Projektseite Bullinger - Briefwechsel © Heinrich Bullinger-Stiftung
Textbreite
Schriftgröße
Kapitel 

[79]

Berchtold Haller an
Bullinger
[Bern],
23. März [1532]

Autograph: Zürich StA, E II 343,93r. Siegelspur. —Ungedruckt

Bullingers Briefpaket ist eingetroffen, Haller informierte daraufhin die zuständigen Ratsmitglieder über die Lage in Bremgarten und ermahnte sie zur Wachsamkeit. Megander arbeitet an der Wiederherstellung der Einigkeit unter den evangelischen Städten, teilt jedoch Haller kaum etwas darüber mit. Otter wurde nach Augsburg berufen; laut Capito ist dort die Feindseligkeit der Lutheraner gegen die Schweizer groß. Haller betont seine Schwierigkeiten bei der Auslegung des Römerbriefes, lobt Bullingers

1 Wahrscheinlich handelt es sich um Bullingers Ende Januar gehaltene Rede «De prophetae officio», s. oben S. 41, Anm. 1.
2 Peter Schnyder (Sartorius), genannt Frick, gest. 1558, stammte aus Dießenhofen. 1520 wurde er Kaplan in Pfäffikon (Kt. Zürich). Auf der Zweiten Zürcher Disputation zeigte er sich von der Reformation zwar nicht überzeugt, verhielt sich aber konform (Z II 725,1-6). 1525 wurde Schnyder Pfarrer in Laufen am Rheinfall. Im Jahre 1528 nahm er an der Berner Disputation teil. Auf der Herbstsynode 1530 erschienen Leute aus der Gemeinde Schnyders und beklagten sich über ihren Pfarrer, ohne jedoch stichhaltige Argumente gegen Leben und Lehre Schnyders vorbringen zu können (AZürcherRef 1714, S. 727f). Die Spannungen zwischen Pfarrer und Gemeinde wurden aber nicht endgültig beseitigt (s. unten Nr. 116). 1536 wurde Schnyder im Anschluß an neue Streitigkeiten
abgesetzt. Im selben Jahr kam Schnyder als Pfarrer nach Biel (Biel Stadtarchiv CXXX 71,74); seit 1541 amtete er im benachbarten Lengnau, 1542-1545 war Schnyder Prädikant in Zofingen (Pfister 144), 1545-1555 in Aarburg (Pfister 58) und von 1555 bis zu seinem Tod in Brugg (Pfister 72). Von Schnyder sind mehrere Briefe an Bullinger, den er möglicherweise 1528 in Bern kennengelernt hatte, erhalten. — Lit.: Z VI/I 542. X 26f.37f.635-639; QGTS II 63, Anm. 2; Hans Rudolf Lavater, Johannes Goeppel, Prädikant zu Rohrbach 1527-1545 und zu Zofingen 1545-1548, in: Jahrbuch des Oberaargaus 21, 1978, S. 161-176; Pfarrerbuch 513 (Angaben fehlerhaft); Pfister 198.
3 Siehe unten S. 167, Anm. 6.
4 Andreas Karlstadt wirkte bis zum Sommer 1534 in Zürich.

neueste Werke, beklagt sich über die Streitsucht der Berner Prediger und teilt ihm seine Sorgen um den Katechismusunterricht in Bern mit. /Wilhelm]Zwingli ist wohlauf. Grüße.

S. Vix expediveram nuncium, quem senatus noster ad vestrum mittit 1 , charissime Heinrice, ecce literarum fasciculum 2 ex tuis quidam 3 caenanti iam adfert, e cuius ore mox didici vanum esse rumorem hunc de vobis apud nos sparsum 4 . Lectis itaque tuis, cum praefectum nostrum Lentzburgensem 5 eandem Bremgartensium causam apud nos commendatam habere constaret 6 , mox, quae necessariae erant, inter caenandum praesentibus Hagio 7 aliisque senatoribus obtuli, et ut, quod citra iurium suorum, ne dicam pietatis aut piorum civium, iacturam negligere non possent, diligentius curarent tempestiviusque, ne mora maius periculum adferret. Sunt iam dudum pro contione admoniti a Francisco 8 , qui totus est Bremgardius 9 , quatenus fratrum rationem haberent, quorum iurisdictionis portione gaudere vellent.

Caeterum, cum iam mane a secundam lecto podagrico incumbens audirem, levari me feci, quo ad alia responderem. Quatenus civitates 10 componantur, laborat Megander tum apud vos tum apud Schaffhusanos per Erasmum 11 , sed quantum hactenus promoverit, compertum non habeo. Sua enim silentio premit, nec nisi quae nulla honestate celare potest, communicat. Leoni multoties et vicissim ipse scribit 12 , ad te credo nunquam. Nam ut homines affectibus obnoxii sumus, vereor, ne gloriam (quae domini est 13 ), quam apud tuos et nostros habeas, invideat. Sed sit et hoc meum carnis iudicium, perversum scilicet. Vellem ego primam haberet auctoritatem coram magistratu et plebe. Quam vix recuperabit, quantumvis alium nunc agat pro contionibus. Ubi enim summa docet lenitate, qui in eum exacerbati sunt, hypocrisim aestimant, ubi acerbiora miscuerit, veterem aiunt nondum deseruisse pellem. Spero tamen, ubi talis perseveraverit, futurum, ut auctoritas redeat.

Capito Otherum ab Arow Augustam vocavit. Consensit senatus, sed ut redeat 14 . Augustam reliquit Capito iam dudum Ulmae Otherum expectans 15 . Ex cuius literis 16 intellexi lutheranos plus negocii nobis facturos quam papistas. Maius piaculum praedicant nostris communicare sacramentis quam papistarum 17 . Reperit Augustae saducaeorum 18 sectam de resurrectione pessime sentientem 19 nihilque aliud ad nos quam quod et ad te scripsit 20 .

Quod de Romanorum epistola scribis, planam scilicet, modo plane et pure tractetur, interim addis paucos vel nullos hoc attigisse, ecce, quid ego ex ea assequar. Docuit eam Megander docte satis 21 , sed in multis mihi non satisfiebat. Disposuit

a mane am Rande nachgetragen.
1 Siehe oben Nr. 76.
2 Nicht erhalten.
3 Unbekannt.
4 Siehe oben S. 80,38-48.
5 Sulpitius Haller.
6 Zur Rekatholisierung von Bremgarten und Bullingers Bemühungen um seine Vaterstadt, wie auch zu den Verhandlungen Zürichs und Berns mit den V Orten s. oben S. 65, Anm. 9 und Nr. 77.
7 Peter Im Haag.
8 Franz Kolb.
9 Nämlich: ein Freund Bremgartens.
10 Die evangelischen Städte, vor allem Bern
und Zürich, s. oben S. 32, Anm. 29.
11 Erasmus Ritter.
12 Nicht erhalten.
13 Vgl. u. a. 1 Chr 29, 11f; Mt 6,13.
14 Jakob Otter nahm die Berufung nach Augsburg wegen dieser obrigkeitlichen Bedingung nicht an, s. Blarer BW I 336.
15 Zu Wolfgang Capitos Reiseroute s. oben S. 66, Anm. 6.
16 Nicht erhalten.
17 Vgl. Baum 487f; Köhler, ZL II 281.
18 Vgl. Mt 22,23ff; Apg 23,6ff.
19 Über diese Sekte ist nichts weiter bekannt.
20 Oben Nr. 72.
21 Gemeint ist wahrscheinlich eine Predigtreihe Meganders über den Römerbrief in Bern.

Melanchthon totius epistolae orationem 22 . Hic cum putarem me aliquid assecuturum -sed parum admodum. Quae omnia epistolam hanc ferme mihi desperatam relinquunt. Sed placet, quod tu polliceris in novum testamentum, saltem in Paulum, praestares. Allein lass dich die trucker nitt überilen 23 .

Orationem de functione prophetica 24 pellegi, non sine fructu. Nam quod in corde meo multo iam tempore pressi et a multis contemni videbatur, tu expressisti, opportune quidem. Et utinam ante annum ratio contionandi 25 ita in lucem prodiisset: Non tot scommatis, dicteriis et sannis veritas tam multis facta fuisset exosa. Eo ferme Bernae ventum erat, ut si quis non proscinderet tum magistratum tum Immontanos tum et papismum turpissimis ridiculosissimisque, is non videbatur contionari. Immo pro contione dicebatur eos esse pseudoprophetas, qui praedicarent evangelium, id est «Sic deus dilexit mundum» [Joh 3,16], et non tam dire inveherentur in omnes. Satisfactum est conscientiae meae. Sinam alios furere, debachari et stomachari. Ego, quicquid cum lenitate possum, attentabo, sale tamen suo non neglecto 26 .

Quae in Ioannem dedisti 27 , absoluta sunt, brevia, locorum genuinum sensum plausibiliter adeo aperiunt, ut ipse de me mirari cogar, quare aliquot locos obscuriores censuerim, quos tu luce clariores ostendis. Iudicium tuum de testimonio aquae, sanguinis et spiritus 28 arridet, et primus es, apud quem tam facilem et apertum reperio sensum. Certe nisi extorsisses, iudicium meum non dedissem, quod iam dudum putarem apud te indubitatum, quantae sis apud me auctoritatis, quantum mihi tuus arrideat genius. Acervatim fratres emunt apud nos, quae a te prodeunt. Expectant item tanto etiam desiderio, quae Pellicanus parturit 29 . Megander noster nullorum annotationes aut spiritus legere dignatur. Omnia respuit, nisi quae a Zuinglio sunt, admittat. Hinc etiam mirabile iudicium et inconsideratum in multis effutit. Ego neminem sperno, omnium labores et spiritus suspicio et veneror, summeque delectat, dum et meum apud alios invenio spiritum. Id plane de me sentias: Quicquid vel displiceret vel non intelligerem ex tuis, ad te mox scriberem. Franciscum adegi, bonum senetionem et pium, sed plane valetudinarium, ut et tua legat. Expecto iudicium tuum de actis sinodalibus 30 , ratione studii 31 et praedestina[tione]32 .

Interim ora deum, ne ministerium nostrum irritum fiat, et labora mature diligenterque in Hebraeis 33 . Eins lit mir träffelich an 34 : Nescio cogitabundus excogitare, quo pacto catechismum b iuventuti urbis nostrae instituamus 35 . Videmus eos palam

b in der Vorlage cathecismus.
22 Philipp Melanchthon, Dispositio orationis in Epistola Pauli ad Romanos, 1529 (CR XV 443-492).
23 zu übermäßiger Eile antreiben (SI I 179).
24 Siehe oben S. 41, Anm. 1.
25 Gemeint ist wahrscheinlich Bullingers bis heute unveröffentlicht gebliebene Schrift «De propheta libri duo», 1525 (Zürich ZB, Ms A 82, 2r.-41v. und Ms Car I 166; Auszüge gedruckt in: Hausammann 161-173; s. auch Staedtke 275f). Zwischen diesem und dem vorher erwähnten Bullingerwerk «De prophetae officio» bestehen wichtige Zusammenhänge,
u. a. wird bereits im Frühwerk Zwingli als Prophet gewürdigt, s. Büsser, De prophetae officio 252.
26 Vgl. Adagia, 1,1,2 (LB II 23 E).
27 Siehe oben S. 57, Anm. 19.
28 1 Joh 5,6ff.
29 Vgl. oben S. 46, Anm. 17.
30 Siehe oben S. 30, Anm. 5.
31 Siehe unten Nr. 83.
32 Siehe oben S. 56f, Anm. 18.
33 Siehe unten S. 167, Anm. 6.
34 liegt mir besonders am Herzen (SI III 1210).
35 Zum Katechismusunterricht in Bern s. Guggisberg 164f.

neglegi, utcunque exhortemur ad piam sanctamque educationem, nec scio, ut apud vos hec sint institute 36 . In summa: je meer ich schrib, je mer mir zufalt 37 . Spero me venturum hac aestate ad Lentzburg. Illuc te vocabo teque utar ad saturitatem 38 .

Iam vale. Podagra plura non admittit, mi charissime Heinrice.

23. martii ante diluculum, cum insomnem ferme totam agerem noctem.

Tuus Berch. H.

Saepius scribas Tilmanno, ut totus revocetur 39 , item et Hagio. Zuinglius 40 optime valet nobis omnibus commendatissimus. Cuius matrem 41 salutabis, Pellicanum, Leonem, Carolstadium et alios.

[Ohne Adresse.]