantus possit eciam sanctos tenere error, quidque error valeat, parum animadvertitis. Quod utrumque tamen perspectissimum habere debeant, quicumque moderandis ecclesiis et tractandis scripturis prefecti sunt.

H.: «Verum errorem illum tulit», inquis, «Paulus, nec tulit solum, verum se quoque ceremoniarum observatorem facto comprobavit.» Atqui tu hic videris, Bucere, quid tulerit Paulus, qur tulerit, et quamdiu tulerit. Ego sane longe alia invenio in Actis cap. 15 [1—21] et in Galatis maxime cap. ² [11—21], ubi et Petro nonnihil iudaizanti palam resistit in faciem et post paucula haec subiicit verba: «Quodsi, que destruxi,

ea rursus edifico, transgressorem me ipsum constituo» [Gal 2,18], et iterum: «Ecce ego Paulus dico vobis, quod si circumcidamini, Christus nihil vobis proderit» etc. [Gal 5,2]. Ecce, quid dici poterat planius? Quid vividius, quam quod ad Hebreos scripsit? Quid ergo dicemus? Idne, quod haeretici, si vera narrat Tertullianus, apostolos aliud aliis tradidisse? Verum haec sentencia ut falsissima iam olim e cristianorum theatro explosa est. Nam eciam si Paulus omnibus factus sit omnia, eadem tamen semper apud eum mansit Christi doctrina. Quod enim unicum purificacionis attinet exemplum, scimus aliam esse racionem facti, aliam iuris.

M.: Iam ostendi ³⁶ ex 14 ad Romanos, quid Paulus in fratribus ceremoniis Mose plus aequo deferentibus ferri voluerit. Porro cum iis ego nihil volo habere commune, qui dicunt apostolos aliud aliis dixisse et hac ipsa de causa nec tecum sensero, siquidem in ea es sentencia, quam significas, quando ad obiectum Pauli exemplum respondes aliam esse facti, aliam iuris racionem. Ettenim [!] si sentis Paulum purificacione illa, quam Hierosolymis suasu Iaacobi [!] suscepit, fecisse, quod iure non debuerit, tu recte in ea sentencia es, quam scribis pridem ut falsissimam e christianorum theatro explosam. Quid enim refert, facto an verbis doceas? Certe tale factum, quale hoc Pauli est, quo se tante ecclesiae approbare legis Mosaice observantem iubebatur, quid aliud quam publica quedam doctrina erat? Quamquam non sit verisimile, quod Paulus Hierosolymitanis faciendum suscepit, idem non eciam verbis faciendum confirmasse. Hoc autem recte dicis, Paulum sic omnibus factum omnia, ut eadem tamen semper apud illum Christi maneret doctrina, cui quoque promovende omnia attemperavit. Verum si tu, que ipse citasti loca, cum 14 ad Romanos, octavo, nono et decimo prioris ad Corinthios, tum eo, quod habes Actorum 18 et 21 de tonsione, voto et purificacione Pauli ³⁷ , conferre voles, facile videbis, Paulum se alium erga eos, qui gentibus observacionem caeremoniarum obtrudebant, exhibuisse, alium erga eos, qui Iudeos in earum observacione retinebant, tum alium quoque erga eos, qui has simplici errore observandas existimabant, et alium erga eos, qui animo sua querenti iugum legis imponere christianis conabantur, ut videlicet ipsi hoc pacto illis dominarentur. His sane apostolus non solum nunquam voluit aliquid deferre, sed fortissime semper restitit, illis autem, qui simplici errore ceremonias observabant, non tantum detulit ipse nunc circumcidens Timotheum ³⁸ , nunc votum suscipiens, nunc se purificans, sed et deferre alios quam studiosissime docuit et hortatus est ee . Ita, cum Petro restitisset gentes exemplo suo ad iudaisandum pertrahenti, Iacobo Hierosolimis paruit ³⁹ , ut se ceremoniarum studiosum facto comprobaret. Quamquam ||266r. quod purificacionem suscepit, quasi convictu gencium contaminatus fuisset, et exemplo suo studium legis, cui alioqui ecclesia illa plus satis addicta erat, confirmavit, non dubito donasse concordie cum ea ecclesia conservande. Alioqui, quoniam aboleri sensim ilias ceremonias oporteret et iam vix tam libere observari possent, quin libertatem evangelicam circumciderent, maluisset omnino, quod alibi curabat, facto suo docere tempus iam exactum umbrarum ac iis pocius incumbendum, que corpore sunt Christi mereque caelestia, quam ceremoniis illis Mosaicis. Verum cum pseudoapostoli toti in eo essent, ut illum per omnes eas regiones, in quibus evangelium predicaverat, infamarent, ut qui apostolis

et ecclesiae columnis improbaretur, eo quod ceremonias evangelio Christi non coniungeret, ferre non potuit nec debuit se a tanta ecclesia damnari evangelii perperam predicati. Confirmasset id enim, quicquid de eius cum primis apostolis dissidio pseudoapostoli sparserant, maxime, cum hec damnacio propter neglectum ceremoniarum evenisset. Proinde cum videret in presenciarum non esse locum, ut ecclesiam Hierosolymitanam de libertate Christi ceremoniarumque abolicione, quod res erat, ad plenum persuaderet, sed omnino futurum, si non aliquo declarasset se ceremoniarum observantem, ut ab ea ecclesia tanquam profanator legis abiiceretur, maluit ad tempus illorum condescendere infirmitati et facere, quod non per omnia quadrare videri potuit cum iis, que ad Galatas et alibi de Mosaicis ceremoniis abolendis scripsit, ut interim horum consensu puriorem Christi predicacionem suis ecclesiis contra pseudoapostolos confirmaret et ipsis quoque Hierosolymitanis, ut eadem olim reciperent, viam intercludi prohiberet, in sancta scilicet concordia evangeliique societate retentis. Infirmos videbat, sed Christi et ab hoc in ea auctoritate constitutos, ut ad eos christiani quicumque in orbe erant respicerent. Ideo admittere non potuit, ut ab eis damnatus diversum evangelion predicare criminaretur. Id quod non minus eciam Hierosolymitanam ecclesiam iis, qui erant addictiores Paulo, invisam reddidisset, quam has Hierosolymitane fuissetque adeo divisus Christus, imo secum pugnasset utrisque insectantibus, alteros insectantibus. Ita, ut hodie, proh dolor, fit inter nos et Lutheranos. Istuc autem mali tam abhorruit Paulus, ut longe prestare iudicaret ad tempus illos circa ceremonias legis errare, quam ut Christum in se ac suis ecclesiis regnantem apercius oppugnarent et oppugnandos se invicem obiicerent, quo utrinque regnum Christi horrendum in modum accisum fuisset. Id quod nunc nostro dissidio fieri iam per multos annos. Utinam tandem Paulinis videre oculis possemus. Satis videbat multos hoc suum factum rapturos eo, ut in suo errore erga ceremonias confirmarentur, plerosque eciam ad perturbandos recte sencientes abusuros, nonnullos denique suam inconstanciam accusaturos. Sed quid faceret, qui omnium debitor 40 erat, quemque attemperare sua hacque racione fieri omnibus omnia decebat, ut vel aliquos lucraretur? Id ista necessitate constrictus elegit, quod etsi apud infirmiores hos quidem, profectum cognicionis Christi, quantum ad usum attinet ceremoniarum, remorari, apud alios aestimacionem eius et authoritatem aut eciam rectam de christiana libertate sentenciam labefactare, denique multos ad supersticionem confirmandum propagandumque et ad sinceritatem eius calumniandum posset armare, relinquebat tamen cum ecclesia hac, que tante tum erat ||266v. precellencie et auctoritatis, ac inde cum omnibus, qui ab his pendebant sanctam in Christo concordiam et societatem eoque mutuum inter hanc et ipsum easque ecclesias, quas ipse domino genuerat rite administrati evangelii ff testimonium promovendique studium, quantum quidem attinet ad ea, in quibus versatur cardo salutis ⁴¹ . Que sancta in domino ecclesiarum concordia, in provehenda gloria Christi societas operaque mutua facile compensare ac eciam suo tempore sanare potuit, quicquid supererat aut eciam ex illa Pauli dispensacione augeri videbatur vel infirmitatis bonis vel occasionis ad nocendum malis, cum admisso scismate et inflamatis iam studiis non solum infirmiores, ut est humani ingenii

in tuendis suis, simulatque in contencionem ventum est, pertinacia, in suo fuissent amplius errore confirmati et ab iis, per quos curari eorum infirmitas potuisset, plusculum abalienati -ita, ut hodie usu venit quam plurimis in Lutheri partibus vere piis alioqui ac eciam cordatis hominibus -, verum eciam mali, quibus ut tantum occasione opus est, ita eam facile undecumque arripiant, isto dissidio et mutua ecclesiarum dimicacione ad oppugnandum regnum Christi longe maiore sucessu, quam umquam ex illa Paulina dispensacione potuerunt gg , fuissent abusi, sicut eciam ea res per se perniciosa et ad destruendam pietatem extitisset acomodacior, cum dispensacio ista nihil aliud fuerit quam eius, quod per se malum non erat, eciamsi eo abuterentur quidam, in hoc usurpacio, qua pacem Christi ille ac locum sibi tuebatur abusum istum olim corrigendi. Hoc quid aliud quam officium dicas apostoli in munere suo veri et vigilantis, quamlibet iuxta infirmi aliqui eo non nihil offendi et mali ad nocendum instrui potuerint? Hoc Pauli exemplum ut mihi cum doctrina et vocacione eius probe convenire videtur, ita imitabile esse semper duxi. Nec minus enim doctrinam quam facta pro ingenio eorum, quibuscum agendum est, attemperare oportet - hoc semper fui proposito -, ut Christi cognicio provehatur. A quo fini cum Paulus in omnibus suis quamlibet in speciem variantibus actionibus mentem nunquam deflexerit, recte dicemus idem eum ubique et apud omnes et docuisse et fecisse, nimirum predicasse nomen Christi, sed non eadem racione, ita ut non eadem erat omnium, quibuscum illi negocium erat, conditio. Huic iam Pauli exemplo conferre sic nostra soleo: Lutheranos video predicare Christum sinceriter, quia fidei in Christum tribuunt omnia, deinde non minore hodie apud Christi studiosos ubilibet gencium pollere auctoritate, quam Pauli tempore pollebant Hierosolymitani. Iam non dubitamus nos eandem predicacionem administrare, quidam putant purius. Illis autem delati sumus, quasi verbum externum atque sacramenta non suo numero habeamus, ita ut Paulus infamatus erat apud Hierosolymitanos, tanquam qui Iudeos doceret ceremonias legis negligere. Ergo sicut Paulus non solum tulit, ut hi in sua infirmitate adhuc, quando nondum possent ea hiberari, hererent, sed eciam, ut in fide Christi perstarent nec sibi et aliis Christum plenius consecutis fraternitatem renunciarent, dixit fecitque apud eos, quo se consencientem eis testaretur, que alibi aliter et dicere et facere solebat, ita videtur nobis quoque incumbere, ut cum videamus Lutheranos domini esse et domino illa sentire, scribere et loqui, que emendatiora ||267r. vellemus, a quo eciam in tanta sunt apud ecclesias authoritate constituti, non solum feramus sic cognicione Christi, ut nobis videntur, imbecilles, sed eciam, dum apud illos sumus cernimusque non posse adhuc capere, que data nobis putamus, sic attemperemus cum dicta tum facta nostra, ne illis alienandi se a nobis aut nos damnandi ullam causam demus, caventes non solum, quas et Paulus scribens Rom. [14,1] vetuit «greek greek», sed quicquid omnino offendere illos possit. Imo audeamus eciam in graciam illorum et ad conservandam cum eis concordiam in domino et dicere et facere, quecumque tantum cum evangelii professione congruere possunt commissa nobis quantum cum hac congruebat demandata Paulo, quod Iacobo obsecutus purificacionem illam suscepit Hierosolymis. Nunc sit penes unumquenque christianum iudicium, an Lutheranis relinquere quasdam loquendi formulas, quas nos putamus paulo obscuriores, cum tamen omnino constet eas uti omnia eo sensu ab illis

tradi, ut ab uno Christo omnem salutem fide petendam doceant, ac eciam in graciam eorum usurpare quasdam, que utcumque explicacione interdum opus habeant, verae tamen et a sanctis sancte usurpatae sunt, denique fateri consensum, quem nos vere esse agnoscimus, illi autem nondum agnoscunt -hec hh enim sunt illa que nos concedenda deferendaque Lutheranis suademus ii — minus gloriae Christi veroque evangelii profectui conveniant, cum his nihil aliud quam ecclesiarum concordiam, que sine his vel retineri vel restitui nequeat, queramus, quam convenerit Paulum post tot annos predicatum Christum traditamque, quae per hunc parta est libertatem tamque libere passim neglectas ceremonias legis gentesque in Christo Iudeis equatas nusquam non damnato Iudeorum supercilio, qui gentes tamquam impuras pre se contemnebant in ea ecclesia, que ceremoniis adhuc erat addicta plus satis pollens interim ea authoritate, ut plurimum retulerit, quid illis concederetur, suscepta kk purificacione testari se ceremoniarum observatorem et promiscuo gencium convictu contaminari potuisse, cum tamen nihil quam Christi evangelium, quo solo vera puritas confertur, apud illas predicasset . ll Michi sane coram domino inter se conferenti, quod nos dandum Lutheranis existimamus et quod Paulus dedit Hierosolymitanis, tum hos et illos, tempora ipsumque evangelion utrinque predicatum et reliqua omnia, nihil dubitarim nos nondum tantum concessuros Lutheranis, si eciam dederimus, quecumque danda mihi videntur, quantum concessit Hierosolymitanis Paulus, et si nobis modo Christi regnum serio propagare querimus, non minor sit Lutherane concordie ambigende necessitas, quam fuerit Paulo retinende graciae Hierosolymitanorum. Sed que nos in hanc sentenciam adduxerunt, ostendere possumus, ut ea apud vos idem valeant, eficere non possumus. Oro autem et hortor vos in domino deposito aliquando illo vere iniquo et falso de Luthero iudicio, quo illum tam impie superbum, arrogantem dataque opera veritatem obscurare conantem facitis, certe gravi peccato, cuius vos olim plurimum penitebit, cum venerit ille dies ⁴² , in qua dominus abscondita tenebrarum reteget et cordium secreta in lucem proferet, libeat videre, que sit Lutheranorum de Christo deque omni religione sentencia, quod studium vere pietatis propagande, que ||267v. vitae innocencia, quanta eorum apud omnes timentes dei authoritas, quantum adhuc sit messis super, non apud nos tantum sed multo amplius apud Gallos, Italos, Hispanos, Anglos, aliasque adde eciam orientales naciones, que sit racio vera pomeria Christi proferendi, quantum ad hoc obsit nostra discordia, quantum prosit concordia, denique, quam deceat primum omnium dicta et facta in meliorem partem interpretari, deinde, quanta sit cuique omnium verborum et rerum concedenda libertas, postremo, quam male conveniat iis, qui se scripture et patrum sentenciam sequi iactant, tantopere abhorrere a formis loquendi, quibus usi illi sunt et utendum precipiunt mm . Nolo ego evangelion Christi obscurari, nolo obscurantibus connivere, nedum deferre, sed puto eum rectius curare, ut quippiam videatur, qui attemperatam eorum oculis, quibus ea res ostendenda est, lucem adhibet, quam qui maiorem quidem, sed unde horum oculi excaecati a conspectu eius rei penitus detinentur. Sunt verba, que vobis ac plerisque aliis misterium eucharistiae luculentius considerandum exhibent, sed ea Lutheranis ita oculos perstringunt, ut in eis longe aliud

quam vos videant. Quid nunc praestat, uti vestris, hoc est, luce maiore, quam illorum oculi queant ferre, ut illi nihil, imo diversum ei, quod dicitis et videndum illis exhibere queritis, videre se putent, an verbis scripture et patrum, in quibus illi etsi non omnia cernant, imo eciam aliquid appareat, quod in his verbis non sit, id tamen, quod precipuum est, rite illis monstratur, ita ut et in re ipsa videant, quantum ad salutem satis est et vel, cum inter nos consensum agnoscant, sine quo nec illi nec nos munere nostro rite fungemur? Sed dum istud Lutheranorum odium, quod litterae vestre spirant, non evanuerit, frustra de his apud vos disseruero. Oro itaque dominum, ut vobis ostendat, quam non possint ex animo christiano veroque Christi zelo iste calumnie, quas Lutheranis facitis, proficisci, ut radicem horum veprium agnitam eradicare studeatis tum demum de his omnibus ex vero iudicaturi.

H.: Sed tu, qui nullum non moves lapidem, itterato ingeris: «Qui vero unum non sunt, Christi non sunt. At qui Christi esse dubitantur, nunquam evangelium digno fructu predicaverint». Hic autem perpetuo omittis, carissime Bucere, quorum culpa fiat, quominus unum simus. Sane non nostra. A nostra enim parte stat constans veritas et christiana simplicitas, que a nobis tuto et sana consciencia deseri non possunt. Lutheri itaque culpa fit, quo minus congruamus. Is enim «greek greek greek» [Weish 14,14; 1 Tim 6,4]correptus neque veritati cedit neque novas subinde rixandi telas in medium ponere cessat. In illum itaque, non in nos congruit, quod dicis, nullo digno fructu a dissidentibus evangelium predicari posse.

M.: Volui monere, mi Bullingere, quam studendum sit iis, qui Christum predicant, ut non solum sint, sed eciam habeantur unus, eo quod, qui unus non sunt, vel alteros vel utrosque a Christo alienos esse oporteat. Iam ubi a Christo habemur alieni, quo, queso, fructu evangelium predicabimus? Nam ut vere in rhetoricis Aristoteles scripsit «greek greek greek greek greek» 43 : 43 : Qui recte evangelion predicant, 268r. hos eodem spiritu loqui oportet. Tum est proprium christianorum insigne inter se summa charitate convenire. An igitur non sit necesse, ut cum in omnibus quidem probatos nos et eiusmodi exhibere deceat, ut nemo ullis vel verbis vel factis nostris offendatur, —precipuo studio dare operam, ne quis senciat nos variare in causa religionis aut animis esse invicem parum amicis? Hinc ergo hoc colligebam, cum et Lutherani et nos idem evangelium predicamus, hoc debere nos eniti vehemencius, ne dissidium inter nos fructum evangelii remoretur, cum tam pusilla adhuc orbis porciuncula illo illustrata sit, quo Lutheranos huius minus solicitos, imo ita prope se gerere videmus, ut iures eos dissidio studere. Nam christiani cuiusque est, si possit, quod totus orbis peccat, emendare et sarcire, nedum eorum, qui in tanto munere college sunt. Iam tu dissidii, quod inter nos est, omnem culpam transscribis Luthero, vos omni culpa eximis. Quod utinam possis, quantum quidem ad vos attinet, tam vere, quam facis audenter. At vero, cum tam multa pie et sinceriter a Luthero scripta in deteriorem partem rapitis, cum tribuitis ei, quod aliis rebus quam Christo salutem addicat, qui primus omnium istum errorem oppugnavit, et quantum ad hanc religionis nostre summam attinet, tocius prope orbis, forsan eciam tuos oculos apperuit, cum preterea superbie, arrogancie et animi plane perversi, quem nosse non potestis, palam traducitis, cum denique omnem adeo ei erudicionem et religionem adimitis, ut tu ausis scribere eum non esse dignum,

qui matulam prebeat Capnioni ⁴⁴ , homini, quem ego paulo melius quam tu novi, nolo autem turbare manes eius, haec et huius generis multa alia cum facitis, que nihil quam odium Lutheri testantur, non video, quo pacto culpam huius dissidii a vobis ex vero reiecturi sitis. Taceo, quod indignum vobis putatis conari illum micioribus responsis et formulis loquendi, que ut per se sancte sunt, ita illum a falsa possent revocare quam de nobis concepit suspicione, iram illius mitigare, quod tamen faciendum sit illis, qui velint esse filii dei vere greek [Mt 5,9]. Certe cuicumque malo arcendo quis non pro virili studuerit, eo se ipse obligavit.

H.: Ideoque tu videris, quo iure et consilio Lutherum omnibus in orbe pretuleris doctoribus. Nam si, ut libere tecum loquar, maledicendi et garrulitatis studium quis spectet, ita primas inter doctos tenebit, ut Thersites principem locum obtinebat inter heroas Graecanicos. Si vero quis pietatis restitucionem, erudicionem piam et iudicium in sacris acerrimum, laborem indefessum et constanciam prudenciamve exercitatissimam puro contempletur animo, iam Lutherus necque Capnioni neque Erasmo neque Pellicano neque Oecolampadio neque Zwinglio, primariis in vera religione viris, vel matulam poterit porrigere. Quid itaque istis immoramur? Quid adhuc personas respicimus? Quibus illud Pauli iam olim perspectissimum esse oportuerat: «Ab his, qui videbantur aliquid esse -quales aliquando fuerint, nihil mea retulerit. Personam hominis deus non accipit - mihi quidem, qui videbantur esse in precio, nihil contulerunt» [Gal 2,6], et iterum: «Quis igitur est Paulus, quis autem Appollos nisi ministri, per quos ||268v. credidistis, et ut cuique dominus dedit? Non qui plantat, est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat, deus» [1 Kor 3,4f.7].

M.: Quamlibet libere apud me loquaris licet, sed utinam ista me apud te quidem loqui liberet. Recte tu mones nullius personam, sed in omnibus Christum respiciendum, cuius sunt omnia hec, que memoras, restitucio pietatis, pia erudicio et caetera. Horum autem quam, queso, multa tu in Capnione deprehendisti? Quem ut familiarius novi ⁴⁵ , ita scio me semper pro dignitate veneratum esse. Nolo ego, que de huius viri iudicio, pietate ac omni prope racione vite comperta habeo nn , hic memorare. Civilis fuit et humanus multeque lectionis in tribus linguis, quo iudicio, testantur lucubraciones. Erasmus ⁴⁶ et iudicio et eloquencia nemini quidem est secundus, quam autem sibi constet quamque sit certo in religionem animo, satis prodit, dum vos ipsos prae omnibus mortalibus insectatur, quem nos nulla quoque re aeque