Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[1201]

Rudolf Gwalther an
Bullinger
Straßburg,
26. November 1538

Autograph a : Zürich StA, E II 359, 2767r.-2768r. (Siegelspur) Ungedruckt

Weiß nicht, ob Bullinger seinen Brief vom 15. November [Nr. 1198] erhalten hat; schreibt deshalb durch einen Neffen von Martin Peyer erneut, damit ihm sein Wohltäter keine Nachlässigkeit vorwerfen kann. Außer einigen unbedeutenden Gegnern der Zürcher Kirche erweisen ihm alle viel Freundlichkeit, besonders Capito, während Bucer, der nach Wittenberg gereist ist, erst zurückerwartet wird; einzig die Teuerung macht ihm zu schaffen. Die Kriegsangst

34 MPG LIX 37-46 (nach anderer Zählung Hom. 3).
35 MPL XXVI 501f.
36 Frechts Brief an Melanchthon ist nicht erhalten.
37 Bucer teilte Frecht am 29. November mit, auch in Wittenberg verurteile man
Schwenckfelds Ansichten; s. Vadian BW V 531; CSch VI 384.
38 Leo Jud.
39 Wohl John Butler (vgl. auch oben Nr. 1154, 80).
a Mit Anstreichungen von späterer Hand.

ist groß, doch er vertraut auf Gott. Graf [Georg] von Württemberg soll in Mömpelgard Bilder und Messe abgeschafft haben; ein Gerücht besagt, Gefolgsleute von Wilhelm Arsent seien in Lothringen gefangengesetzt worden, als sie ein Dorf überfallen wollten; der englische König [Heinrich VIII.]soll den Schrein von Thomas [Becket]beseitigt haben -ob dies zutrifft, wird Reyner [Wolfe]berichten, der wohl diesen Winter nach Straßburg kommt. Glaubt kaum, daß es Camerarius gelingt, Melanchthon nach Tübingen zu holen; die Universität Wittenberg ist weit überlegen, wie auch ein kürzlich zurückgekehrter Straßburger bestätigt, der besonders Melanchthons Unermüdlichkeit rühmt. Ist bereit, Sturms Buch über die Einrichtung von Schulen zu schicken, das einen Eindruck vom -auch für Zürich vorbildlichen -Schulwesen Straßburgs vermittelt, und kündigt weitere Werke Sturms an. Manche nehmen Anstoß daran, daß bei Froschauer eine "Prognostik" von Matthias Brotbeihel mit Bemerkungen über den Reformwillen von Kaiser und Papst gedruckt wurde; entschuldigt seine offene Kritik damit, daß es ihn schmerzt, wenn Zürich in Verruf kommt - etwa so wie Basel wegen des Drucks der Erasmusbriefe. Benutzt bei seiner Lektüre des Römerbriefs mit Gewinn Bullingers Kommentar und bittet um eine Anleitung zum Schriftstudium. Legt einen Brief an Johann [Wilhelm]Reiffenstein bei. Grüße.

Gratiam et pacem a domino.

Decimo quinto novembris literas 1 ad te dedi, praeceptor humanissime, in quibus rerum mearum statum praesentem, studiorum rationem et ordinem sumptusque magnitudinem satis copiose, ut arbitror, exposui; an tamen hae ad manus tuas pervenerint, incertus sum. Cum enim hoc praesenti saeculo nihil omni ex parte integrum perfectumque reperire quisquam possit cumque omnia dolis et imposturis scatere videam, non possum etiam illis tabellariis satis tuto credere, qui nescio b quam vultus gravitatem prae se ferunt, nedum nautis et aurigis, audacissimis hominum generibus, quibus cum mihi negotium est, si literas meas ad vos vel Basileam mittere volo. Cum vero nunc occasione percommoda Martini Bavari ex fratre nepos 2 ad nos veniens Schafhusiam repeteret, hoc illi muneris non invito iniunxi, ut literas has meas e patria ad te transmitteret. Maxime autem ea de caussa hoc a me factum est, ne forsitan, si aliae literae interceptae essent, negligentiam meam accusare posses. Cum enim tu me a primis, quod dici solet, unguiculis 3 ad verae doctrinae cognitionem institueris, immo etiam magno cum sumptu familiae tuae participem feceris, iniquum mihi facere puto, nisi quotidie te status mei certiorem faciam. Scribendi vero onus omne emollit tua illa iamdudum a me experta humanitas, qua fretus non puto Rodolphi tui literas tibi molestas esse, quem ante tanta cum humanitate tanto tempore amplexus es.

Quod vero rerum mearum statum attinet, cuius te sollicitum esse non dubito, bene sese habent omnia; adhuc enim me et incolumem servat et spiritu suo protegit c deus optimus maximus, qui mihi gratia sua nunquam non adest. Humanitatis officia plaerique omnes mihi exhibent exceptis quibusdam, qui non sincero charitatis affectu erga Tigurinam ecclesiam affecti

b vor nescio ein gestrichener Buchstabe.
c vor protegit ein gestrichenes, unlesbares Wort.
1 Oben Nr. 1198.
2 Über den Neffen Martin Peyers ist sonst nichts bekannt.
3 Vgl. Cicero, Epistulae ad familiares 1, 6, 2; Adagia, 1, 7, 52 (LB II 283).

sunt. Sed de his non opus est plurimis agere, cum tales sint, qui mihi nec obesse possint suis invidiae stimulis nec suo favore prodesse. Alii vero omnes (quantum externis signis coniicere licet), a quorum nutu scholae ordinationes pendent, perhumani erga me sunt, imprimis doctor Capito, qui sese mihi nunquam non d offert omni in re mihi prodesse paratus, qui etiam nonnunquam amicitiae causa me mensae suae participem facit. Bucerus Wittenbergam iamdudum profectus est 4 ; huius adventum quotidie expectant. Sunt mihi sodales et boni et docti, quorum comertio plurimum iuvari possum. Nihil praeterea nunc desydero quam annonae charitatem imminui, quuius tamen incrementum quotidianum omnes sentiunt. Sed dabit deus his quoque finem 5 .

Bellum omnes metuunt et ad huius mentionem contremiscunt; plures quoque audio, qui de omni rerum successu desperant, quam qui dei manum potentem et misericordem esse agnoscant. Ego omnino spero firmo pectore eundem deum et vivere et regnare adhuc, qui Pharaonem rubri maris vorticibus suffocavit 6 , Saulis impias vires confregit 7 , ipsius Sanherib invictam manum debilitavit 8 et qui nostris maioribus toties sua gratia et praesentia adfuit. Hic, ut fido, in se sperantes nequaquam sinet hostium superbiae succumbere.

Novi praeterea apud nos nihil est, nisi quod comitem Wirtenbergensem e 9 Mumpelgartum reversum cuncta idola et papisticum cultum omnem subvertisse constanter affirmant 10 , quae te ||2767v. non latere arbitror. Fama praeterea apud nos constans est aliquot factiosos impiosque homines, qui in Guilielmi Arsent verba iurarunt, in Lothoringia captos esse, dum oppidulum f quoddam Gallorum dominationi subiectum capere et depraedare voluerunt 11 . Regem quoque Angliae 12 Thomae Cantuariensis monumenta aurea illa subvertisse et ossa eruta igni tradidisse tradunt 13 . Quae num vera sint necne, cito nos cognituros puto; Rheinerium 14 enim hac hieme ad nos venturum arbitror.

d non über der Zeile nachgetragen.
e in der Vorlage irrtümlich Witenbergensem.
f vor oppidulum gestrichenes v.
4 Vgl. oben Nr. 1197, 18 mit Anm. 5f.
5 Vergil, Aeneis, 1, 199.
6 Vgl. Ex 14.
7 Vgl. 1 Sam 28 und 31.
8 Vgl. 2 Kön 18f; Jes 36f.
9 Graf Georg von Württemberg-Mömpelgard.
10 Zur Abstellung der Messe in Mömpelgard und zur Beseitigung der Altäre und Bilder s. den Erlaß vom 17. November in: Corr. des réformateurs V 182f; vgl. John Viénot, Histoire de la réforme dans
le Pays de Montbéliard depuis les origines jusqu'à la mort de P. Toussain, 1524-1573, Bd. I, Paris 1900, S. 62f.
11 Über einen solchen Vorfall ist sonst nichts bekannt.
12 Heinrich VIII.
13 Zur Zerstörung des Heiligenschreins von Thomas Becket in Canterbury s. oben Nr. 1200, 11-14 mit Anm. 10.
14 Reyner Wolfe (Reynold, Reginald Woulfe), aus Geldern, gest. 1573, ist ab 1530 als Buchhändler in London nachweisbar und wurde 1533 eingebürgert. Er genoß hohes Ansehen in reformatorisch gesinnten Kreisen und war u. a. mit Cranmer befreundet. Seine Reisen zur Frankfurter Messe machten ihn zu einem wichtigen

loachimus Camerarius, Tubingensis professor, Wittembergam a Wirtenbergensium duce 15 missus est, ut Philippum Melanctonem amplissimo stipendio sollicitatum Tubingam adducat 16 . Sed hunc operam et oleum perditurum 17 omnino credo; incredibile enim videtur, ut Philippus tam praeclaram academiam cum vilissima permutet, tum ut Saxoniae dux 18 ipseque Luterus hoc illi bona cum gratia concedant. Venit Argentinensis quidam hisce diebus a Wittemberga 19 , qui proximis nundinis 20 reversurus est; hic mirum in modum huius scholae ordinem et studia extollit stupendam Philippi in laboribus perferendis tollerantiam praedicans etc.

Sturmii liber De literarum ludis recte aperiendis num ad vos pervenerit, ignoro 21 ; quod si a te non visum scirem, ad te nunc mitterem. Poteris ex eo Argentinensis scholae iuditium sumere, quae divino quodam ordine instituta ab omnibus narratur. O quam vellem eandem etiam Tigurinae urbis proceribus studia promovendi voluntatem esse! Videremus sane brevi ex horum republica (quae foelicissimis alioquin ingeniis praedita est) et doctas et pias doctorum virorum Turinas prodire. Sed spero bene incepta illos, ut statuerunt, ad finem perducturos neque te puto in hac re desidem fore, qui ante hac solus fere studiorum promotor et studiosorum patronus extitisti. Imprimuntur apud nos Sturmii Partitiones dialecticae 22 et In oratorias Ciceronis partitiones commentaria 23 , quae si ad finem perducta fuerint, tibi mittentur.

Impressit apud vos Froschouerus noster Prognostica vel Practicam 24 , ut

Mittelsmann zwischen England und dem Kontinent; auch mit Straßburg scheint er Kontakt gepflegt zu haben. Offenbar stand er in enger Verbindung mit Nicholas Partridge, der ihn in zwei Briefen an Bullinger erwähnt (s. oben Nr. 1122 und Epistolae Tigurinae bzw. Original Letters Nr. 281). Von 1542 an war er als selbständiger Drucker tätig; 1547 wurde er zum königlichen Drucker für Latein, Griechisch und Hebräisch ernannt. Ein Brief von seiner Hand findet sich in der Korrespondenz Dryanders (s. Francisco de Enzinas, Epistolario. Edición crítica por Ignacio J. García Pinilla, Genf 1995. - Travaux d'Humanisme et Renaissance CCXC, S. 422f). - Lit.: E[dward] Gordon Duff A Century of the English Book Trade, London 1905 (Nachdruck: London 1948), S. 171f; Diarmaid MacCulloch, Thomas Cranmer. A Life, New Haven/London 1996, Reg.; Peter G. Bietenholz, in: Contemporaries III 459f.
15 Herzog Ulrich von Württemberg.
16 Vgl. oben Nr. 1198, 49-52 mit Anm. 17.
17 Vgl. Adagia, 1, 4, 62 (LB II 171f).
18 Kurfürst Johann Friedrich von Sachsen.
19 Da Bedrot im Brief an Gwalther vom 2. März 1539 (CO X/2 320f, Nr. 160) über die Rückkehr eines Protasius nach Wittenberg berichtet, dürfte der 1536/37 in Wittenberg immatrikulierte Straßburger Protasius Severus gemeint sein (s. Wittenberg, Matrikel I 164).
20 Vgl. oben Nr. 1198, Anm. 4.
21 Vgl. oben Nr. 1171, 12-14 mit Anm. 8.
22 Johannes Sturm, Partitionum dialecticarum libri duo, Straßburg (Wendelin Rihel) 1539 (VD 16, S 9963).
23 Johannes Sturm, In partitiones oratorias Ciceronis dialogi, Straßburg (Crato Mylius) 1539 (VD 16, C 3517).
24 Ein solcher auf das Jahr 1539 in Zürich gedruckter Kalender ist bibliographisch nicht nachweisbar, doch besitzt die Bayerische Staatsbibliothek einen entsprechenden, allerdings unfirmierten Druck (VD 16, B 8421).

vocant, Mathiae Brotbyhel 25 , in qua nescio quae magnifica de caesareae maiestatis pontificiaeque sanctitatis (si modo sic loqui licet) diligentia et reformandi sedulitate ebuccinantur 26 , quae mirum est quam offendant simpliciores et culpentur a doctioribus, cum haec apud Tigurinos impressa esse vident, quamvis ego certo sciam haec a Froschouero ipso simplici animo et forsitan nunquam ab ipso lecta impressa esse. Sed tu ipse novisti, praeceptor amantissime, quanta cautione et diligentia vobis opus sit, cum undique tot vos Momi 27 suspectos habent, qui ex minimis quoque cavillandi occasionem apprehendunt. Haec ego tibi scribere optimum esse duxi, non ut vos docere velim diligentiam, qui eruditionis et iuditii acumine praestatis, sed ut g meum etiam dolorem tibi exponerem, quem concipio, cum vos apud alios ma-||2768r. le audire video. Nec enim ignoro Platonis illam sententiam, qui primo de legibus libro inquit 28 : Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Greek Quemadmodum enim peregrini est in aliena republica Greek Greek 29 , sic etiam iuvenis est seniorum facta non curiose h reprehendere. Sed vere et ingenue, quod sentio, fateor: Tigurinus sum, Tigurinae urbis studio et amore ducor, et ob hoc iniquissimo animo peregrinorum de patria mea cavillationes audio, praesertim eorum, quos scio totos in hoc esse, ut nos nostraque instituta omnia Theonino dente corrodant 30 . Quare etiam cuperem maxime, ut ne minima quidem ipsis calumniandi occasio daretur. Haec autem publicis vulgata typis quantum offendant, in Anglia quoque expertus sum, ubi non pauci offenduntur, quod Erasmi epistolae Basileae excusae sunt 31 . Sed de his nunc

g ut über der Zeile nachgetragen.
h vor s gestrichenes r.
25 Matthias Brotbeihel (Brotbeyel, Brotbichel), von Kaufbeuren, gest. um die Jahreswende 1547/48, studierte 1512 in Ingolstadt und war etwa ab 1518 in Augsburg, Kaufbeuren, Freising und München als Schulmeister tätig. Bekannt wurde er vor allem als Autor von astronomischastrologischen Schriften, hat aber auch ein Drama verfaßt. Vorübergehend stand er im Dienste Herzog Wilhelms von Bayern; in seinen späteren Jahren zog er jedoch zeitweise in geistiger Verwirrung durch das Land und soll auch regelmäßig nach Zürich gekommen sein (s. Zimmerische Chronik, hg. v. Karl August Barack, 2., verb. Aufl., Bd. III, Freiburg i. Br. und Tübingen 1881, S. 424f). - Lit.: Siegmund Günther, Ein Stück Meteorologie und Astrologie aus Alt-München, in: Jahrbuch für Münchener Geschichte
1, 1887, S. 75-92; Friedrich Roth, Zur Lebensgeschichte des Matthias Brotbeihl, in: Oberbayerisches Archiv für vaterländische Geschichte 54, 1909, S. 286-289; Deutsches Literatur-Lexikon. Biographisch-bibliographisches Handbuch, begr. v. Wilhelm Kosch, 3., völlig neu bearb. Aufl., Ergänzungsbd. II, Bern/München 1995, Sp. 432.
26 Im besagten Kalender wird vorhergesagt, "bäpstliche hayligkeit" und seine Majestät der Kaiser würden aus Liebe zu Religion und Kirche "ernstlichen fleyß fürwenden", um die Glaubensspaltung zu überwinden (aaO, fol. A4v.).
27 Momus: die personifizierte Tadelsucht; vgl. Adagia, 1, 5, 74 (LB II 210f).
28 Plato, Leges, 634 d.
29 Vgl. ebd., 952d.
30 mit ihrer bösen Zunge in Verruf bringen; vgl. Adagia, 2, 2, 55 (LB II 466f).
31 In Basel waren mehrere Ausgaben von Briefen des Erasmus erschienen, vor allem

cessabo. Te rogo, ne me haec privato quodam et superbo affectu scripsisse putes, ut qui maiores natu reprehendere coner; ego enim, cum omnes facti huius circumstantias perspectas habeam et simplicitatem, non malitiam esse sciam, his non offendor, sed doleo, quod querulis alioquin hominibus calumniandi ansam datam esse videam etc.

Incepi hisce diebus Pauli ad Romanos epistolam legere, ad quam intelligendam plurimum mihi lucis tuae annotationes 32 adferunt, quibus semper utor. Te autem obsecro, patrone observande, ut aliquam mihi sacra legendi methodum scribere digneris et paucissimis mihi exponas, qui novi testamenti libri mihi imprimis et quo ordine legendi sint, tum etiam, quae mihi potissimum observanda sint, explices. Video enim multos, dum haec oscitanter observant, errare graviterque impingere, ut multa legentes parum et intelligant et retineant, tum ut per tota volitantes biblia lectionis confusione ita obruantur, ut quasi in vasto pelago nusquam terra apparente constituti desperent.

Literas has meas Ioanni Rifenstein, admodum solertis ingenii puero, tradas 33 et eum tibi commendatum habeto.

Salutato nomine meo quam humanissime matrem 34 et uxorem 35 tuam, matronarum facile primas, et totam tuam familiam, de cuius incolumitate aliquid audire cuperem; annus enim abiisse videtur, quod nullas abs te literas accepi 36 . Salutabis quoque omnes nostri collegii praesides, Georgium etiam Binderum, Sebastianum 37 et Wolphium 38 , cui etiam nunc simul cum Christiano 39 scripsissem, nisi temporis angustia conatibus meis obstitisset.

das "Opus epistolarum" von 1529 und die "Epistolae floridae" von 1531 (s. Léon-E[rnest] Halkin, Erasmus ex Erasmo. Erasme éditeur de sa correspondance, Aubel 1983. - Livre-Idées-Société, Série in-8 o 3, S. 149-175).
32 Bullingers Kommentar zum Römerbrief (HBBibl I 42) war 1533 erstmals erschienen und findet sich auch in der Gesamtausgabe seiner Epistelkommentare von 1537 (HBBibl I 84).
33 Ein Brief Gwalthers an Johann Wilhelm Reiffenstein ist nicht erhalten.
34 Anna, geb. Wiederkehr.
35 Anna, geb. Adlischwyler.
36 abs te literas accepi folgt auf gestrichenes ad te literas scripsi.
37 Sebastian Guldibeck (Guldenbeck, auch Schmid, Faber, Fabritius), von Fehraltorf (Kt. Zürich), gest. 1565, saß 1526 als armer, aber begabter Schüler an Pellikans Tisch (s. Pellikan, Chronikon 112) und gehörte 1527 zu den ersten Stipendiaten.
1531 war er Kollaborator und kurz darauf Provisor an der Großmünsterschule (vgl. Ulrich Ernst, Geschichte des Zürcherischen Schulwesens bis gegen das Ende des sechzehnten Jahrhunderts, Winterthur 1879, S. 60; AZürcherRef 2003, S. 890). 1538 erhielt er aufgrund eines von Zwingli gegebenen Versprechens das Bürgerrecht geschenkt. Ab 1541 wirkte er als Zuchtmeister am Alumnat, ab 1547 als Schulmeister am Fraumünster. Daneben übersetzte er mehrere Werke aus dem Griechischen (s. Catalogus translationum II 109). Bullinger rühmte bei der Auflistung der Stipendiaten seine Griechischkenntnisse (s. Zürich ZB, Ms Car. C 44, 918) und widmete Johannes Fries und ihm 1559 seine "Catechesis pro adultioribus" (HBBibl I 377). - Lit.: Z XI 545, Anm. 2; HBLS IV 14; Helmut Riedlinger, in: LThK 2 IV 1272.
38 Johannes Wolf.
39 Gemeint ist wohl Christian Hochholzer.

Vale bene, patrone et praeceptor humanissime, deusque te nobis diu servet incolumem.

Argentinae, ex aedibus d. Bedroti, 26. novembris 1538.

Rodolphus Gvalterus, tui observantissimus.

Ignosce, quaeso, lituris; vix enim relegendi, nedum rescribendi tempus fuit.

[Adresse auf der Rückseite:] Docto simul et pio viro d. Heinricho Bullingero, Tigurinae ecclesiae episcopo vigilantissimo, praeceptori et patrono suo unice colendo. An M. Heinrich Bullinger, predicanten zu Zürich zumm großenn münster.