Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[1336]

Rudolf Gwalther an
Bullinger
Lausanne,
12. Dezember 1539

Autograph: Zürich StA, E II 335, 2033r.—2034v. (Siegelspur) Teildruck: Corr. des réformateurs VI 146-150, Nr. 840; Teildruck und Teilübersetzung: Paul Boesch, Zwingli-Gedichte (1539) des Andreas Zebedeus und des Rudolph Gwalther, in: Zwa IX/4, 1950, S. 208-220

Hat den Brief vom 2. November erst am 10. Dezember erhalten, schreibt aber auch wegen Botenmangels erst jetzt. Sein Studium verläuft befriedigend; er ist froh, daß sich Bullinger bei den [Zürcher]Schulvorstehern für ihn einsetzte. Ein deutscher Kaufmann lädt ihn nach Genf ein, weil er sich in Mathematik unterrichten lassen möchte; Gwalther bittet Bullinger, ihm zu raten - auch im Hinblick auf einen Wechsel des Studienorts im Frühjahr - und für sein Stipendium besorgt zu sein. Kaiser [Karl V.]soll nach Paris kommen und dort angeblich auch Papst [Paul III.]treffen, und König [Heinrich VIII.] von England soll Herzog [Wilhelm] von Kleve seine Tochter [Maria] zur Ehe gegeben haben; Gwalther hat von der [Frankfurter] Messe keine Nachrichten aus England erhalten und möchte wissen, ob Nicholas [Partridge] geschrieben hat. Andreas Zebedäus hat ein deutsches Gedicht auf Reuchlin, Oekolampad, Erasmus, Luther und Zwingli in lateinische Verse gebracht; Gwalther schickt sie zusammen mit einigen Distichen über Zwingli und übermittelt Grüße des Dichters. Fügt zwei selbstverfaßte Epitaphien über Zwingli und eines über Clemens VII. bei und stellt weitere Gedichte in Aussicht. Grüße.

Gratiam et pacem a domino.

Literas 1 tuas secundo novembris scriptas, pater colendissime, decimo decembris Lausannensium praefectus 2 a Berna a ad me attulit 3 . Moram tantam intercessisse miror nec dubito, quin vaehementer meum admireris silentium, cum antea tantopere scribendi offitium effiagitaris, quod tamdiu a me intermissum esse non tam tibi quam mihi molestissimum fuit. Nihil enim est, quo perinde delector quam tuarum literarum lectione mearumque ad te missione. Quo autem minus aliquandiu scripserim, tabellariorum impedimento fuit raritas, cum literae meae omnes Basileam (Bernae enim cui mitterem, noveram neminem) mittendae essent. Nunc vero, postquam hanc mihi ad te scribendi facultatem occasionemque aperueris, efficiam sane, ne posthac silentium meum incusare possis.

Rerum mearum conditio semper sibi similis existit, nec infoeliciter, quantum ego coniicere possum, studia succedunt; ea enim mutuo Conradus 4 noster et ego communicamus. Quod tam fido animo meam apud collegii praesides caussam tutatus sis 5 , satis dignas gratias agere non potero; curabo

a vor Berna ein gestrichenes Zeichen.
1 Nicht erhalten.
2 Sebastian Nägeli, vgl. HBLS V 230.
3 Vgl. auch oben Nr. 1331, 19.
4 Konrad Geßner.
5 Näheres ist dazu nicht bekannt.

autem, ne quid simile committatur. Verebar hercle hoc plurimum; tuo tamen patrocinio confisus aliquid mihi etiam Othonis 6 consilio hac in re audendum duxi.

Est Genevae Germanus quidam mercator 7 mediocriter doctus, qui saepius iam literis 8 suis me Genevam allicere conatus est; mathematicae enim studiosus existens opera mea uti expetit. Indicarunt me homini concionator Morgiensis 9 et diaconus 10 . Hic aut suas mihi aedes offert aut Genevensis typographi 11 . Labores meos iusta mercede se compensaturum promittit. Ego, quid agarn, incertus sum. Tuum, quid mihi agendum sit, consilium expecto. Quare rogo, ut, quam primum fieri poterit, ea de re mihi scribas. Indicabis etiam, quid nam vere ineunte de me instituere vobis b videatur. Cuperem ego sane, ut tempus illud peregrinationis meae claris urbibus et literarum studiis florentibus lustrandis insumere possem. Sed ea de re tuum omne esto consilium, cui nunquam refragabor. Stipendii quoque negotium omne tibi cornmitto; neutiquam enim mei oblivionem te capturam arbitror.

Constans apud nos fama est caesarem Lutetiam adventurum 12 , quo loci nonnulli quoque papam 13 adfuturum pollicentur. Quid nam hi consultaturi sint, nemo est, qui non iudicare possit. Angliae regem filiam suam Clevensi duci elocasse multi affirmant 14 Ex Anglia hisce nundinis 15 nihil novi accepimus; te rogo, ut scribas, num literas a Nicolao 16 nostro acceperis numque valeat.

Est Orbae 17 vir doctus natione Geldrus, Andreas Zebedeus 18 nomine, qui nunc verbi ministrum agit, qui, cum hisce diebus in carmina quaedam Germana

b vobis anstelle von gestrichenem cons[?] über der Zeile nachgetragen.
6 Otto Werdmüller.
7 In Genf waren mehrere deutschsprachige Kaufleute ansässig; der bedeutendste von ihnen war Hans Kleberger aus Nürnberg (vgl. Corr. des réformateurs VI 147, Anm. 6; zu Kleberger: NDB XI 718f).
8 Nicht erhalten.
9 Jacques Le Coq.
10 Nicht namentlich bekannt.
11 Welcher Genfer Drucker gemeint ist, bleibt ungewiß. Wegen seiner ebenfalls deutschen Herkunft kommt vielleicht am ehesten Wigand Köln in Frage; vgl. HBLS IV 5211.
12 Karl V. traf am 1. Januar 1540 in Paris ein; s. Christoph Friedrich Stälin, Aufenthaltsorte K. Karls V., in: Forschungen zur Deutschen Geschichte V, 1865, S. 574.
13 Paul III.
14 Zwar hatte es 1538/39 Pläne gegeben, Maria Tudor mit Herzog Wilhelm von Kleve zu verheiraten, doch war stattdessen bereits am 6. Oktober ein Ehevertrag zwischen König Heinrich VIII. und Anna von Kleve geschlossen worden; s. David Loades, Mary Tudor. A Life, Oxford/ Cambridge, Mass. 1989, S. 126f.
15 Zum Termin der Frankfurter Herbstmesse s. HBBW VI, S. 406, Anm. 5.
16 Nicholas Partridge.
17 Orbe (Kt. Waadt).
18 Andreas Zebedäus (André Zébédée), aus Brabant, studierte wohl in Löwen und Paris und lehrte 1533 bis mindestens 1536 als angesehener Humanist in Bordeaux. Offenbar bereits stark von der Lehre Zwinglis geprägt, kam er nach einem Aufenthalt in Genf 1538 als Pfarrer nach Orbe. Wegen verschiedener Konflikte wechselte er 1545 (vorübergehend

19 incidisset, quibus Capnionis 20 , Oecolampadii, Erasmi, Lutheri Zvingliique laudes continebantur, eadem latinis hisce ||2033V. versibus expressit; quos cum mire elegantes cernerem, etiam illo non invito ad te mittendos existimavi. Salutat te poeta ipse quam offitiosissime, brevique, ut arbitror, ad te scripturus est, fortassis et aestate futura vos invisurus; est enim Tigurinae ecclesiae amantissimus. Carmina ipsa haec sunt:

Non caruit naso, dum Naso poeta canebat 21 :
"Conveniunt rebus nomina saepe suis."
Sic natura trahit, sic nos devolvit in illa,
Quae signant certis nomina nostra notis.
Plurima cuius eunt exempla per omnia fusa
Saecula, quae longum est hoc memorare loco.
Si tamen in dubium quis adhuc vocet improbus istud,
Ante oculos cursum temporis huius habet.
Capnio sic greek c Svevas diffudit in oras,
Et fumo ad flammam non male stravit iter,
Dum linguas genus omne sacro d de vertice profert
Et puram ex ipsis fontibus haurit aquam 22 .
Altera nulla parem viderunt saecula, per quem
Scripturae caepit planior esse via.
c in der Vorlage greek.
d nach sacro gestrichenes sacro.
bereits 1542) nach Yverdon. 1546/47 wurde er Vorsteher des Stipendiatenkollegs und Lektor der Freien Künste in Lausanne. Hier entwickelte er sich zu einem führenden Gegner Virets und Calvins, gegen die er während einiger Jahre heftige Kämpfe ausfocht, insbesondere 1548 über das Abendmahl und das geistliche Amt und 1554/55 über die Prädestination. 1549 wurde er als Schulleiter nach Yverdon versetzt; bald darauf kam er als Pfarrer nach Bière und 1552 nach Nyon (s. Ulrich Moser, Schultheiss Hans Steiger. Bern und die Waadt in der Mitte des 16. Jahrhunderts, Bern 1977. — Schriften der Berner Burgerbibliothek, S. 127, Anm. 41). Hier starb er zwischen 1570 und 1575. Mit Bullinger scheint er nicht in direkten Kontakt getreten zu sein; der unadressierte Brief Bullingers vom 22. November 1543 (Corr. des réformateurs IX 116-122, Nr. 1312) ist entgegen der Vermutung Herminjards kaum an ihn gerichtet. — Lit.: Corr. des réformateurs V-IX, Reg.; CO X/2—XVII und XXI, Reg.; Hundeshagen, passim; Henri Vuilleumier, Histoire de l'Eglise réformée du Pays de Vaud sous le régime bernois, Bd. I, Lausanne 1927, passim, und Bd. IV, Lausanne 1933, S. 759f.
19 In deutscher Fassung findet sich das Gedicht auf dem Holzschnittporträt Zwinglis von Augustin Mellis, gen. Fries (um 1540/50); Verfasser war möglicherweise Leo Jud. Vgl. Boesch, aaO, S. 214-217; Gottfried W. Locher, Eine alte Deutung des Namens Zwingli, in: Zwa IX/5, 1951, S. 307-310.
20 Johannes Reuchlin.
21 Das Sprichwort geht nicht auf Ovid zurück. Der älteste bekannte Beleg findet sich in einem um 1230 entstandenen Gedicht Richards von Venosa; vgl. Boesch, aaO, S. 214.
22 Vgl. HBBW VI, S. 170, 34f mit Anm. 4.

Post Oeclampadius foeliciter excitat ignem
Inque domo domini ceu nova flamma micat.
Cuius ad efusos radios per opaca viarum
Multa retecta probe, quae male tecta prius.
Tertius accedens post Roterodamus Erasmus
Mollit amabiliter, quae prius aspra nimis.
Interea toto fit caussa celebrior orbe
Et patet ad magnum iam via plana decus.
Lutherusque potens in arenam prodit et alta
Voce tonat, mundi qua stat uterque polus.
Ad tonitru hoc summa, media atque etiam infima, quaeque
Et dextra et laeva sunt sita parte, cremunt.
Tum veri privata prius via publica facta est,
Qua magnam ad coenam quilibet ire queat 23 .
Cui neque tam sero poterit quis adesse vel isto
Tempore, quin aliquem possit habere locum.
Proinde nihil damni quo tantus sentiat hospes
Quoque queat numerum mensa tenere suum,
Omne hominum genus huc accersitur undique, non est
Personae acceptor 24 , qui bona tanta parat.
Cuncti invitantur, vir, foemina, sanus et aeger,
Omnis et hic aetas, quo requiescat, habet.
Duri homines, sylvestre genus 25 , turba impia perstant
Et spernunt amplas hospitis huius opes.
Cogendi veniunt adhibendaque verbera verbis,
Ne misere miseri tanta perire sinant.
||2034r. Hoc ad opus pretii vir summi Zvinglius unus
E paucis certo mittitur ore dei.
Qui nihil ostendens animo subit omnia prompto,
Quae Christi servos et pia corda decent.
Instat verbi armis et sancta voce senatus,
Aenea contra acres induit arma lupos
Pro Christi caussa quidvis tentare paratus
Et promptus Christi nomine cuncta pati.
Qui dum munus obit summa e pietate fideque,
Hic obit, imo abit hinc, et meliora tenet.
e vor summa ein gestrichener Wortanfang.
23 Zu dieser und den folgenden Zeilen vgl. das Gleichnis vom großen Gastmahl in
der Fassung von Lk 14, 15-24.
24 Vgl. Apg 10, 34.
25 die "Waldleute" aus den katholischen Waldstätten (vgl. HBLS VII 369f).

De Zvinglio Zebedeus f :
Maiorem sperare nefas g26 , fortasse petendum,
Ut dent vel unum saecula nostra parem.
Os doctum, pectus sincerum, spiritus acer
Unius in laudes incubuere dei.
Acclamatio h :
O evangelici vindex fortissime verbi,
O Christo, o patria[e]i fortiter ause mori!
Lusi et ego nuper, dum succisivis horis poesi operam do, epitaphia quaedam,
quae huc adscribo, non ut inter docta illa locum aliquem tenere digna
sint, sed quia etiam nugacissima mea, quae saltem literas sapiunt, ad te
mittere non erubesco, qui mihi et pater et praeceptor semper fueris.
Zvinglius ille pius tumulo requiescit in illo.
Vis brevius? Pietas occupat hunc tumulum.
Aliud eiusdem k :
Zvinglius hic recubat, Tigurinae gloria gentis,
Eximius servus qui fuit usque dei.
Hic est (si nescis), cuius nunc robore sancto
Strata est elati l gloria pontificis.
Hic etenim primus Romanae semina pestis
Sustulit et sçvi moenia celsa papae.
In dominum sancto semper flagravit amore,
Gloria dum sancti quçriturm alta dei.
Dum patric incolumem studuit servare salutem,
Pro patria chara'1 Zvinglius acer obit.
Ah patrie pudet ingratç describere facta.
Sustulit, hei misere o , qui fuit usque pater.
Sufficit haud sanctum ferro discindere corpus,
Impia sed sceleri congerit acre scelus.
f De Zvinglio Zebedeus unterstrichen.
g vor nefas ein gestrichener Buchstabe.
h Acclamatio unterstrichen, korrigiert aus Acclammatio.
i unvollständig korrigiert aus Pro Christo et patria.
k Aliud eiusdem unterstrichen.
l elati anstelle von gestrichenem superbi über der Zeile nachgetragen.
m nach quaeritur gestrichenes usque dei.
n chara unterstrichen, dazu am Rande (ebenfalls unterstrichenes) ingrata.
o hei misere anstelle eines radierten, unlesbaren Wortes.
26 In einem Brief an Farel vom 26. Februar 1540 kritisiert Calvin dieses Lob Zwinglis als maßlos; s. CO XI 24.

Quatuor e caeso conscindunt corpore partes,
Et dantur flammae mortua membra viri 27 .
|| 2034v. Consumpsit saevo corpus cum robore flamma,
In corda ast ignis fortia non valuit 28 .
Corda igitur duro conduntur marmore sancta,
Namque vorax nobis corpora flamma tulit.
Praeteriens lapidis cernis cum signa, viator,
Subveniant sancti dogmata sancta viri.
Epitaphium Clementis 29 p[iae] m[emoriae]p :
Hic recubat Clemens, Romanae dedecus urbis.
Vis brevius? Lapis hic contegit omne scelus.
Haec nunc, charissime pater, aequi bonique consulas, obsecro. Plura scribere
nec tabellarii 30 festinatio permisit, nec aliqua occurrerunt, quibus operaepretium
videretur studia tua interturbare. Dabimus fortassis brevi etiam alia, si
haec tibi non ingrata fuisse comperimus.

Plurima salute te familiamque universam impertit Conradus 31 noster et eius uxor 32 . Salutabis et tu nomine meo uxorem 33 matremque 34 tuam cum omni liberorum coetu 35 reliquaque familia.

Lausanne, 12. decembris 1539.

Tui observantissimus

Rodolphus Gvaltherus.

[Adresse darunter:] Vere docto et pio viro d. Heinrycho Bullingero, Tigurinae ecclesiae episcopo vigilantissimo, patri suo plurimum colendo.

p Epitaphium Clementis p. m. unterstrichen.
27 Zwinglis Leichnam wurde gevierteilt und verbrannt; vgl. HBRG III 167f.
28 Zur Legende vom unverbrannten Herzen Zwinglis vgl. Gottfried W. Locher, Die Legende vom Herzen Zwinglis neu untersucht. Ein Beitrag zur Geistesgeschichte der Zürcher Reformation, in:
Zwa IX/10, 1953, S. 563-576.
29 Papst Clemens VII.
30 Unbekannt; vgl. unten Nr. 1340, 2f.
31 Konrad Geßner.
32 Barbara Singysen.
33 Anna, geb. Adlischwyler.
34 Anna, geb. Wiederkehr.
35 Siehe oben Nr. 1217, Anm. 46, und Nr. 1277, Anm. 17.